Тэма: “Таямніцы беларускіх слоў”
Форма правядзення: гульня-віктарына
Удзельнікі: вучні 8-9 класаў
Мэта: узбагачэнне слоўнікавага запасу вучняў.
Задачы:
садзенічаць удасканаленню уменняў вучняў перакладаць словы з рускай мовы на беларускую і наадварот, тлумачыць лексічнае значэнне слоў, працаваць з перакладнымі слоўнікамі;
развіваць кемлівасць, увагу, лагічнае мысленне, моўную кампетэнтнасць школьнікаў;
выхоўваць цікавасць да вывучэння беларускай мовы, любоў і павагу да роднай гаворкі.
Абсталяванне: слоўнікі, жэтоны, карткі са словамі для каманд і для журы.
Ход мерапрыемства
І. Рэлаксацыя.
Вядучы. Добры, дзень дарагія сябры, аматары нашай роднай мовы! Беларуская і руская мовы – дзеці адной матулі, таму ўсе беларусы нядрэнна ведаюць рускую мову, а рускі чалавек, калі прыяжджае да нас, даволі хутка пачынае разумець беларуса. Таму ў некаторых склалася ўяўленне, што беларуская мова – гэта пераіначаная руская, і яшчэ трохі польскіх слоў. А гэта зусім не так! Сёння мы дакажам, што наша мова самастойная, старажытная і вельмі прыгожая.
ІІ. Паведамленне тэмы і мэты мерапрыемства.
Вядучы. Усімі намі любімы пісьменнік Уладзімір Караткевіч некалі пісаў:
“Горка стала беларускаму майму сэрцу, калі пабачыў я такую занядбанасць нашых лепшых, залатых нашых слоў і спраў”.
Вось і першае цікавае слова – занядбанасць. Хто з вас ведае пераклад? (Заброшенность.) Вось бачыце, калі гучалі словы Караткевіча, быццам усё было зразумела, а вось дакладна сказаць змаглі не ўсе. Занядбанасць – мілагучнае слова, толькі не хочацца, каб яно ўжывалася ў адносінах да нашай з вамі гісторыі і мовы.
Чым больш чытаеш беларускіх класікаў, чуеш прыгожую мову на спектаклях купалаўцаў, глядзіш тэлевандроўкі па Беларусі з любімымі вядучымі, не перастаеш здзіўляцца багаццю беларускай мовы. І такія тут сустракаюцца скарбы, што міжволі хочацца раз-пораз паўтараць асобныя словы – такія яны прыгожыя, сакавітыя, мудрагелістыя. Давайце сёння прыгадаем некатрыя з іх!
(Вядучы запрашае да стала членаў журы сакратара, выкладчыкаў беларускай мовы, прадстаўляе іх.)
ІІІ. Правядзенне конкурсаў.
Вядучы. Увага, мы пачынаем! Каб вызначыць, як вы ведаеце родную мову, спачатку правядзём размінку. Я буду называць рускія словы, а вы адказвайце па-беларуску.
Скатерть – абрус
Кровать – ложак
Сладость – слодыч
Крестик – крыжык
Мошенник – махляр
Крыжовник – агрэст
Весы – шалі
Шарф – шалік
Заноза – стрэмка
Носки – шкарпэткі
Вядучы. Бачу, што тут сабраліся сапраўдныя мовазнаўцы. Ну, і як вам словы? Вымаўляеш іх – як арэхі лускаеш, так і адскокваюць ад языка. А зараз пачнем сапраўдныя спаборніцтвы.
(Запрашаюцца каманды, якія атрымліваюць назвы “Гукі” і “Словы”.)
І раунд
Вядучы раскладвае на стале (як экзаменацыйныя білеты, тэкстам уніз) 10 картак. На кожнай па аднаму слову. Па чарзе гульцы каманд выцягваюць па аднаму “білету”. Кожны павінен назваць слова па-руску і па-беларуску. За правільны адказ удзельнік атрымлівае жэтон. З кожнай каманды ўдзельнікі выходзяць па чарзе. Падказваць нельга!
Отпечаток – адбітак
Камыш – чарот
Ломоть – луста
Стеклышко – шкельца
Шиповник – шыпшына
Мусор – смецце
Занавески – фіранкі
Мечтатель – летуценнік
Ремень – пасак
Капкан – пастка
Вядучы. Вы заўважалі, што словы ўжо не такія простыя, як былі на размінцы? З кожным разам заданні будуць складаней, але вам дазваляецца абмяркоўваць іх цэлай камандай.
ІІ раунд
На стале дзве карткі: варыянт 1 і 2. У кожным варыянце па 5 слоў. Вядучы выразна чытае кожнае слова і дае 10 секунд на абмеркаванне. Адказвае любы гулец каманды. За кожнае слова – жэтон.
1 варыянт
Челюсть – сківіца
Бархат – аксаміт
Сплетник – пляткар
Случай, повод – нагода
Корыто – начоўкі
2 варыянт
Высокомерие – пагарда
Отсчет – адлік
Остаток – рэштка
Конюшня –стайня
Шелуха – шалупінне
ІІІ раунд
Вядучы. Зараз кожная каманда атрымае 10 вельмі “хітрых” слоў. Спіс слоў аднолькавы. Каманды павінны напісаць на хуткасць пераклад. Журы падлічвае колькасць жэтонаў, плюс жэтон за хуткасць.
