Ілияс Жансүгіров өлеңдері

Игілік

Самал жел, шалғын, жапырақ, балаусалы,
Ұшқан құс, жайылған мал, таудағы аңы.
Жапырлап қатар қонған халық пормы,
Ыңыранып жатқан мезгіл жайлаудағы.
Жайылған үйездемей қой мен қозы,
Жусаған құлын мен тай байлаудағы.
Таутеке, қоян, киік, қоймен бірге,
Қойшылар «қорықтық» қылған тау - таудағы.
Құс жырлап, су сылдырлап, күн шуақтап,
Қысырақ жусап тұрған салмаудағы.
Серуендеп бүлдіргенге қыз - келіншек,
Ындыны - бір - бірінен қалмау дағы.
Алыстан мұны күтіп жүрген де бар,
Діңкілдеп бұлақ өрлеп жарлаудағы.
Лүпілдеп жылы жүрек, буын босап,
Алақтап екі көзі барлаудағы.
Баладан қасындағы қыз жиіркеніп,
«Құбыжық бар, сен барма!» - деп алдаудағы

II
Ығысып төмен таман қыз келмегі,
Бір соғып жылы жүрек «із» бермегі.
Құмартып, күйіп - жанып, ысып - суып,
Лебіне махаббаттың қыз да ермегі.
Қарызы сүйісудің бұл емес пе
Жан үзіліп бірін - бірі ізденбегі.
Көңілге кірген жерден қанат бітіп,
Тықыршып тұрмай үміт жөнделмеді.
Лекілдеп тамыр біткен күйіп - жанып,
Қолында елжірестің енді өлмегім.
Маңайдың тауы, тасы, табиғаты
Жым - жырт қосылғанын көргендегі.
Өткен күн, келер өмір, басқалармен,
Ажал да ұмытылды өлгендегі.
Айқасқан ақ білектер жарасып тұр.
Балықтай тасты судан өргендегі.
Қабақты қағып - күліп, езу тартып,
Елжіреп шыны бір күш жеңгендегі.
Екеуін егерлікпен ел айырса,
Ажалдай жан мен тәнді бөлгендегі.
Әділ ме тағдырдың да бұл мінезі,
Екеуін екі айырып көмгендегі.
Таңдаған, тапқан сүйіс тазалықпен
Жаратқан бір игілік пендеңдегі.

ІІІ

Қыр мұрын, қыпша белді, қиған қасы,
Ақ маңдай, қас бітісі қып - қиғашы.
Ақ жүзі, оймақ аузы, күлім көзі,
Білектей қап - қара боп өрген шашы.
Ақ иек, кірсіз тісі, кірпіктері,
Екі елі мөлдір көздің екі арасы.
Екі ұрты, екі жағы алмадай боп,
Бітімі бейне гүлді алма ағашы.
Ақ саусақ, әжімі жоқ, буыны жоқ,
Жылтырап тырнақтары тап - тазасы.
Тік иық, жазық жауырын, аққу мойын,
Толқытып, қос құлақты әм сырғасы.
Қайрақтай төсі жайдақ, шынтағы етті:
Жазылып бейне мамық қабырғасы,
Тар мықын, орта бойлы, түзу аяқ,
Бұралып тал шыбықтай белдің ашы,
Қолданып әдеп, үлгі жанды ерітіп,
Ақыл сөз, ақырын күлкі шын мирасы.
Жабдығын жақсы өмірдің жете біліп
Құрбысын құрметтеуде бар ынтасы.
Жетсе де бұған қолы, жетпесе де,
Әркімнің осыларда бар ынтасы

