Физика 8-класс 1чейрек

Физика: 8 – класс

Сабактын темасы :ФИЗИКАНЫН БУЛ БӨЛҮМҮНДӨ ЭМНЕЛЕРДИ ОКУЙБУЗ

Сабактын тиби: жаны билимдерди, билгичтиктерди оздоштуруу сабагы

Усулдар : салттык усулдар

Жабдылышы :окуу китеби,суроттор,анимациялар,видеоматериалдар,ж.б.

Сабактын журушу:

Физика: 8 – класс

Сабактын темасы :ЗАТТАР. АТОМ ЖАНА МОЛЕКУЛА

Сабактын тиби: жаны билимдерди, билгичтиктерди оздоштуруу сабагы

Усулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери

Жабдылышы :окуу китеби,суроттор,анимациялар,видеоматериалдар,ж.б.

Сабактын журушу:

ТЕМАНЫН КЫСКАЧА МАЗМУНУ:

Бөлүкчөлөр. Жалпысынан атом, молекула жана иондор — бөлүкчөлөр, ал эми электрон жана протондор — элементардык бөлүкчөлөр дел аталат. Алардын ар биринин атын атоо зарыл болбогон учурларда, жалпы жонунан жон эле «бөлүкчөлөр» деп айтабыз. Бөлүкчөлөр деп олчомү жана массасы миллиондогон атомдорго барабар болгон майда нерселерди — күкүмдердү же кыпындарды айтышыбыз да мүмкүн. Бирок ал бөлүкчөлөр мүнөзү боюнча атом же молекулаларга окшош кыймылда болууга тийиш.

Бышыктоо үчүн суроолор:

Атом деген сөздүн өзү грек тилинде кандай маанини түшүндүрөт

Атомдун түзүлүшү кандайча элестетилет?

Атомдогу заряддар жонүндө айтып бергиле?

Менделеевдин системасында химиялык элементтердин жайгашкан ордулары эмнеге байланыштуу түшүндүрүлүшү мүмкүн?

Атомдордун канча түрү бар, олчөмү жана массалары жонүндө айтып бергиле.

Молекула дел эмнени айтабыз? Заттардын ар түрдүүлүгү

кандайча түшүндүрүлот?

Бөлүкчөлор деген создүн маанисин кандайча түшүнөбүз?

Физика: 8 – класс

Сабактын темасы :АТОМ ЖАНА МОЛЕКУЛАЛАРДЫН МАССАЛАРЫ.

Сабактын тиби:билимдерди, билгичтиктерди оркундотуу сабагы

Усулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери

Жабдылышы :окуу китеби,суроттор ж.б.

Сабактын журушу:

ТЕМАНЫН КЫСКАЧА МАЗМУНУ:

Атомдордун массаларын биз турмушубузда пайдалануучу массанын бирдиги «кг» менен ченесек, ал өтө эле кичине сандар ( — кг) менен туюнтулуп калат. Мындай сандарды эсептөөлөрдө пайдалануу көп ынгайсыздыктарга алып келет. Алардын бири-биринен айырмачылыктарын да ачык байкай албайбыз. Ошондуктан атом же молекулалардын массалары башкача туюндурулат. Ал атомдордун салыштырма массасы деп аталат.

Атомдордун массасын салыштырып алуу учун, адегенде бирдик массаны алууга тийишпиз. Мындай бирдик масса (m₆) учун СИ системасында көмуртек атомунун (m_с) массасынын 12ден бир болугу алынган

Бирдик массага салыштырып алынган атомдордун массасы салыштырма атомдук масса деп аталат.

Бирдик масса менен, б. а. көмүртек атомунун массасынын 1/12 бөлүгү менен бардык атомдордун массасын салыштырганда төмөнкүдөй маанилерди алабыз. Эң кичине атом суутек атому. Ал болжол менен бир бирдикке (m_н=1/12 m_с) барабар (7-сүрөт). Элестетүү оной болсун үчүн аны кыялыбызда тараза менен ченейли. Гелий атому — 4 эсе, литийдин атому — 7 эсе, көмүртек- тин өзүнүн атому — 12 эсе, кычкылтек атому — 16 эсе ж. у. с. болуп уланат. Менделеевдин мезгилдик системасында ар бир химиялык элементтин белгисинин астында алардын салыштырма атомдук массалары цифралар менен жазылып коюлган. Мисалы, көмүртек үчүн — 12, алюминий үчүн — 27, темир үчүн — 56 ж. у. 7-сүрөт.

Таблица

Бышыктоо:

Молекулалардын массалары да ушул эле бирдик масса ме-нен салыштырылып алынат. Молекулалардын салыштырма массалары, ал молекулага бириккен атомдордун салыштырма массаларынын суммасына барабар. Суунун молекуласы үчүн кычкылтек атому менен эки суутек атомдорунун бирдик массаларынын суммасы алынат.

16 т₆ + 2 т₆ = 18 т_б.

Жыйынтыктоо:

Баалоо:

Физика: 8 – класс

Сабактын темасы :МОЛЬ МАССАСЫ. АВОГАДРО САНЫ

Сабактын тиби: жаны билимдерди, билгичтиктерди оздоштуруу сабагыУсулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтериЖабдылышы :окуу китеби,суроттор ,ж.б.Сабактын журушу:

ТЕМАНЫН КЫСКАЧА МАЗМУНУ

Атомдордун (же молекулалардын) салыштырма массалары канча болсо, ошондой сандагы грамм (же килограмм) менен туюнтулган ар кандай заттын массалары 1 моль деп аталат. Моль массаны гректин µ(мю) тамгасы менен белгилеп, анын СИ системасындагы бирдигин кг/моль деп алабыз.