Улитка – смоўж
Ларец – куфэрак
Кучер – фурман
Оттепель – адліга
Шлепанцы – шлапакі
Достоинство – годнасць
Неряшливо, небрежно – неахайна
Мгла – мгла
Хлопок – бавоўна
Высокомерно, тщеславно – пыхліва
Вядучы абвяшчае вынікі трох раундаў.
Вядучы. Пачынаецца другая частка нашай гульні – “Літаратурны марафон”. Мы ўжо навучыліся добра разгадваць таямніцы слоў. Давайце пглядзім, як асабныя словы ўпрыгожваюць і ўзбагачаюць аўтарскую мову. У кожнага пісьменніка ў творчай памяці захоўваецца шмат цікавых слоў і выразаў, якія ён пачуў у дзяцінстве ад бабулі і дзядулі, ад землякоў. І за жыццё такіх запаведных слоў становіцца ўсё болей. Нездарма пісьменнікаў называюць “майстрамі слова”. Для сённяшняй сустрэчы мы перагарнулі старонкі твораў трох вядомых беларускіх пісьменнікаў – Якуба Коласа, Аляксея Кулакоўскага і Уладзіміра Караткевіча. Я прапаную камандам 15 сказаў.
Вядучы чытае выразна сказ і звяртае ўвагу на “таемнае” слова. Праз хвіліну каманда павінна разгадаць гэтае слова – растлумачыць яго значэнне, пераклаўшы на рускую мову. Каманда працягвае гульню да першай памылкі. Адбываецца пераход хода і г.д. За гульню дазваляецца кожнай камандзе двойчы браць дапамогу залы. Вядучы можа дапамагаць камандам удакладняючымі пытаннямі. За кожны правільны адказ каманда атрымлівае жэтон.
Якуб Колас. “Новая зямля”
1. Снуюцца пчолкі з ціхім звонам,
Казуркі розныя і мушкі.
2. А збоку чмыша бык Мікіта,
Хвастом матаючы сярдзіта.
3. І хмарак сівыя фальбоны
Падуць, апусцяцца ўніз.
4. Галлё спусціўшы над парканам,
Расла тут грушка з тонкім станам.
5. А знізу гэты лес кашлаты
Меў зелянюсенькія шаты.
Слоўнік для журы:
Кашлаты – мохнатый, лохматый, косматый.
Казуркі – букашки, козявки.
Паркан – забор (ограда из бревен).
Чмыхаць – фыркать.
Фальбоны – оборки.
А. Кулакоўскі. “Тры зоркі”, “Нявестка”
1. Міканор клыпаў ціха па вуліцы.
2. На вуліцы падшэрхла нанач, і калі хто ішоў, то боты месцамі грукалі па голай зямлі.
3. Назапускаў дзяўчынцы ў валасы гэты кепскі хлапчук калючага дзядоўніку.
4. Жанчына стала пыніцца ў хаце, рабла ўсё ціха, хадзіла на кіпеньках.
5. Гэта Даніла прынёс пад крысам з калгаснай адрыны.
Слоўнік для журы:
Адрына – сеновал.
Дзядоўнік – репейник.
Клыпаць – ковылять.
На кіпеньках – на цыпочках (на носочках).
Пад крысам – под полой.
Падшэрхнуць – подсохнуть, подмерзнуть.
Пыніцца – разг. “прибираться”, наводить порядок.
У. Караткевіч. “Дзікае паляванне Караля Стаха”
1. Мы сядзелі ў старой альтанцы, закінутай глыбока ў зарасніках.
2. Як пах тым’ян, якія скразныя блакітныя цені ляжалі на зямлі.
3. Тры вялізныя хвоі ўжо вымалёўваліся пад чэзлымі хмызамі.
4. Там ёсць толькі пакой з даўно закінутым рызманом.
5. На далоні маёй ляжаў партабак.
Слоўнік для журы:
Альтанка – беседка.
Партабак – портсигар.
Рызманы – тряпьё, лохмотья.
Скразныя – прозрачные (ажурные).
Чэзлыя – чахлые.
Хмызы – заросли, кустарники.
Увага! Калі каманды набралі аднолькавую колькасць жэтонаў, на фінал прапануем на хуткасць перавесці са слоўнікам урывак з У. Караткевіча “Ладдзя Роспачы”:
Кругом в темноте белыми облаками цвёл боярышник, светлел бересклет и угадывались по аромату шиповник и жимолость.
Пераклад:
Вакол белымі ў цемры аблокамі цвіў глог, святлела брызгліна і ўгадваліся па водару шыпшына і бружмель.
ІV. Падвядзенне вынікаў мерапрыемства.
Журы абвяшчае пераможцу. Узнагароджванне каманд.
Вядучы. Спадзяёмся, што вы сёння пазналі шмат цікавага і папоўнілі свой слоўнік. Калі будзеце чытаць новую кнігу, не лянуйцеся праверыць па слоўніку незнаёмае слова, узбагачайце сваю мову.
Отпечаток
Камыш
Ломоть
Стеклышко
Шиповник
Мусор
Занавески
Мечтатель
Ремень
1 варыянт
Челюсть
Бархат
Сплетник
Случай, повод
Корыто
2 варыянт
Высокомерие
Отсчет
Остаток
Конюшня
Шелуха
Улитка
Ларец
Кучер
Оттепель
Шлепанцы
Достоинство
Неряшливо, небрежно
Мгла
Хлопок
Высокомерно, тщеславно
Улитка
Ларец
Кучер
Оттепель
Шлепанцы
Достоинство
Неряшливо, небрежно
Мгла
Хлопок
Высокомерно, тщеславно