Арыным

Алқынамын, басылмайды арыным,
Тау селінде екпін қайрат, сарыным.
Жарлы-жалшы, жақыбайды жарылқау -
Жандағы ауру, жүректегі жалыным.
Егер салсам қос өкпеден тепкіні,
Елең емес тау жақпары, тек тұры.
Жау жапырар, көк дауылша бұрқырар,
Шүу дегенде кер бедеудің екпіні.
Толас болмас топ жасаққа тиіспей,
Семсер ұрып, ақ найзаны үзіспей;
Бет-аузым шаң, қанжарым қан қайрылып,
Ұмсындырып жау сұлуын, су ішпей.
Аял болмас айқай-сүрен салыспай,
Қашқан жауды ат баурына алыспай;
Қан сусаған болат сүңгім ашылмас,
Шұрқылтайдан шұрылдата шанышпай.
Тыншу болмас қалың қайрат қайнамай,
Қанжығаға қанды басты байламай;
Қара жүрек, қара қошқыл қанменен,
Үш тосарлы, қанды ауызды майламай.
Улы көкірек жиған сүтін тамызбай,
Қызыл қылыш қырқа турап ағызбай;
Басылмас бұл алқындаған арыным,
Адал сүтпен жарлыларды жағызбай.
«Мен» емеспін, мен де көптің бірімін,
Мендейлердің міне қостық бірлігін.
«Мен» құралып «біз» боп шықпай күреске,
Мен тудырман бұқарама тірі күн.
Арылтамыз аспанды аршып тұманнан,
Тазалаймыз жерді жонып жуаннан,
Тапсыз, тату, мерекелі, өнерлі,
Ел жасаймыз еңбегіне қуанған.

Ағыңды менің Ақсуым

Ағыңды менің Ақсуым,
Ақырып әлі ағасың,
Ақиланған ашумен,
Ақтарды асқар сабасын.
Тас тарпуын, шапшуын,
Қарасаң қайран қаласың,
Жалғыз жазғы бір кеште,
Жағаладым жағасын.
Тұнжыраған торғын түн,
Төндім сұлу суына.
Таңырқап тау-тас тамсанып,
Жымиды жұлдыз мұңыма.
Сүмиген сүңгі сұрша тал,
Шомылды таудың суына.
Таймандаған тайпақ ай,
Желегі ме, туы ма?
Шүйке шарбы бұлтты
Қалқалай қалды қылмия.
Аспанды, ай алтын құшағы,
Қусыра қайың құшады.
Қарамай қайың, қалайша
Қаужиған құшсын бұтаны?
Қайың мен сәуле сүйіссін,
Сүймегенді нысабы:
Итмұрыны меңіреп,
Қудырлап қоңыз ұшады.
Бауырлаған ағынның,
Сумаңдап суы сылдырайд;
Қудиған қоңыр құрақтың
Саусағы суда судырайд;
Суға төнген бір шыбық
Дірілдейд, суда сырылдайд;
Оған қонған бір шымшық
Шиқ-шиқ етед, шырылдайд...

Домбыра

Тарт күйіңді, домбыра!
Төгіл, төгіл тәтгі күй,
Тау суындай сылдыра,
Желпін, желпін жел соқтыр!
Тауда тұман тұрмасын,
Көкте бұлт ыдыра!
Тыңдамаған қоймасын,
Ойды-қырды қыдыра,
Құлшына тарт, домбыра!
Екі желі, үш қазық,
Тоғыз ноқта домбыра,
Ойнатайын он саусақ,
Құлындайын құлдыра.
Бозда-бозда бота күй,
Қашағанды қудыра,
Құлшына тарт, домбыра!
Еңбек елдің күйшісі-ау,
Құлағымды қиқулат,
Көңілімді қандыра,
Тәтгі-тәтті күйге тарт
Көргеніңді күй қыла,
Құлшына тарт, домбыра!
Еңбек елдің жыршысы-ау,
Жанымды бір жадырат,
Көкейіме қондыра,
Тәтті-тәтті әңгіме айт
Жаңа өмірді жыр қыла,
Шежіре, шешен сұңғыла,-
Құлшына тарт, домбыра!

Еңбек елдің жыршысы-ау,
Жанымды бір жадырат,
Көкейіме қондыра,
Тәтті-тәтті әңгіме айт
Жаңа өмірді жыр қыла,
Шежіре, шешен сұңғыла,
Құлшына тарт, домбыра!
Ел шетінде, жау бетінде
Бұлт қалың, ай қараңғы,
Куілдеп соғып тұр дауыл…
Төңірек, маңай, ғаламды
Жамылшы жапты бір ауыр…
Қалың тоғай, қара орман,
Су салдыры недәуір,
Жаңа жұрт, жапан, жар қонған
Жадағай қора, жарлы ауыл…
Қорада қойлар қорқулы,
Мөңіреп сиыр, көк теке
Бақылдайды, у-шулы…
Алдымда от алакөлеңке.
Төңіректеген төбетім,
Тығылып үйде ықтайды.
Күзетер деген күзетшім
Бүркеніп быр-быр ұйықтайды.