Ар кандай заттын бир молунда бирдей сандагы атомдору же молекулалары болот. Бул турактуу санды, аны аныктаган француз окумуштуусунун урматына анын ысымы менен Авогадро саны деп айтабыз (

Демек,

Авогадро санын көмүртектин 1 моль массасы учун эсептеп көрөлү. Ал үчүн бир моль көмүртектин массасын (0,012 кг/моль) көмүртек атомунун бирдик массасына (12 m₆) болобүз:

Ушундай эле жыйынтыкты башка заттар үчүн да (суутек, кычкылтек, суу) алууга болот: алардын 1 молун бирдин массасын санына бөлөбүз.

Ошентип, ар кандай заттардын бир молу өздөрүнүн ичине = 6,02× моль-¹ атом же молекулаларын камтыйт.

Авогадро саны эбегейсиз зор сан. Демек, ал бизди курчап турган бардык нерселер канчалаган өтө майда бөлүкчөлөрдөн турарын кабарлайт. Мындай чон санды салыштыруу жолу ме-нен гана элестетүүгө болот. Бизге массасы т болгон бир зат берилсин дейли. Бул заттын молдук массасы и, жана анын ичинде N болүкчө бар дейли. Эгерде заттын ал массасын же андагы молекулалардын жалпы санын молдук массага же Авогадро санына бөлсөк, анда бул катыштар берилген массадагы молдун санын, б. а. заттын санын туюндурат. Заттын санын гректин v (ню) тамгасы менен белгилеп, же

ν= ; ν= ;

Булэкибарабардыктанэсептөөгөжөнөкөйболгонтөмөнкүформуланычыгарыпалабыз.

N =

Акыркы барабардык боюнча берилген заттагы молдун саныбелгилүү болсо, аны Авогадро санына көбөйтүп, нерседеги жалпы атомдордун же молекулалардын санын таап алуугаболот.

Жыйынтыктоо:

Баалоо:

Физика: 8 – класс

Сабактын темасы :ДИФФУЗИЯ КУБУЛУШУ

Сабактын тиби: жаны билимдерди, билгичтиктерди оздоштуруу сабагы

Усулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери

Жабдылышы :окуу китеби,суроттор ,ж.б.

Сабактын журушу:

ТЕМАНЫН КЫСКАЧА МАЗМУНУ

Заттардын атомдук жана молекулалык тузулуштөру ырасталгандан кийинки дагы бир орчундуу маселе - алардын кыймылынын мунөзун аныктоо болгон. Заттын газ, суюк жана катуу абалдарында атом же молекулалар кандай мунөздө кыймылдашат? Заттардын абалына жараша алардын бири- биринен айырмачылыгы барбы?

Броун тажрыйбасында байкалган болүкчолордүн кыймылы Броун кыймылы деп аталат. Ал кыймылды теориялык жактан атактуу окумуштуу А. Эйнштейн (1879—1955) ырастаган.

Заттын бөлүкчөлөрүнүн баш аламан кыймылын жылуулук кыймылы деп да атайбыз. Себеби бөлүкчөлөрдүн мындай баш аламан кыймылы жылуулуктан гана көз каранды.

Газдын же суюктуктун бөлүкчөлөрү баш аламан кыймыл жасоо менен, алар өздөрүнө чектеш болгон заттын бөлүкчөлөрүн да баш аламан кыймыл жасоого аргасыз кылып, аралашып кетишет. Атырдын же түтүндүн бөлмөдөгү таралышы ушундайча түшүндүрүлөт. Чектешип же тийишип турган заттын молекулаларынын бири-бири менен аралашып кетиши диффузия деп аталат. Диффузия латынчадан которгондо «таралуу» же «жайылуу» деген сөздөрдүн маанисин түшүндүрөт. Диффузия кубулушу газдар менен суюктуктарда гана эмес катуу заттарда да байкалат. Бирок, катуу нерселерде диффу-зия өтө жай жүрөт.

Бышыктоо учун суроолор:

1. Өлчомү кандай бөлүкчөлврдү Броун болүкчолорү деп айтабыз?

2. Броун бөлүкчөлөрү кандай кыймыл жасашат?

3. Броун бөлүкчөлөрүнүн кыймылын газдын жана суюктуктун молекулаларынын кыймылына окшоштуруп кандайча жыйынтык чыгарабыз?

4. Жылуулук кыймылы деп эмнени түшүнөбүз?

5. Диффузия кубулушу деп эмнени айтабыз ?

6. Диффузия кубулушу кандай заттарда болушу мүмкүн?

7. Жыйынтыктоо:

8. Баалоо:

Физика: 8 – класс

Сабактын темасы :ЖЫЛУУЛУК ЖАНА ТЕМПЕРАТУРА

Сабактын тиби: жаны билимдерди, билгичтиктерди оздоштуруу сабагы

Усулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери

Жабдылышы :окуу китеби,суроттор ,ж.б.коргозмо куралдар

Сабактын журушу:

ТЕМАНЫН КЫСКАЧА МАЗМУНУ

Биз турмушубузда муздак, жылуу же ысык деп айтканыбызда заттардын температурасы жонүндо соз кылган болобуз. Ал жонүндо V класстын табият таануу сабагында да сөз болгон. Нерселердин муздак же жылуу болушу салыштырмалуу түшүнүк. Биздин жылуулукту сезүүчү негизги органыбыз — терибиз. Бирок терибиздин бардык жери жылуулукту бирдей сезбейт. Жылуу сууну колубуз жана денебиз ар башка сезиши мумкун. Денебиз үчүн ысык болгон ваннанын суусуна колу-бутубуз кебелбей эле чыдай алат. Шыргалап сууга тушуп, отту кечкен кишилер да жок эмес. Нерселердин жылуулугун кантип так аныктоого болот?

Жылуулуктун ченин же даражасын тагыраак аныктоо учун температура түшүнүгү пайдаланылат. Нерсе канчалык жылуу болсо, анын температурасы ошончо жогору деп айтабыз. Адегенде жылуулуктун озун кандай тушунобуз, анын жогоруда биз карап кеткен болукчолордун баш аламан кыймылдары менен байланышы барбы? - дегөн суроону коелу.

