«Ирон сывæллæтты литературæ»

Доклад

«Ирон сывæллæтты литературæ»

ГуытьиатыИндирæ

Сывæллæттимæбастиронæгъдæуттæ

Иронхæдзарысывæллонырайгуырд (уæлдайдæр та лæппуйырайгуырд), нымадцыдстырæмæахсджиагхъуыддагыл, Хуыцауыегъаудæрлæварыл. Сывæллонсхъомылкæнындунейылнымад у æппæтывазыгджындæркуыстыл. Ног чындзйæ ног бинонтæмкуы ' рбакъахдзæфкæны, æмæйæхызисынмæхистæрсылгоймæгтæмкуыбакæнынц, уæдынйæхъæбысыавæрынцлæппу, омочындзавды (лæппуты) хистарымадфæуа, зæгъгæ.

Рагæй-æрæгмæдæриронадæммææгъдауахсыахсджиагбынат. Алы æгъдаудæрæвдисыхъуыддаджымидис, хуыздæркуыдуа, ахæмритуалтимæ. Уымæйуæлдай мА нæмнæфыдæлтæйæрхæццæсывæллæттимæ бастр æсугъдæгъдæуттæ. Уыдонсты:

КÆХЦГÆНÆН

Уый у ноггуырдлæппуйыХуыцауæмæУастырджийыл (Лæгтыдзуарыл) фæдзæхсæн бон, нымад у æппæтиронадæмæнегъаубæрæгбоныл. Мадырвадæлтылæвар – æнæмæнг – бæх, хæцæнгарз.

НОМÆВÆРД

Дыууæ –æртæкъуырийыкуырацæуысывæллонырайгуырдыл, уæдынскæнынцæртæчъирийыæмæсæвæрынц ном, лæппуйыномæвæрдыархайынцæрмæстдæрнæлгоймæгтæ, чызджыномæвæрды – сылгоймæгтæ.

ЦÆУÆГГАДЖЫ НОМ

АцыбæрæгбонкæнынцКуадзæныфæстæфыццагцыппæрæмы. Уыцы бон æртæ азы цылæппуйылсæххæствæййы, уымæнйæсæры хил адасынц, скæнынцылцухъхъатæ, бинонтæскæнынцæртæчъирийы, кусарт.

АВДÆНБÆТТÆН

Сывæллоныл 1-2 къуырийыкуырацæуы, уæдынскæнынцуыцыбæрæгбон. Нырырæстæгавдæнбæттæнæмæномæвæрдыбæрæгбонфылдæрадæмскæнынциу бон.

Мады 'рвадæлтæсывæллонæнæрбахæссынцавдæнæддзаумæттææмæйæуыцы бон бабæттынцавдæны. Уыцыæгъдаудæрнæмæрхæццæнæрагфыдæлтæй, фæлæхъыгыгæн, ныртæккæавдæнысæрбирææрыгæтты нал хъæуы.

ХОСДЗАУЫ БÆРÆГБОН

Лæппуйыл-иу 15 азы куырацыд, йе ' уæнгтæ-иукуысфидарстыхосыуæззаукуысткæнынмæ, уæд-иуæйнымайынрайдыдтойæцæгхосдзауылæмæхæдзардарæгыл. Хосгæрдæнтыйын-иускодтойбæрæгбоныфынг, балæварын-иукодтойцæвæгæмæцыргъгæнæндур.

Сывæллæттылитературæйыравзæрд.

Адæмонсфæлдыстадыахадындзинад.

Сывæллæттылитературæйæнæнæадæмонсфæлдыстадæйравзæрæнникуыдуыд. Адæмонсфæлдыстадæнисстыридейон-хъомыладонахадындзинадрæзгæфæлтæрыхъомыладонфарстайы.

Æппæтдунейылхъуыстгонд Нарты эпос у нæадæмонсфæлдыстадыбындур. Нарты кадджытæстынæиронадæмыхъæздыгсфæлдыстадонбынтæ. Уыдонæвдыстойнæирондзыллæйыбæллицтææмæ ног фæлтæртыахуыркодтойсæрайгуырæнбæстæуарзынæмæйæсæрвæлтаутохкæныныл. Уырызмæг, Хæмыц, Сослан, Батрадз–фæлтæрæй-фæлтæрмæцыдыстыцæвиттонæнхæссинагсæзондæй, хъаруйææмæдзырдарæхстæй.

СывæллæттытемæтынгстырбынатахсыХеттæгкатыКъостайысфæлдыстады. Йæчиныг «Мæхæрзæггурæггаг Иры сывæллæттæн» бындурæрæвæрдтасывæллæттылитературæйæн. Ацычиныгмыхуырырацыд 1939 азы Къостайырайгуырды 80 азы бонмæ. Чиныгмæхастæрцыдысты поэты æмдзæвгæтæкæстæр кары сабитæн: «Гино», «Зæрватыкк», «Дзывылдар», «Уасæг», «Фыдуаг», «Скъолайылæппу», «Кæмæнцы», «Цъиуæмæсывæллæттæ».

Æмдзæвгæтæфыстстыхуымæтæг, æнцонæмбарæнæвзагыл. Поэт æргом у сывæллæттимæ. Йе ' мдзæвгæ «Скъолайылæппу» -йы поэт ахуыркæнысывæллæттыраджыстыныл, химæзилыныл, æнæзивæгуæвыныл.

«Уасæг» -ыахуыркæныафонылстынылсывæллоны.

Къостайырадзырд «Дзæбидырдзуан», бирææмдзæвгæтææмæбаснятæ 19 æнусыкæронæмæ 20-æм æнусырайдайæнысывæллæттылитературæйæнйæрайрæзтæнстырахъазфесты. СтырæвæрæнлитературæйырæзтмæбахастойГæдиатыСекъаæмæЦомахъ, ГуырдзыбетыБласка.

Секъасывæллæттæнныффыстацалдæруацмысы. Уацмыстæ «Бурдымæмæбулæмæргъ», «Рувас – хадзы», «Лæгæмæсырд», «Зæрватыкк», «Куырттатаггæдылæг». Ацыуацмыстæнегъау у сæхъомыладонтых. Секъахорзæмбары, сывæллонйæгыццылæйцы фена, цæуылсахуыруа, уыйцæрæнбонтæмкæй нал ферохкæндзæн. Æмбарынынкæныхъæуыуарзондзинадкандадæймагмæнæ, фæлæФыдыбæстæмæ, цæрæгойтæм, мæргътæм. Секъайыфыстуацмыстæрагæйбацыдыстыахуыргæнæнчингуытæм.

ГуырдзыбетыБласкадæрСекъайаууыдКъостайыæмдугон. Бласкæйысфæлдыстадхæстæг у адæмонсфæлдыстадмæкуыдмидисæй, афтæформæйæдæр. («Мадизаравдæнисæргъи») Бласкæарæхстджынæйпайдакæныфольклоронхъæздыгдзинæдтæй.