Күн шыққанда

Шырт ұйқыда жатқанда
Шырылдады торғайым.
Ұйқыны ашты, оятты.
Құлан иек, құлқын сәр,
Құрылып торғын шымылдық,
Шырға тартты, таң атты.
Желі желпіп желегін,
Жердегі бәйшешегін
Күлдіре, сұлу күн шықты.
Шыру, шыру, шіркін!- деп,
Көмекейі бүлкілдеп,
Торғайдан «тұрлап» жыр шықты.
Жайшы көрпе, жастықты,
Таста тастай тасбықты,
Апа-ау, әне күн шықты.
Шеш қазықтан сиырды,
Аналар жібін иірді.
Алсаңшы, апа, ұршықты.
Оят, кигіз шекпенін,
Қолына алсын кетпенін,
Барсын әкем егінге.
Қызылдап қымыз сабасын,
Жыртығын үйдің жамасын,
Айт, апатай, келінге.
Орамалын оймыштап,
Оған оқа қойғыштап,
Тәтеме айт, тіксін кестесін.
Шүлен шал мал береді,
Қырығы қыздан дәмелі,
Өз қызығын ескерсін.
Текеметін тұйықгап,
Жатыр ма ағай әлі ұйықтап,
Барсын, малын көздесін.
Барсын, барсын малына,
Шаруа! Жалғыз шаруа!..
Қойдық сөздің өзгесін.
Жастық па, әлде мастық па?
Жатыр басы жастықта,
Інішек мұрны шуылдап.
Күн әлемді оятқан,
Күн күлкісін жел айтқан,
Түр торғайың шырылдап.
Мал масайрап өрісте,
Құрт-құмырсқа бәрі істе,
Тұр көкешім, күн шықты.
Малда ағаң, әкең егінде,
Тәтең көргіш керуде,
Иірді апаң ұршықты.
Қалыпсың ұйықтап, қарағым,
Қалады-ау сенің сабағың,
Жуын, жүгір мектепке.
Ашасың көзді сабақган,
Аласың білім кітаптан,
Боласың адам мектепте.

Анам тілі

Қадірлі, бағасы алтын анам тілі,
Сенімен бағаланған балаң түрі.
Төрт бөліп түн ұйқысын жұбатам деп,
Сенімен әлдилеген анам мені.

Бесікте белім буып бітіскемін,
Сөйлесіп шешем жүнін түтіскемін.
«Апа», - деп, «Ә», - деп жылап, аузымды ашып,
Емшектен еңбек қылып сүт ішкемін.

Маңымды сеніменен танығамын,
Сеніменен қуанып, налығамын.
Дене ауырлап, жан жалқау тартқан шақта,
«Уһ» деп шаршап, дем алып шалығамын.

Тілегенім, қорыққаным – бәрі де сен,
Сасқанда да жармасам ойбайыңмен.
Апкәусар болса дағы ұжмақтағы,
Тәттілікті көрмеспін сенімен тең.

Жауын

Көк шатырлап, жел қарпып,
Жайлар түсті жайнақтап.
Қап-қара сұр мұнартып,
Бұлт аспанда ойнақгап.
Қырыққан ешкі бүржектеп,
Күзеген түйе тайрақтап,
Боранды бұршақ шүмектеп,
Жер су болды тайғақтап.
Құздардан құйды күңіреніп,
Сай-саладан ылайтып,
Сұрғылтым бұлты түнеріп,
Моланы езді шұнайтып.
Жадыраған жазғы күн,
Қоштасты бізге «мұң» айтып.
Арық, әлсіз наз-мұңын,
Жылады, шырқап шын айтып.
Қараңғы перде қанаты
Аспанды шалып, жерді алды.
Меңіреу ұйқы қуаты
Ұйтты жеңіп, елді алды.
Қышқыл уайым, ащы сөз,
Бойдағы сіңген терді алды.
Болжаған түс болып кез,
Ел ұйқысын енді алды.