Жыйынтыктоо баалоо:

Физика: 8 – класс

Сабактын темасы :ТЕМПЕРАТУРАЛЫК ШКАЛАЛАР. ТЕРМОМЕТРЛЕР.

Сабактын тиби: жаны билимдерди, билгичтиктерди оздоштуруу сабагы

Усулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери, салттуу усулдар

Жабдылышы :окуу китеби,суроттор ,ж.б.коргозмо куралдар

Сабактын журушу:

ТЕМАНЫН КЫСКАЧА МАЗМУНУ

.Адам баласы жылуулуктун өзү эмне экендигин түшүнүп биле электен мурда, анын ченин, тагыраак айтканда температураны ченөөнү билген. Температураны ченөө үчүн термометрлерди пайдаланышкан. Азыркы кезде көптөгөн термометрлердин түрлөрү кездешет. Алар ар кандай максаттарда колдонулат. Бизге көбүроок таанышы — денебиздин температурасын ченөө үчүн пай-даланылуучу медициналык термометр болуп эсептелет. Алгачкы термометр жана температуралык шкала кандайча пайда болгон? Азыркы кезде да пайдаланылуучу Цельсий шкаласы 1742-жылы түзүлгөн. Бир жак учу кичинекей шарча менен аяктаган ичке айнек тутукчвнун ичине шарчадан бир аз көтөрүлүп тургандай сымап куюлат. Тутукчонун ичиндеги аба чыгарылып, анын экинчи учу туюкталат. Тутукчонун шарча менен аяктаган учу эрип жаткан муздун ичине салынат. Сымаптын которулгон денгээлин белгилеп, ал 0°С дел алынат. Ошол эле тутукчону кайнап жаткан сууга салганда, сымаптын денгээли Абсолюттук шкала боюнча ченелүүчү температураларды «Т» тамгасы менен белгилоо кабыл алынган. Абсолюттук температура менен Цельсий шкаласы боюнча алынган температуралар өз ара Т=273+tформуласы аркылуу байланышат. Муздун эрүү температурасы абсолюттук шкала боюнча Т= 273 К, болмо температурасы Т=273+17=290 К, ал эми суунун кайноо температурасы Т=273+100=373 К болот.

Сууктуктун томонку чеги абсолюттук О К температурасы болуп, андан томонкү температуранын болушу мүмкүн эмес болсо, тескерисинче, жылуулуктун жогорку чеги азырынча аныктала элек. Ички температуралары миллиондогон градустарды тузгонжылдыздар Ааламда ото коп. Атом бомбасынын жарылышында температура миллион градустарга чейин көтөрүлот.

1. Цельсий шкаласы боюнча 27°С температурасы абсолюттук тем­пературалык шкала боюнча канча Кельвинди (К) түзөт?

2. Температурасы 323 К болгон нерсенин (Цельсий шкаласы боюнча) температурасы канчага барабар болот?

Жыйынтыктоо:

Баалоо:

Физика: 8 – класс

Сабактын темасы :МОЛЕКУЛАЛАРДЫН ӨЗ АРА АРАКЕТТЕШҮҮ КҮЧҮ

Сабактын тиби: жаны билимдерди, билгичтиктерди оздоштуруу сабагы

Усулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери, салттуу усулдар

Жабдылышы :окуу китеби,суроттор ,ж.б.коргозмо куралдар

Сабактын журушу:

ТЕМАНЫН КЫСКАЧА МАЗМУНУ

Эгерде заттардын бардыгы дайыма тынымсыз кыймылда болгон атом же молекулалардан турат деп гана чектелсек, эмне учун заттар ар турдуу абалда кездешет, алар эмне учун бир абалдан экинчи абалга өтушөт деген сыяктуу бир катар суроолорго жооп бере албайбыз. Заттардын тузулушун уйронуудогу дагы бир маанилуу жагдай — болукчолордун ортосундагы өз ара аракеттешуу кучу.

Молекулалардын ортосундагы оз ара аракеттешуу кучу тартышуу жана туртушуу кучторунон турат. Тартышуу кучу туртушуу кучуно караганда чонураак аралыктарга аракет кылат. Ал ондогон молекулалык диаметрге чейинки аралыктарга жетет. Туртушуу кучу бөлукчөлөр жакындап, бири- бирине тийише баштаган аралыктардан башталат. Ошондуктан молекулалардын ортосунда негизинен тартышуу кучу аракет кылат деп айтабыз.

Бардык заттар дайыма оз ара аракеттешуу менен тынымсыз кыймылда болуучу атомдордон же молекулалардан турат.

Бул жобонун негизинде жогоруда коюлган суроолордун бардыгына жооп беруугө болот. Аталган жобо заттардын тузулушун окуп-уйрөнуудөгу маанилуу тыянактардын бири. Ал молекулалык-кинетикалык теориянын негизги жобосу деп аталат.

Жыйынтыктоо:

Баалоо:

Физика: 8 – класс

Сабактын темасы :ЗАТТЫН ГАЗ, СУЮК ЖАНА КАТУУ АБАЛДАРЫ

Сабактын тиби: жаны билимдерди, билгичтиктерди оздоштуруу сабагы

Усулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери, салттуу усулдар

Жабдылышы :окуу китеби,суроттор ,ж.б.коргозмо куралдар

Сабактын журушу:

ТЕМАНЫН КЫСКАЧА МАЗМУНУ

Заттардын ар кандай абалда болушу аларды тузгон болукчолордун орточо кинетикалык энергиясы менен өз ара аракеттешуу кучторуно, тагыраак айтканда, өз ара тартышуу жана туртушуу кучторунун чоцдуктарына жараша болот. Өз ара тартышуу кучу нерселердин ортосунда өз ара тартышуу потенциалдык энергиясын пайда кылары механикада каралган (мисалы, Жер менен анын бетинен которулгон нерсе).

