Тэма: “Таямніцы беларускіх слоў”
Форма правядзення: гульня-віктарына
Удзельнікі: вучні 8-9 класаў
Мэта: узбагачэнне слоўнікавага запасу вучняў.
Задачы:
садзенічаць удасканаленню уменняў вучняў перакладаць словы з рускай мовы на беларускую і наадварот, тлумачыць лексічнае значэнне слоў, працаваць з перакладнымі слоўнікамі;
развіваць кемлівасць, увагу, лагічнае мысленне, моўную кампетэнтнасць школьнікаў;
выхоўваць цікавасць да вывучэння беларускай мовы, любоў і павагу да роднай гаворкі.
Абсталяванне: слоўнікі, жэтоны, карткі са словамі для каманд і для журы.
Ход мерапрыемства
І. Рэлаксацыя.
Вядучы. Добры, дзень дарагія сябры, аматары нашай роднай мовы! Беларуская і руская мовы – дзеці адной матулі, таму ўсе беларусы нядрэнна ведаюць рускую мову, а рускі чалавек, калі прыяжджае да нас, даволі хутка пачынае разумець беларуса. Таму ў некаторых склалася ўяўленне, што беларуская мова – гэта пераіначаная руская, і яшчэ трохі польскіх слоў. А гэта зусім не так! Сёння мы дакажам, што наша мова самастойная, старажытная і вельмі прыгожая.
ІІ. Паведамленне тэмы і мэты мерапрыемства.
Вядучы. Усімі намі любімы пісьменнік Уладзімір Караткевіч некалі пісаў:
“Горка стала беларускаму майму сэрцу, калі пабачыў я такую занядбанасць нашых лепшых, залатых нашых слоў і спраў”.
Вось і першае цікавае слова – занядбанасць. Хто з вас ведае пераклад? (Заброшенность.) Вось бачыце, калі гучалі словы Караткевіча, быццам усё было зразумела, а вось дакладна сказаць змаглі не ўсе. Занядбанасць – мілагучнае слова, толькі не хочацца, каб яно ўжывалася ў адносінах да нашай з вамі гісторыі і мовы.
Чым больш чытаеш беларускіх класікаў, чуеш прыгожую мову на спектаклях купалаўцаў, глядзіш тэлевандроўкі па Беларусі з любімымі вядучымі, не перастаеш здзіўляцца багаццю беларускай мовы. І такія тут сустракаюцца скарбы, што міжволі хочацца раз-пораз паўтараць асобныя словы – такія яны прыгожыя, сакавітыя, мудрагелістыя. Давайце сёння прыгадаем некатрыя з іх!
(Вядучы запрашае да стала членаў журы сакратара, выкладчыкаў беларускай мовы, прадстаўляе іх.)
ІІІ. Правядзенне конкурсаў.
Вядучы. Увага, мы пачынаем! Каб вызначыць, як вы ведаеце родную мову, спачатку правядзём размінку. Я буду называць рускія словы, а вы адказвайце па-беларуску.
Скатерть – абрус
Кровать – ложак
Сладость – слодыч
Крестик – крыжык
Мошенник – махляр
Крыжовник – агрэст
Весы – шалі
Шарф – шалік
Заноза – стрэмка
Носки – шкарпэткі
Вядучы. Бачу, што тут сабраліся сапраўдныя мовазнаўцы. Ну, і як вам словы? Вымаўляеш іх – як арэхі лускаеш, так і адскокваюць ад языка. А зараз пачнем сапраўдныя спаборніцтвы.
(Запрашаюцца каманды, якія атрымліваюць назвы “Гукі” і “Словы”.)
І раунд
Вядучы раскладвае на стале (як экзаменацыйныя білеты, тэкстам уніз) 10 картак. На кожнай па аднаму слову. Па чарзе гульцы каманд выцягваюць па аднаму “білету”. Кожны павінен назваць слова па-руску і па-беларуску. За правільны адказ удзельнік атрымлівае жэтон. З кожнай каманды ўдзельнікі выходзяць па чарзе. Падказваць нельга!
Отпечаток – адбітак
Камыш – чарот
Ломоть – луста
Стеклышко – шкельца
Шиповник – шыпшына
Мусор – смецце
Занавески – фіранкі
Мечтатель – летуценнік
Ремень – пасак
Капкан – пастка
Вядучы. Вы заўважалі, што словы ўжо не такія простыя, як былі на размінцы? З кожным разам заданні будуць складаней, але вам дазваляецца абмяркоўваць іх цэлай камандай.
ІІ раунд
На стале дзве карткі: варыянт 1 і 2. У кожным варыянце па 5 слоў. Вядучы выразна чытае кожнае слова і дае 10 секунд на абмеркаванне. Адказвае любы гулец каманды. За кожнае слова – жэтон.
1 варыянт
Челюсть – сківіца
Бархат – аксаміт
Сплетник – пляткар
Случай, повод – нагода
Корыто – начоўкі
2 варыянт
Высокомерие – пагарда
Отсчет – адлік
Остаток – рэштка
Конюшня –стайня
Шелуха – шалупінне
ІІІ раунд
Вядучы. Зараз кожная каманда атрымае 10 вельмі “хітрых” слоў. Спіс слоў аднолькавы. Каманды павінны напісаць на хуткасць пераклад. Журы падлічвае колькасць жэтонаў, плюс жэтон за хуткасць.