Домбыра

От шалып, жалын жалап, қозғап қанын,
Шыжғырса қуырдақ қып жанның жанын,
Еріксіз қол қағылды екі ішекке,
Назды мұң, сылқылдақ үн жалғап сарын.
Мойындап мұңаясың, бас иесің,
Еріксіз тыңдағандай шердің зарын.
Ызылдап жерден төмен сызып кетіп,
Көресің жан-жағынан ән қанжарын.

* * *
Есалаң минут
Жынды жүрек
Жүгенсіз
Осылай жүреді.
Ұсынар кімдер,
Heгe тіреп?
Көрген адам Маған
Күледі, күледі.
Есерді кешер,
Кез болса сол жан:
Ащыны татқан,
Алыстан жортқан
Біледі...

Күн боламыз 

Туғанбыз күн нұрынан күн боламыз,
Нұр шашып қараңғыны жарқ етіп.
Ту ұстап, тұлпар мініп толғанамыз,
Көк жерді көміп нұрға, қарық етіп.

Қар, мұзды жерді қысқан сел етеміз,
Жаудырып көктен нөсер дүрілдетіп,
Бұлтты айдап, тұман түріп желдетеміз,
Есілте ескекті өңнің күйін шертіп.

Жадырар жанның бәрі нұр бөлеген,
Маужырар жан- жануар, жер көсіліп.
Жер қалмас жаңармаған, түлемеген,
Көгалмен көріктерміз гүл өсіріп.

Өзіме

Хақ сөйле, қызыл тілім, адал сайрап,
Тапсырдым бар ойымды саған арнап.
Көңілім арам ойлап алаңдама,
Алмаққа біреуді алдап, біреуді арбап.

Мың қайғы бip борышты өтемейді,
Тағы да қылма уайым соны барлап.
Байды зорсып, кедейді нашарсынып
Бұзылдың көзі құрғыр, елді талдап.

Еңбекке жалқауландың екі қолым,
Тілейсің жылы суға дәйім малмақ.
Сырласып сыбырменен сылқыл жасап,
Құлағым, қуқыл болдың Құдай қарғап.

Малдыға изең қағып, көңілін бағып,
Басым да елді алдадың құр «алдалап».
Тоқтам қыл, билікті бер, мүшелерім!
Осыны «ождан» сүймей жатыр зарлап...

Өтініш

Шырмаяқ өмір шырмалып,
Басынды шатса шырмауық.
Қамығып көңіл қажыса,
Қайратсыз, қайғың құм жауып.
Әнеки сонда жүйрік жан,
Өлеңнен ғана сыр тауып.
Сырласар да мұңдасар.
Жыласар жырмен жылауық.
Жеңілтер үшін жан жүгін,
Жылағым келеді бір ауық.
Жылаған жырым - жан сырым,
Ұғылмаса - бұл қауіп.
Жылаған жырым - жан мұңым,
Құлағың қоя, құлап ұқ.
Өтінішім сол ғана:
Жаппа жала, шын сына,
Өз ойынды бұлдауық.

Заман

Зар, зар, зар, зар заман,
Зарлатып өткен о заман.
О заман кетсін өзімен,
Күлдірген бізді бұ заман.
Заманымда зырлаймын,
Жыламаймын, жырлаймын.
Ұмтылып өрге басып оң,
Аулым, елім көшкен соң,
Күлмес пе, көңіл өспес пе,
Ауылың болса көші - қон.
Көш жөнекей күлемін,
Күлетін күнің, күл, елім!
Көңілім көл, қабағым,
Айындай ашық талабым.
Талпынса көкке үмітім,
Ұмтылады өрге жаңа ағын.
Ағыннан айқай туады
Көпіре,.көңіл жуады.
Арынды, арналы, өзекті ой,
Тербетер тіл, сыр барда.
Оны сақтау қиын ғой,
Бұл заманда, бұл таңда:
Тетігі терең, тілі орам,
Төгілмеген ой арам.
Жаңадан жаңбыр жаудырар,
Жай отындай жүйрік жан.
Қозғалар, тасыр, быж қайнар,
Қорғасындай ауыр қан.
Сорғалар жауын жеріне,
Толғанар жан еліне.
Жарасам, жұртым, кірпішпін,
Сен үйіне қалаған.
Керегеңе келіссем,
Сағанағың бола алам.
Салдырар көшсе сағанақ,
Жаңғырар жас жұрт жаңалап.