Газ. Газ абалынын негизги муноздомолору болуп анын колому, басымы жана температурасы эсептелет. Газдар озунун коломун да, формасын да сактай албайт. Толтурулган идишке жараша газдын формасын да, коломун да өзгөртө берууго болот. Газдын молекулаларынын ортосундагы аралык бир нече молекулалык диаметрге барабар болот. Алар дайыма тынымсыз кыймылда болуп өз ара кагылышып турат. Броун кыймылы аны ырастайт. Газ мумкун болушунча кенейип кетуугө умтулат. Ушул себептен, анын молекулалары озуно жолтоо болгон нерселерге, мисалы, камалган идиштин беттерине аракет жасап, басымды пайда кылат.

Газдын бул озгочолуктору анын болукчолорунун орточо кинетикалык энергиясы, алардын өз ара тартышуу потенциалдык энергиясына салыштырмалуу чоң болушу менен тушундурулөт. Болукчолордун кинетикалык энергиялары алардын бири-биринин жанына кармалбай, туш тарапты коздой таркап кете беруулөрунө мумкундук тузот.

Суюктук. Заттын суюк абалы озунун коломун сактап, формасын сактай албайт. Куюлган идиш кандай болсо, ошол форманы алат. Суюктуктардын негизги озгочолугу агуучулугу болуп эсептелет. Болор-болбос эле кыйшайтуудан, суюктук энкейиш багытты коздой кыймылга (Жердин тартуу кучунун аракетинен), б. а. агууга дуушар болот.

Суюктуктун молекулаларынын кинетикалык энергиялары алардын өз ара тартышуу потенциалдык энергияларына жакын болот. Тартышуу кучу молекулалардын бири-бирин таштап кетууго мумкундук бербейт.

Натыйжада суюктук коломун сактайт. Суюктуктун молекулалары баш аламан кыймылда болуп, оз ара кагылышып турат. Бир кагылышуудан экинчикагылышууга чейинки убактылуу турган абалдарында термелуу кыймылын жасашат. Суюктуктун молекулалары газдарга салыштырмалуу тыгызыраак жайланышкан. Алардын ортосундагы аралык, молекулалардын өлчөмдөрунө салыштырмалуу болот. Заттын абалдарына жараша болукчолорунун жайланышы 10-сурөтто көрсөтулгөн.

Суюктуктун айрым молекулалары өз ара кагылышуудан чон кинетикалык энергияга ээ болуп, суюктуктан белунуп кетууго да жондомдуу болушат. Ал буулануу деп аталат.

Катуу нерселер.Заттын катуу абалы озунун формасын да, көлөмун да сактай алат. Ал гана турсун, катуу нерселердин формасын же коломун өзгөртуу учун чон куч жумшоого же температурасын жогорулатууга туура келет.

. Болукчөлор бул тен салмактуу абалдарынын аймактарында термелуу кыймылында гана болушат. Болукчолордун бир орундан экинчи орунга которулушу же болунуп чыгып кетиши өтө сейрек болот. Ал учун бөлукчө чон кинетикалык энергияга ээ болууга тийиш.

Копчулук катуу нерселердин тыгыздыктары суюктуктарга салыштырмалуу бир кыйла чон. Алардын ичине, бир катар катуу нерселерден тыгыздыгы боюнча чон болгон суюктук — сымап гана кирбейт. Сымаптын тыгыздыгы темирге салыштырмалуу эки эсе чон.

Физика: 8 – класс

Сабактын темасы :ЗАТТЫН АБАЛДАРЫНЫН ӨЗГӨРҮШҮ

Сабактын тиби: жаны билимдерди, билгичтиктерди оздоштуруу сабагы

Усулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери, салттуу усулдар

Жабдылышы :окуу китеби,суроттор ,ж.б.коргозмо куралдар

Сабактын журушу:

ТЕМАНЫН КЫСКАЧА МАЗМУНУ

Табигый шартта абалдардын озгорүшү температура менен байланыштуу экендигин билебиз. Жайында суу көбүрөөк бууланып, газ абалына өтсө, кышкы суукта муз болуп тоңот. Температураны жогорулатуу менен копчүлүк катуу нерселерди эритүүгө мүмкүн болсо, тескерисинче, температураны төмөндотуу менен дээрлик бардык суюктуктарды тондурууга болот. Ошентип, зат-тын абалдарынын өзгөрушунун бир негизги себеби температура болуп эсептелет.

Жер шартында үч абалы тен кездешуучу зат болуп суу гана эсептелет. Калган бардык башка заттарды үч абалдын биринде гана кездештиребиз. Аба — газ, спирт — суюк жана

темир — катуу абалдарда болушат. Бирок, температураныөзгөртүү менен аларды ар кандай абалдарга келтирүүго болот.

Температура нерселерди түзгөн бөлүкчөлөрдун орточо кинетикалык энергиясы менен байланыштуу экендигин баса белгилегенбиз. Температуранын жогорулашы менен бөлүкчолордүн кинетикалык энергиялары чоноюп, кыймылы кучөйт. Бөлүкчөлөрдүн орточо кинетикалык энергиясынын чоноюшу менен, алардын ортосундагы оз ара тартышуу күчтөрү начарлайт. Кыймыл тездеп, бөлүкчөлөрдүн өз ара кагылышуусу көбөйобаштагандыктан түртүшүү күчү да чоңое баштайт. Бөлүкчөлөрдүн өз орундарын таштап көтуүго мүмкүнчүлүк түзүлөт. Натыйжада темпе­ратуранын жогорулашы менен суюктук — бууга (газга), катуу нерселер — суюктукка, андан ары — бууга өтүшүнө шарт түзүлөт. Температуранын төмөндөшү карама-каршы багыттагы процесстердин жүрүшүнө алып келет. Заттардын ичинен түзүлүшү боюнча эң жөнөкөйү газ. Ошондуктан заттардын түзүлүшүн жана негизги касиеттерин окуп-үйрөнүүнү газдардан баштайбыз.