Улитка – смоўж
Ларец – куфэрак
Кучер – фурман
Оттепель – адліга
Шлепанцы – шлапакі
Достоинство – годнасць
Неряшливо, небрежно – неахайна
Мгла – мгла
Хлопок – бавоўна
Высокомерно, тщеславно – пыхліва
Вядучы абвяшчае вынікі трох раундаў.
Вядучы. Пачынаецца другая частка нашай гульні – “Літаратурны марафон”. Мы ўжо навучыліся добра разгадваць таямніцы слоў. Давайце пглядзім, як асабныя словы ўпрыгожваюць і ўзбагачаюць аўтарскую мову. У кожнага пісьменніка ў творчай памяці захоўваецца шмат цікавых слоў і выразаў, якія ён пачуў у дзяцінстве ад бабулі і дзядулі, ад землякоў. І за жыццё такіх запаведных слоў становіцца ўсё болей. Нездарма пісьменнікаў называюць “майстрамі слова”. Для сённяшняй сустрэчы мы перагарнулі старонкі твораў трох вядомых беларускіх пісьменнікаў – Якуба Коласа, Аляксея Кулакоўскага і Уладзіміра Караткевіча. Я прапаную камандам 15 сказаў.
Вядучы чытае выразна сказ і звяртае ўвагу на “таемнае” слова. Праз хвіліну каманда павінна разгадаць гэтае слова – растлумачыць яго значэнне, пераклаўшы на рускую мову. Каманда працягвае гульню да першай памылкі. Адбываецца пераход хода і г.д. За гульню дазваляецца кожнай камандзе двойчы браць дапамогу залы. Вядучы можа дапамагаць камандам удакладняючымі пытаннямі. За кожны правільны адказ каманда атрымлівае жэтон.
Якуб Колас. “Новая зямля”
1. Снуюцца пчолкі з ціхім звонам,
Казуркі розныя і мушкі.
2. А збоку чмыша бык Мікіта,
Хвастом матаючы сярдзіта.
3. І хмарак сівыя фальбоны
Падуць, апусцяцца ўніз.
4. Галлё спусціўшы над парканам,
Расла тут грушка з тонкім станам.
5. А знізу гэты лес кашлаты
Меў зелянюсенькія шаты.
Слоўнік для журы:
Кашлаты – мохнатый, лохматый, косматый.
Казуркі – букашки, козявки.
Паркан – забор (ограда из бревен).
Чмыхаць – фыркать.
Фальбоны – оборки.
А. Кулакоўскі. “Тры зоркі”, “Нявестка”
1. Міканор клыпаў ціха па вуліцы.
2. На вуліцы падшэрхла нанач, і калі хто ішоў, то боты месцамі грукалі па голай зямлі.
3. Назапускаў дзяўчынцы ў валасы гэты кепскі хлапчук калючага дзядоўніку.
4. Жанчына стала пыніцца ў хаце, рабла ўсё ціха, хадзіла на кіпеньках.
5. Гэта Даніла прынёс пад крысам з калгаснай адрыны.
Слоўнік для журы:
Адрына – сеновал.
Дзядоўнік – репейник.
Клыпаць – ковылять.
На кіпеньках – на цыпочках (на носочках).
Пад крысам – под полой.
Падшэрхнуць – подсохнуть, подмерзнуть.
Пыніцца – разг. “прибираться”, наводить порядок.
У. Караткевіч. “Дзікае паляванне Караля Стаха”
1. Мы сядзелі ў старой альтанцы, закінутай глыбока ў зарасніках.
2. Як пах тым’ян, якія скразныя блакітныя цені ляжалі на зямлі.
3. Тры вялізныя хвоі ўжо вымалёўваліся пад чэзлымі хмызамі.
4. Там ёсць толькі пакой з даўно закінутым рызманом.
5. На далоні маёй ляжаў партабак.
Слоўнік для журы:
Альтанка – беседка.
Партабак – портсигар.
Рызманы – тряпьё, лохмотья.
Скразныя – прозрачные (ажурные).
Чэзлыя – чахлые.
Хмызы – заросли, кустарники.
Увага! Калі каманды набралі аднолькавую колькасць жэтонаў, на фінал прапануем на хуткасць перавесці са слоўнікам урывак з У. Караткевіча “Ладдзя Роспачы”:
Кругом в темноте белыми облаками цвёл боярышник, светлел бересклет и угадывались по аромату шиповник и жимолость.
Пераклад:
Вакол белымі ў цемры аблокамі цвіў глог, святлела брызгліна і ўгадваліся па водару шыпшына і бружмель.
ІV. Падвядзенне вынікаў мерапрыемства.
Журы абвяшчае пераможцу. Узнагароджванне каманд.
Вядучы. Спадзяёмся, што вы сёння пазналі шмат цікавага і папоўнілі свой слоўнік. Калі будзеце чытаць новую кнігу, не лянуйцеся праверыць па слоўніку незнаёмае слова, узбагачайце сваю мову.
Отпечаток
Камыш
Ломоть
Стеклышко
Шиповник
Мусор
Занавески
Мечтатель
Ремень
1 варыянт
Челюсть
Бархат
Сплетник
Случай, повод
Корыто
2 варыянт
Высокомерие
Отсчет
Остаток
Конюшня
Шелуха
Улитка
Ларец
Кучер
Оттепель
Шлепанцы
Достоинство
Неряшливо, небрежно
Мгла
Хлопок
Высокомерно, тщеславно
Улитка
Ларец
Кучер
Оттепель
Шлепанцы
Достоинство
Неряшливо, небрежно
Мгла
Хлопок
Высокомерно, тщеславно
18 100
1 323 