Замандасқа

Өнерге ұмтыл, өнерді біл замандас!
Қамдан, жатпа, заманыңнан хабарлас!
Ынта салсаң, білім туын қолға алсаң,
Тендік тиер, ешкім күйе жаға алмас.

Шөлдеп тапқан судан басын ала алмас,
Шөлдемеген суға басын сала алмас.
Жаста білген, басқа сіңген тәлімің
Өзің өлмей сүйегіңнен қала алмас.

Жаста жақсы мінезді іздеп ала алмас
Онда біздей хайуан тіпті жаралмас!
«Іс Құдайда, ерік біреуде» дегенмен,
Біз қозғалмай, жау жабдығын жаба алмас.
«Құдай жазды, менде не бар» дегенмен,
Мұның бос сөз, һешнені өкпең қаба алмас.

Ұйқыма

Бадалғыр, батқыр тас ұйқым
Теңіздің терең түбіне.
Көзді кер, жанды жарымдап
Тұншықтырдың түнімде.
Енді тағы иектеп,
Еліткің келеді күнімде.
Қараңғы ұйқы, қас ұйқы,
Қабағым ашық, қалғытпа.
Қараңғы үйлі, қанқұйлы,
Заманың жоқ, албытпа.
Ауылымнан аулақ, жолама,
Басымды енді қаңғыртпа.
Қай ұйқым, қалың тұмансың,
Қалайша желім қумасын.
Жайдары жаным жарқылдап,
Қан қайнап, қайрат қузалсын.
Мен ояуда - ел ояу,
Қозғалсын жұрт, қуансын.

Маңым

Жақсыға айтып базына,
Көңіл тілім сарнайды.
Қайғы сызға сөйлесең,
Еш құлағын салмайды.
Ұйықтап жатыр, «әй» десең,
Әсте ұйқысы қанбайды.
Қопсыз қоңыр шолағым
Жұрт бәйгесін шалмайды.
Жапалаққа жем берсем,
Тірі тышқан алмайды.
Алаламай тең көрсем,
Бір бүкпесі қалмайды.
Жігерліге сөз айтсам,
Жылдамырақ андайды;
Жігерсізге қисайтсам,
Ат пен киім таңдайды.
Қанағатсыз қара жер
Жан біткенді жалмайды.
Қайырымы жоқ қара кер
Құр зорлығын жалдайды.
Көңіл, өмір жеп - жеңіл,
Бір басымды алдайды.
Жалған - жалын, мен - көмір,
От жанудан танбайды.
Көзі соқыр, көңіл мұз,
От жауса да жанбайды.
Маған біткен қиын құз
Лаулап жанып, қаулайды.

Кім үшін?

Жым-жырт, жан-жақ тып-тыныш,
Кәрі тау - кәрі қалыбы.
Су дамылсыз былш-былш,
Баяғы жұлдыз жарығы.
Жер тесер өңшең жеркене
Көр үңгір, кемір аласың.
Өзіңе ме, өзгеге?
Керді кімге қазасың?
Тақылжырдан тамған тер
Еңбегің бе, қаның ба?

Бұл жыр 1926 жылғы майдағы Англия көмір кеншілерінің көтерілісі басылған кезде жазылған еді.

Еңбегің, терің тама ма
Қарынбайдың қарнына?
Қыбырлаған құрттар - ау,
Құрттатыпсың жер астын.
Қимылдаған жұрттар - ау
Кімдер үшін кен аштың?
Алыстан біздің созған қол
Айқасар, алға шығарып.
Құлданған сені қожаға
Салармыз әлі - ақ бұғалық.
Көрерсің, күшті күн ауыр,
Шығыңдар талай қазалы ер.
Күрескен жауды көмерміз,
Қаза бер көрді, қаза бер!