Жыйынтыктоо:

Баалоо:

Физика: 8 – класс

Сабактын темасы : ГАЗ

Сабактын тиби: жаны билимдерди, билгичтиктерди оздоштуруу сабагы

Усулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери, салттуу усулдар

Жабдылышы :окуу китеби,суроттор ,ж.б.коргозмо куралдар

Сабактын журушу:

ТЕМАНЫН КЫСКАЧА МАЗМУНУ

Газдын басымы. Колом жана температура менен бирге заттын газ абалын муноздоочу негизги чоцдуктардын бири анын басымы. Басым бизге белгилуу (Физика боюнча окуу китеби, 7-класс, § 27) Р= формуласы менен аныкталат. Бул формулада F — бир нерсенин экинчи нерсеге аракет кылган кучу, S— ошол куч аракет эткен беттин аянты. Мисалы, биз взубуздун салмагыбыз (куч) менен таманыбыз аркылуу Жер бетине басым жасайбыз. Салмагыбызды Ньютон менен туюндуруп, таманыбыздын аянтын м² менен ченеп, кандай басым жасап жаткандыгыбызды таба алабыз. Басым - кучтун аянт бирдигине жасаган чондугу (P= ).

Басымдын жогоруда келтирилген формуласын идишке камалган газдын, анын каптал беттерине жасаган басымдарын аныктоо учун туздjн-туз колдонууга болбойт. Анткени, ал аракет эткен кучтун чоңдугун жана идиштин каптал бетинин аянтын билууну талап кылат. Ото кеп сандаган газдын болукчөлорунун ар бири учун өз өзүнчө бул чоцдуктарды аныктоо жана алар аркылуу жалпы басымды табуу чечилбеген маселе. Ошондуктан газдын басымын анын колому, молекулалардын саны жана температура менен байланыштырып аныктоого туура келет.

Футбол тобуна канчалык көп аба киргизилсе, ал ошончолук чьналып, ички басымы чоң болорун билебиз. Футбол тобуна улам кобүроок абаны киргизуу менен, анын ичине кирген молекулалардын жалпы санын кобойтобуз. Ошентип, топтун ичине канчалык кобуроок молекула кирсе, газдын жасаган басымы ошончолук чон болот. Топтун ичиндеги газдын басымын анын молекулаларынын жалпы саны Nменен эмес, колом бирдигиндеги молекулалардын саны менен байланыштырабыз. Анда топтун коломун V менен белгилеп,

=

формуласын алабыз. Мында п₀-1 см³ же 1 м³ көлөмгө туура келген молекулалардын саны. Ошентип, колом бирдигине туура келген молекулалардын саны канчалык чон болсо, газдын басымы да ошончолук чон болот.' Демек газдын басымы колом бирдигиндеги молекулалардын саны на туз пропорциялаш.

Топтун оозун бекитип, аны Кун тийген жерге койсок, же атайылап эле ысытсак, анчалык чын толтурулбаган топ болсо да, анын басымы бир кыйла чоцойгондугун байкайбыз. Узак жол жургон автомобилдердин донголоктору жер менен сурулуудон ысып, басымы чоцоюп, жарылган учурлары айдоочуларга жакшы белгилуу. Мында молекулалардын колом бирдигиндеги саныөзгөргон жок. Анда басымдын чоноюшу эмне менен байланыштуу? Албетте, ал ысытуудан же сурулуудон алган жылуулук менен байланыштуу.

Ошентип, газды ысытуу жолу менен да, б. а. анын температурасын жогорулатуу менен да басымынын чоноюшуна жетишуугв болот.

Газдын ысышы, б. а. температуранын жогорулашы молекулалардын кинетикалык энергияларынын чоноюшу менен байланыштуу. Газ канчалык кобуроок ысыса, б. а. молекулалардын баш аламан кыймылы да күчөп, алардын орточо кинетикалык энергиялары чоноет, басымы да ошончолук жогорулайт. Мындан газдын басымы температурага туз пропорциялаш экендигин корутундулайбыз. Ошентип, газдын басымы

P = kT

формуласы менен аныкталат. Бул формула газдардын басы-мын аныктоочу негизги тендеме деп аталат. Анын мындайча аталышынын себеби, ал тендеме кийин дагы бир катар баалуу жыйынтыктарга, этап айтсак, газ абалынын тендемесин чыгарууга мумкундук берет. формуладагы «К» турактуу сан. Ал Больцман турактуулугу деп аталат.

Сан мааниси боюнча К= 1,3 8-10-²³ Дж/К.

Жыйынтыктоо:

Баалоо:

Физика: 8 – класс

Сабактын темасы :ИДЕАЛДЫК ГАЗ АБАЛЫНЫН ТЕНДЕМЕСИ

Сабактын тиби: жаны билимдерди, билгичтиктерди оздоштуруу сабагыУсулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери, салттуу усулдарЖабдылышы :окуу китеби,суроттор ,ж.б.коргозмо куралдарСабактын журушу:

ТЕМАНЫН КЫСКАЧА МАЗМУНУ

Ар кандай газдын абалы анын ээлеген көлөму (V), жасаган басымы (Р) жана температурасы (Т) менен аныкталат. Бул чон-дуктар, газ абалынын параметрлери деп аталат. Газдын абалын мунөздөөчу бул параметрлерди өз ара байла-ныштыруучу тендеме газ абалынын тендемеси деп аталат.

Бул параграфта оной болсун үчүн абалдын тендемесин идеалдык газ учун чыгарабыз. Идеалдык газды кароо менен анын молекула-ларынын ортосундагы вз ара аракеттешуу күчторүн жана молекулаларынын өздүк коломдорун (чекит деп эсептеп) эсепке албайбыз. Идеалдык газ кыялда гана жаралган газ.

Абалы Р, V, Т менен мүнөздолгвн идеалдык газ берилсин дейли. Ал газдын массасы m, моль массасы µ болсун деп алалы Негизги тендеме боюнча бул газдын басымы:

P=n₀kT

болору белгилүү. Мында n₀= болгондуктанPV = NKT

деп алабыз. Ал эми N — идиштеги газдын молекулаларынын жалпы саны (1.5) боюнча

N = Na

экендигин эске алып, томонкү тендемени алабыз:

PV = RT (3.4)

Бул тендеме идеалдык газ абалынын тендемеси деп аталат.

Ал Менделеев-Клапейрон тарабынан чыгарылган. 1 моль газ үчүн,

б. а . = 1 болгондо (3.4) тендемесинен

PV₀= RT (3.5)

келип чыгат.

Абалдын тендемелери (3.4) же (3.5) үч параметрдин бири өзгөрбөсө, калган экөөнүн кандайча өзгөрөрүн аныктоого мумкундук берет. Үч параметрдин бироо турактуу болуп, калган экөөнүн ортосундагы коз карандылыктарды туюндуруучу формулалар газ закондорун берет.

Жыйынтыктоо:

Баалоо:

Физика: 8 – класс

Сабактын темасы :. ГАЗ ЗАКОНДОРУ

Сабактын тиби: жаны билимдерди, билгичтиктерди оздоштуруу сабагы

Усулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери, салттуу усулдар

Жабдылышы :окуу китеби,суроттор ,ж.б.коргозмо куралдар

Сабактын журушу:

ТЕМАНЫН КЫСКАЧА МАЗМУНУ

Газдын абалы анын параметрлиринин өзгөрүшунө жараша ар кандай болушу мумкун. (3.5) тендемесинен бир параметри турактуу болгондогу, калган эки параметрдин ортосундагы байла-ныштарды карайлы. •

Бойль-Мариоттун закону. (3.5) тецдемесинде температура турактуу болгондо, б. а. Т=соnst болсо, анда R турактуу санына көбөйтулүп, барабардыктыноң жагы турактуу санды берет:

PV=const (3.6)

Бул формула оз учурунда (1662-ж.) экспериментте ачылган Бойль-Мариоттун законун туюндурат. Англиялык окумуштуу Р. Бойль жана франциялык окумуштуу Э. Мариоттөз алдынча: турактуу температура кезинде газдын басымынын көлөмунө болгон көбөйтүндүсү турактуу чондук болорун тажрыйбада аныкташкан. Цилиндрге камалган газды поршенди басуу менен көлөмүн кичирейтип, ага жараша басымынын чоноюшун байкайбыз. Тескерисинче, поршень көтөрүлуп газ кенейсе, ага жараша басым кичирейет. Бирок, бардык учурда тен бирөө канча эсе чонойсо, экинчиси, ошончо эсе азайып, алардын кобойтундусу турактуу бойдон кала берет,

* Кошумча окууүчүн.Берилген температурада алынган газдын массасы учүн, анын бардык абалдарында P₁V₁=P₂V₂ =const (3.7)

(мында const — констант — турактуу дегенди түшүндүрөт) болот.

(3.6) формуладан

P = const келип чыгат. Бул формула боюнча басым көлөмгө тескери пропорциялаш. Аны (Р, V) координаталарында туюндуралы. Абсцисса огуна коломду, ордината огуна басымдын маанилерин жайгаштырабыз (13-сүрөт). Эгерде массасы 1 моль болгон газ алынса (мисалы, кычкылтек учун

анда аны алынган температурага (мисалы, 4=27°С же Т=300 К) жана R турактуусуна көбөйтуп, кандайдыр турактуу санды (биздин учурда РV=1 моль • 8,31 ·300 К=24,93 Дж) алабыз. Бул турактуу санды (З.ба) формуласындагы бөлчөктун алымына жайгаштырабыз. Көлөмгө бирден тартып ар кандай маанилерди (м³ менен) берип, графикте изотерма дел аталган ийри сызыкты алабыз. Бул ийри сызыктын кайсы эки чекитин (мисалы, М жана N) алсак да ал чекиттер учун басым менен көлөмдун көбөйтундусу өз ара барабар болот: P₁V₁=P₂V₂ Турактуу температурада газдын абалынын өзгөрушу изотермалык процесс дел аталат.Шарлдын закону. (3.5)- теңдемесинде көлөм турактуу болгондоP = T болуп, -турактуу санды берет, анда

P = const·T (3.8) формуласын алабыз.

Бул формуладан көлөм турактуу кезинде газдын басымы абсолюттук тем­пературага жараша өзгөрөт деген жыйынтык келип чыгат. Ал француз окумуштуусу Ж. Шарлдын 1787-жылы экспериментте ачкан законун туюндурат (3.8) формуласы боюнча Р, Т координатасында тургузулган көз каранды-лык изохора деп аталган туз сызыкты берет

Шарлдын законун (5.11) формуласын = const (3.9) газдын абалынын өзгөрушу изохоралык процесс деп аталат Гей Люссак закону: P=const учурунда М=constT болот. Жогорудагы (3.10) формуласын ү = const (3.11)түрүндө жазып, Гей-Люссактын законуна төмөнкүчө аныктама берүүгө болот: басым турактуу кезинде газдын берилген массасы үчүн коломдүн абсолюттук температурага болгон катышы турактуу чоңдук болот.16-суротто корсотулгон тажрыйба Гей-Люссактын законун ырастайт. Чыканактуу тутукчонун бир учу тыгын аркылуу колбадагы аба менен байланышат. Тутукчонун горизонталдык болугуно боелгон суюктуктун тамчысы жайгаштырылат. Колбаны ысык сууга салуу менен тамчынын оң жакты коздой жыла баштагандыгын байкайбыз. Ысыганда газдын колому чоңоюп (басым дээрлик озгорбойт) тамчыны жылдырат. Мындан турактуу басым кезинде газ бир градуска ысыганда колому канчага кеңейерин аныктоого болот.

Физика: 8 – класс

Сабактын темасы :ГАЗДАРДЫН ТЕХНИКАДА КОЛДОНУЛУШТАРЫ

Сабактын тиби: жаны билимдерди, билгичтиктерди оздоштуруу сабагыУсулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери, салттуу усулдарЖабдылышы :окуу китеби,суроттор ,ж.б.коргозмо куралдарСабактын журушу:

ТЕМАНЫН КЫСКАЧА МАЗМУНУ

Менделеев-Клапейрон чыгарган газ абалынын тецдемеси жана андан келип чыгуучу закондор жон эле ой жугуртуулер эмес. Алар газдардын айрым касиеттерин практикалык максаттар үчүн пайдаланууда эске алынуучу тыянактарды берет. Аба толтурулган топту кол менен кысып, кайра кое берсек, ал баштапкы абалына келет. Бул абанын серпилгичтуулугу менен тушундурулот. Топтун кысылышында көлөм кичирейип, басым чоноет. Абанын кысылуудан кийин кайра баштапкы абалына умтулушу, б. а. серпилгичтуулук касиети, көптөгөн түзүлүштөрдө, анын ичинде транспорттордун донгөлөктөрүндө пайдаланылат. Өзгөчө, женил машиналардын жумшак, жагымдуу кыймылы донголоктордогуабанын серпилгичтүүлүгү менен байланыштуу. Цилиндрге поршень аркылуу камалган аба менен күйүүчү отундун (бензин, көк май ж. у. с.) аралашмасы учкундан тутанып, температурасы, демек, басымы кескин жогору болгон газды пайда кылат. Бул газ поршенди, аны менен бирге, машинаны кыймылга келтирүүчү күчтү жаратат.

Буу турбиналары, реактивдүү кыймылдаткычтар, бургулоо аспаптары ж. у. с. көптөгөн тузулуштөр кысылган газдын күчүн пайдалануу менен иштешет. Ошентип, заттын газ абалынын колдонулушундагы негизги бир өзгөчөлүгү, анын женил салмагы, температурага же көлөмгө жараша кысылып-кенейиши менен байланыштуу.

1.Идиштеги газдын көлөм бирдигиндеги молекулаларынын саны п₀ = 3 • 10¹⁹ см~³. Эгерде газдын температурасы 1; = 27°С болсо, газдын басымы эмнеге барабар? (1,24 • 10⁵Па)

2.Өзүңөржашаган болмодогуабанын массасын нормалдуу шартүчүн аныктагыла. 3.Көлөму 0,83 м³ болгон идиштеги 1 моль абанын температурасы 17°С болсо, басымы эмнеге барабар? (2,9-10³Па) 4.Футбол тобунун көлөму 2 литр. Үйлонгон абанын басымы 1,5 • 10^s Па. Эгерде абанын температурасы 17°С болсо, топтун ичине киргизилген абанын массасы жана жалпы молекулалардын саны эмнеге барабар? (0,036 кг, 7,4-10²³)

Жыйынтыктоо:

Баалоо:

Физика: 8 – класс

Сабактын темасы :ЖЫЛУУЛУК АЛМАШУУ

Сабактын тиби: жаны билимдерди, билгичтиктерди оздоштуруу сабагыУсулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери, салттуу усулдарЖабдылышы :окуу китеби,суроттор ,ж.б.коргозмо куралдарСабактын журушу:

ТЕМАНЫН КЫСКАЧА МАЗМУНУ

Жылуулук нерсенин бир бөлугунөн экинчи бөлугунө же бир нерседен экинчи нерсеге берилет. Отко салынган зымдын экинчи учу да ысып чыгат. Жагылган оттон, тийген кундун нурунан нерселер өздврүнв жылуулук алышат. Ысык суу жиберилген тутуктөр же радиаторлор турак жайларды ысытат.Жылуулуктун берилиши уч жол менен ишке ашат. Алар: жылуулук өткөрүмдүүлүк, нурдануу жана конвекция деп аталышат.

Отко салынган зымдын экинчи учунун ысып чыгышы, аны түзгөн бөлукчолордун кыймылы менен байланыштуу. Зымдын отко салынган блүгү сырттан алган жылуулуктан ысыйт. Зымдын бул бөлугундөгу бөлукчөлөрдун кыймылы тездейт. Кыймылы кучоп, чон кинетикалык энергияга ээ болгон бөлүкчөлөр өздорү менен катарлаш жаткан кийинки болукчолорг кагылышууда энергияларынын бир болүгүн берет. Бул процесс уланып, жылуулук зымдын экинчи учуна чейин берилет. Бөлүкчөлөрдүн оз ара кагылышуулары аркылуу кинетикалык энергиянын бир орундан экинчи орунга берилиши жылуулук еткөрүмдүүдүк депаталат. Колтугубузга коюлган термометрдин көрсөтүүсүнүн жогорулашы, ысытылган чайнек жана ага куюлган суу нун ысып чыгышы жылуулук өткөрүмдүүлуктүн натыйжасы.

Тийген кун нурунан жердин бети жана анда жаткан ар кандай нерселер ысып чагат. Оттун же мештин табына кандайдыр аралыкта туруп эле жылынууга болот. Бул учурда жылуулук бир нерседен (мисалы, мештен) экинчи нерсеге (мисалы, бизге) нурдануу аркылуу берилет деп айтабыз. Нур өзүменен кошо жылуулук энергиясын алып жүрөт.

Ысытылган бардык нерселер биздин көзубузгө корунгон же көрунбөгөн нурларды чыгарат. Ысытылган зым адегенде биздин көзубузгө көрунбөгөн нурларды чыгарып, табы аркылуу гана сезилет. Зым кызара баштаганда козго көрунуучу нурду чыгара баштайт. Өтө ысыган зым агарып, кадимки жарык нурларына окшош нурларды чыгарып калат.

Кузгудон жарык нуру чагылат. Ошондой эле ак тустогу жалтырак беттер аркылуу да нурлар чагылат. Тескерисинче, кузгунун экинчи кара бети нурду езуне жутуп алат. Андан дээрлик чагылууну байка-байбыз. Бардык кара нерселер өздөрунө нурду жакшы жутушат. Кундун нуруна суу жакшы ысышы учун, суу куюлган челектерди кара тускө боешот. Тескерисинче, нефти продуктылары сакталуучу чон цистерналарды кундун ысыгынан сактоо учун, алар ак тус менен боелот.

Терезеге жакын жайгаштырылган жылытуучу радиаторлор муздак абаны жылытып, жылуу абанын жогору которулушуно шарт тузот (19-сурот). Муздак аба оор келип ысы­ган женил абаны жогору которулууго аргасыз кылат. Натыйжада жылуу аба болмого таралып, жылуулук берилет. 20-суротто пробиркага суу куюлган. Адегенде аны усту жагынан ысытабыз. Суунун устунку болугу ысып, кайнап чыкса да томонку болугу муздак бойдон кала берет. Эгерде пробирканы тубунон ысытсак, анда суу бут пробирка боюнча кайнап чыгат. Анткени, бул учурда ысыган суу жогору которулуп, анын ордуна устунон муздак суунун оор катмары келип орун алат. Конвекция журот.

Чон масштабдагы конвекциялардын журушу шамалдарды пайда кылат. Тийген кундун нурунан, озгочо бак-дараксыз жалан беттуу адырлар тез ысып, аба которулуп, анын ордун ээлееге умтулган абанын муздак катмары шамалды пайда кылат. Колдун жээгинде жайланышкан Балыкчы шаары учун шамалдын тез-тез пайда болушунун бир себеби аба катмарынын конвекциясына байланышкан. Океандагы Гольфстрим агымы да жылуулуктун конвекция аркылуу берилишине, аны менен бирге шамалдын, жаан- чачындардан пайда болушуна себепкер болот.

Жыйынтыктоо:

Баалоо:

Физика: 8 – класс

Сабактын темасы :ЗАТТАРДЫН ЖЫЛУУЛУК СЫЙЫМДУУЛУГУ

Сабактын тиби: жаны билимдерди, билгичтиктерди оздоштуруу сабагы

Усулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери, салттуу усулдар

Жабдылышы :окуу китеби,суроттор ,ж.б.коргозмо куралдар

Сабактын журушу:

ТЕМАНЫН КЫСКАЧА МАЗМУНУ

Ар кандай заттардын жылуулукту өздөрунө кабыл алуу жөндөмдуулугу ар башка. Кундө жаткан темир, айнек, кыш, жыгач ж. у. с. нерселердин ичинен тeмир көбурөөк ысык сезилет. Тескерисинче, көлөкөдө, алардын ичинен көбурөөк муздак болуп сезилгени да темир экендигин байкайбыз. Ушул сыяктуу эле ар турдуу суюктуктар менен газдар да өздөрунө жылуулукту ар башкача кабыл алышат.Заттардын жылуулукту өздөрүнө ар башка кабыл алуу (же беруу) жөндөмдүулугун жылуулук сыйымдуулук деп аталган чондук менен мүнөздөйбүз. Нерселердин жылуулук сыйымдуулугун алардын бирдей массалары учун гана салыштырып аныктоого болот. Заттардын бирдик массасын бир градуска ысытуу учун талапкылынган жылуулук саны салыштырма жылуулук сыйымдуулук деп аталат.Суунун салыштырма жылуулук сыйымдуулугу көпчулук заттардыкынан бир кыйла чоң. Мисалы, ал темирге салыштырмалуу 10 эсеге чоң, ал эми кыш менен айнектин салыштырма жылуулук сыйымдуулугу темирге салыштырмалуу эки эсе чоцдук кылат

Жыйынтыктоо:

Баалоо:

Физика: 8 – класс

Сабактын темасы :ЖЫЛУУЛУК САНЫН ЭСЕПТӨӨ ФОРМУЛАСЫ

Сабактын тиби: жаны билимдерди, билгичтиктерди оздоштуруу сабагы

Усулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери, салттуу усулдар

Жабдылышы :окуу китеби,суроттор ,ж.б.коргозмо куралдар

Сабактын журушу:

ТЕМАНЫН КЫСКАЧА МАЗМУНУ

Заттардын салыштырма жылуулук сыйымдуулуктарын билүү, алардын алган же берген жылуулук сандарын эсептеп чыгууга мүмкундук берет. Нерсе алган же берген жылуулук санын Q тамгасы, ал эми салыштырма жылуулук сыйымдуулукту С тамгасы менен белгилейли.

2 кг темирди 1 °К ге ысытуу учун эки эсе, 3 кг темирди 1 °К ге ысытуу учун ууч эсе ж. у. с. жылуулук талап кылынары белгилуу.

Демек, нерсе алган жылуулук саны анын массасына (m), кандай температурага чейин ысытылышына жана заттын тегине көз каранды. Мисалы, 1 кг темирди 2°К ге ысытуу учун 1°К ге ысытууга караганда эки эсе көп жылуулук саны талап кылынат. Ал эми 2 кг темирди 2°К ге ысытуу учун төрт эсе көп жылуулук саны зарыл.

Эгер нерсенин баштапкы температурасын ,акыркы температурасын ,; менен белгилесек, алардын айырмасы канчалык чон болсо, ысытуу учун сарп кылынган жылуулук саны да ошончолук көп болот. Ошентип, нерсе алган же берген жылуулук санын аныктоо учун, ар бир заттын тегин, демек, анынсалыштырма жылуулук сыйымдуулугун, массасын жана температурасынын айырмасын билүу керек.

Q=mc(t₂-t₁)

Бул формуладан салыштырма жылуулук сыйымдуулукту табабыз:

Демек, салыштырма жылуулук сыйымдуулугу Дж менен ченелери көрүнүп турат. Заттардын салыштырма жылуулук сыйымдуулуктары атайын таблицада берилет.

Жыйынтыктоо:

Баалоо: