Коррекция жана атайын педагогика.

Тема: Девианттык жүрүм-турумдагы балдар  жана билим берүү муктаждыгы өзгөчөлөнгөн балдар менен иштөөнүн өзгөчөлүктөрү.

План : 1.Девианттык жүрүм-турум жөнүндө түшүнүк.

            2. Девианттык   жүрүм-турумдагы балдар менен иш алып баруу

Девианттуулук(моралдык,этикалык нормадан четтөө)-ички жана тышкы,көрүнгөн  жана жашыруун кемчилдиктердин натыйжасы.Ички кемчилдикке окуу –тарбия процессинин өркүндөбөгөндүгү,мезгилдин талабына мектептин жооп бербей калгандыгы, коллективдеги социалдык-психологиялык климаттын (шартын,абалдын) проблемалдуулугу(чечилбеген маселелери көп болгондугу) ,башкаруу ыкмаларынын татаалданышынын оптималдуу эместиги ж.б. кирет.Тышкы кемчилдикке чөйрөдөгү кризис  мектеп менен  чөйрөдө бирдиктүү тарбиянын                   о.э.үй-бүлө менен мектептин кызматташтыгынын жетишсиздиги,өспүрүмдөрдүн социалдык,педагогикалык  жактан жеткиликтүү каралбай калгандыгы кирет.Мисалы;мониторинг,билим сапаты,ж.б.Жашыруун кемчилдикке педагогикалык анализдин жетишсиздиги,күн санап өзгөргөн чөйрөгө баланын көнүү жөндөмүнүн төмөн болушу,социалдык өз ара байланышты көрө билүү жөндөмүнүн жетишсиздиги,баланын өз алдынча билим алууга жөндөмсүздүгү ж.б кирет.

Адептик баалуулуктардын   системасы бузулганда аномия (байыркы грекче anomia-мыйзамсыз ,башкарууга мүмкүн болбогон) башталат,б.а.индивиддинкоомго  карата сезимине бүлүк(нааразычылык,кыжырлануу) түшкөндө аномия башталат.Инсанда  уланмалуулук  сезими жоголот ,башкаларга карата милдетин унутат.Аномия-бул инсандын кризиси,элдеги девианттуу жүрүм-турумдун арбышы, кылмыштуулуктун өсүшү,ажырашуулардын,никесиз жыныстык байланыштардын көбөйүшү,бангиликтин өсүшү,өзүн-өзү өлтүрүү жана психикалык проблемалардын өсүшү.Балдардн девианттуу жүрүм-туруму социумдун  тынчсыздануусуна  себеп болууда.

Девианттык жүрүм-турумдунайрым формасын “инновация” киргизүүчүлөр деп аташат.Алар коомдун максаты менен макул,бирок ага жетүү ыкмалары менен макул эмес.Ошондуктан зөөкүрдүк ,бейбаштык,каракчылык,шантаж,бангизат сатуу, сойкулук ж.б.экономикалык кылмышка барышат.Алардын максаты традициялуу ,ага жетүү жолу моралдык нормаларга каршы.Айрым өспүрүмдөр коомдун максатын жактырышпайт,бирок ага жетүүнүн социум жактырган каражатына макул болушат.Алардын жүрүм-туруму ритуалдуу (адаттагы тартип боюнча) болгонунун себеби,алар ата-энесинин же педагогдордун авторитетин баалашат,аткарыш керек болгон ишти кылат,алэми өзүнүн каалоо,талаптарын тыйып койгондуктан маанайы пас,мунайынкы болушат.Өзүнүн кызыкчылыгы ишке ашпаган,өз мүдөөсүнө жетпеген өспүрүм пассивдүү болот.Ички мотивининнегизинде аракет кылбайт,сырттан таасир этпесе өспүрүм эмне кыларын билбей калат.Өзүнүн бош калганы “чыдагыс” сыяктуу көрүнгөндүктөн кумар оюндарын ойношот. Девианттулук  конструктивдүү,деструктивдүү болуп бөлүнөт.  Конструктивдүү (иштиктүү сунуш) девиацияга киргендер калжандаса да, иштиктүү сунуш айтып,аракет болот.

  Деструктивдүү (бүлдүргүч)девиацияга психологдор аддиктивдүү, антисоциалдык суициддик, конформисттик нацисттик, фанаттык, аутисттик, жүрүм-турумду киргизишет. Жүрүм-туруму нормадан четтеген, тартип бузган бузгандардын жети тиби бар.Мунун ар бири адамды бүлгүнгө салат,кээ бирлер чөйрө үчүн коркунучтуу.

Аддиктивдүү жүрүм-турум кандай болот?Өспүрүм реалдуулуктан оолактагысы келет,психикалык  абалын өзгөртүүчү зат пайдаланат.Өспүрүмдүн бир нерсени жакшы көрүүсү,көңүл буруусу же бир нерсеге активдүү катышуусу интенсивдүүэмоциянын ,сезимин козгойт.Психикалык абалын өзгөртүүчү зат пайдалануусу көбөйүп кетсе,ал жашоосунун өзү башкара албай калат,эркинен ажырап,алсыз болуп калат.

Антисоциалдык (коомдук көз карашка каршы )жүрүм-турум.Мындай жүрүм-турумдун негизин моралдык ,этикалык эрежелерге каршы иштерге баруу,башка адамдардын,элдин,укугун жана мыйзамдарды этибар албоо  түзөт.

Суициддик жүрүм-турумт деп тобокелге салып коркунучтуу иш аракет жасоону,өзүн-өзү өлтүрүүнү аташат.

Конформисттик (лат.conformis-окшошуу,ылайыкташуу) жүрүм-турумда бирөөнүн таасиринен көз карандылык ,өз алдынча аракеттин жетишсиздиги,көз карашынын туура эместиги,ой-пикиринде анализдин жетишсиздиги,официалдуу көз карашты жактай берүүчүлүк, оюнда, адатында, чечиминде өз алдынчалыктын, оригиналдуулуктун жоктугу ,өң карамалык,эки жүздүүлүк,күн тийген жердин чоросу болу,оюн түшүнбөстөн колдоо,пассивдүүлүк ж.б .кирет

Нарциссттик жүрүм-турум.Өспүрүм башкалардын берген баасына өтө сезимтал,бирөөнүн кайгысын бөлүшүүсезими жетишсиз.Өзүн-өзү өзгөчө сыйла,сүйөт.Анын эбегейсиз “концепциясынын”  олуттуу өзгөчөлүгү фантазиясында,иш аракетинде билинет.

Фанатик лат fanaticus туталанып акылыдан адашуу,ачуулануу,сүрдөнүү баланын жүрүм-туруму. Өспүрүм кандайдыр бир идеаны,доктринаны колдойт,аны толк аягына чейин түшүнбөстөн ,акылга салып ойлонбостон жактай берет,башка адамдардын көз караштарын чыдап укпайт,ыкка көнбөгөн терс аяк ,зордукчул аракети бар, мүнөзү  корс болот. Башка адамдардын калыс, бейтарап  же жолдошчулук мамилесин, кылык жоругун көбүнчө кастык катары баалайт, аны жек көрөт. Психикасында бузулуу процесси  жүрүп, аң-сезимге жогорку аң-сезим кирүүсүнүн натыйжасында өспүрүм өз жүрүм-турумун адекваттуу баалай  албайт, атигүл аны абсалютташтырат- деп ырасташат.

Антогонисттик (грекче antamonisma-күрөш, талаш)жүрүм-турум  реалдуулуктан  обочолонуудан ,социалдык байланыштын жоктугунан,жалгызчылыктан,өзүнүн каалоо,тилек,фантазия, ойго чөмүлүүсүнөн келип чыгат. Россиялык социологдордон  турган эксперимент топ өспүрүмдөрдүн девианттык жүрүм-туруму нормадан чектешет? Эксперименттин изилдөөсүнүн натыйжасында өспүрүмдөрдүн девианттык жүрүм-турумга түрткү болуучу шарттар аныкталган. Аларга ата-энелердин камкордугунун жетишсиздиги , жардылык, экранда өтө эле көп агрессивдүү маалыматтын , зордук зомбулуктун, эмоционалдык эксплуатация (баланын чын көңүлдөн чыккан сезимин башка бирөө пайдаланышы), мектептин татыктуу тарбия таалимди камсыз кылууга кудуретсиздиги, мугалим толук ишенимдүү боло албай калышы,окуучулардын колу бошто барып өнөр алууга, билим үйрөтүүчү  мекемелердин жетишсиздиги ж.б кирет. Өспүрүмдөрдүн психологиялык конфлектогендик (чыр чатак,жанжал,кызыкчылыктардын карама-каршы болушу,келишпестик)деликвенттик(укук бузуу,кылмыш)актылардын себеби:

-Өзүнө ишенимин бекемдөө,өз пикирин тууралыгына ишенүү,өз позициясынчыңдоого умтулуу;

-инсанга социалдык басым жасоо,психикасынын бузулушу;

-тез өнүктүрүүчү методдордун кемчилигин компенцациялоо ;өспүрүмдөрдүн девианттык   жүрүм-турумга келишинин оңтойлуу шарттары:

Ата-нелердин мамилесинин жакшы эместиги,пикир келишпестик,чыр чатактын көп чыгышы;

-жанга тийген сезимди эңсөө,ата-энелердин камкордугунун жетишсиздиги;

-баланын билим алууга кызыкпастыгы,мүнөзү тарбияланбагандыгы,ичи тардык (өзү боло албайт,болгонду көрө албайт),ачуулануу,жек көрүү сезими бар;

Баланын жүрүм-туруму четтен чыгууга (психологиялык)даярдыгынын негизги белгилери:

-турмуштагы кыйынчылыкты жеңүү менен байланышкан жагдайды адекваттуу түшүнүүгө жөндөмдүү эмес;

-чөйрө менен мамиле түзгөндү билбейт,өзүн өзү көзөмөлдөөсү,өзүн өзү тарбиялоосу начар өнүккөн;

-эмоциясы туруктуу эмес,психологиялык жактан жабыр тартуучу жагдайдан натыйжалуу жол таба албайт.

Девианттуу өспүрүмдөр көбүнчө аткарылышы мүмкүн болбогон талаптарды канааттандырышат.Мугалимдин ата-эненин кыжырын келтиришип,адам чыдагыс жагдай түзүп,арга түгөтүп,айла кетирет.Анан инсанга максатка жетүүнүн “актуалдуулугу”баштагыдай маанилүү,жөндүү эмес болуп калат.Психикасыны негативдүү таасир этүүчү терс эмоциядан кутулуу принциби боюнча жүрүм-турумун моделдештирет.Мугалимдин жаман баасынан ,теңтуштарынын ,үй-бүлөсүнүн мүчөлөрүнүн шылдынынан кантип кутулуунун айласын таба албай.Ушундай кризис мезгилинде өзү эмоционалдык жактан канааттангысы келет,ырахат издеп,негативдүү сезимдерди компенцациялоого аракеттенет. Өспүрүмдүн нерви бузулат,ичиндеги жүрүп жаткан “бороонду ” сыртка чыгаргысы келет.Анан адам чыдагыс шарттан коргонуу ыкмасы катары психотроптук зат(сприт ичимдиги,бангизат,ууландыруучу зат) колдонот.Айрым учурда сабакта мугалимдин авторитардык башкаруустили окуучунун көңүлүн оорутуп коет.Конгуроо кагылганда балдар терс эмоциясын башка балдарданчыгарышат.Мугалимдин көзүнчө өзүн өзү көзөмөлдөп , өз алдынча калганда өзүн өзү көзөмөлдөгөнгө үйрөтүлбөгөн балдар арасында эмоционалдык кагылышуулар көп болот.Акыркы жылдарда “Баланын укугу жөнүндө конвенцияны ”угуп алышып ,өз укугун жакшы билген,милдетин жетишээрлик билбеген балдар көбөйдү.Алар өзүн урматтоону кадимкидей талап кылышат,ал эми өздөрү мугалимди ж.б.урматташ керек экендигин унуткан сыяктуу.Бири-бирин урматтабаган ,пикирин сыйлабаган ,биринин ыгына бири көнбөгөн чөйрөдө чоңойгон  балдар прокурор сыяктуу  бирөөлөрдүн терс иштерине тергөө жүргүзөт,сын тагышат.Балдрдын чабуулунда  калган өспүрүм психопат,психоастеник,истерик,паранойик сыяктуу жүрүм-турум стилине келиши мүмкүн.Андай бала класска жаны келген баланы аябай сындашат.Мугалимдин ачуусун  келтирүүгө аракет кылып,провакациялык суроо беришет,анын мыктылыгын текшерет. Азыркы мезгилдеги мугалимдердин айрымдары авторитардык (бийликке негизделген,өзүнүн беделин чыңдоого умтулган)стиль менен иштеп көнүшкөн,бирок мугалимдерге талап өзгөрүүдө.Мурда эски традициялар боюнча таасир этип ,аргасыздан иштетсе азыр кызыктырып,иштешине түрткү болуш керек.Азыркы мезгилде жаш кадрлар мектеп турмушундагы  нервди козгогон шартка ,(чымырканып иштөөнү талап кылган жагдайларга) чыдабай жумушун таштап коюуда,анткени эски позициядан толук баш тарта албай,жаңыча эмгектенүүгө көнүгө албай жатабыз.Жаш мугалимдердин жаңыча көз карашы балдар коллективине  толук кире элек,өз ара мамиле түзүүнүн демократиялык стилине толук кандуу ишке аша элек.Авторитардык көз караштагы мугалимдерден  билим алган өспүрүмдөр айласы түгөнүп ,бири-бири менен атаандашып билим алып,гумандуу мамиледен үмүт үзүүдө. Авторитардык стилде эмгектенген  мугалимдердин проблемасы-окуучулардын психологиялык өзгөчөлүгүн жакшы билгендигинде.   Профессионализминин төмөндүгүндө, маданияттуулугунун  жетишсиздигинде, педагогдун позициясынын инфантилдүүлүгүндө(чоңойсо да балалык мүнөзү бар)Мис;айрым мугалимдер ;меланхолик(асан кайгы,санаага жакын) балдарды –коллективдеги жаман атмосфера түзгөн,педагогикалык  жактан кароосуз калган балдар,адамгерчиликсиздин индикатору (көрсөткүчү)-деп ойлошот.Коллектив ичинде мамилени оңдой үчүн аракет кылгысы келишпейт,аларга балдар ишенишпейт.Өзүнүн педагог катары компотентсиздигин мойнуна алышбай ,меланхолик балдар күнөөлүү болгондуктан иштөө кыйын деп түшүндүрүшөт.Меланхолик балдар дайыма болгон,,азыр да бар,боло бермекчи.Аны түшүнүш керек.Мугалимдерге психологиялык семинар өткөрүп ,педагогдордун билимин өркүндөтүүгө жардам бериш керек.Айрым мугалимдер өздөрү балдарды терс кылык жорукка программалашат.Алар балага жогорку позициядан көрсөтмө беришет,талап кылышат,программалык маалыматты баяндоосунда негативдүү нук байкалат.Үнүн бийик чыгарып, “чуркаба,кыйкырба,тапшырманы унутпа”-дешет.Балдарга жагымсыз үн менен сүйлөшөт.Аларга сылыксыздык,түркөйлүк тез жугат.Бала сылыксыз мамилени нормалдуу мамиле катары түшүнөт.Ошондуктан педагогдор арасында балдарга өтүнүч,позитивдүү тон менен формулировкалоо (ойду так кыска айтуу)көндүмдөрүн бышыктоо үчүн сабактарды өтүп туруш керек.Мугалимдин негативдүү тону балага негативдүү ой салат.Ой жүгүртүүнүн негативдүүлүгү алардын жүрүм-турумуна терс таасирин тийгизет.Мунун натыйжасында кыйынчылык менен тарбиялануучу балдар чыгат.Психологиялык адабияттарда андай балдарды девианттуу жүрүм-турумдагы балдар деп аташат.

Энеден мээрим ,атадан  камкордук көргөн ,жакшы маанайдагы, оң эмоционалдуу үй-бүлөдө чоңойгон бала ишенчээк болот.Ынтымак, тынчтык,  ишеним жок  үй бүлөдө чоңойгон бала кимге ишенет,эмнеге ишенмек эле?.Мындай балдар дайыма эле болгон.Окуучуну үйдөн эне “келесоо” деп урушса,атасы “шалапай” деп кошумчаласа,мугалим “туура эмес” десе,балдар “ургула муну”десе,бала өзүн эмнеге программалак эле?Балдардын девианттуулугунун негизги себеби ушул.Инсандын адаптик аң-сезимдүүлүккө тарбияланышында  үй-бүлөнүн ролу чоң. Ошондуктан ата-энелерге педагогикалык билим берүүгө багытталган лекция,семинар өтүп турган оң.Мугалим оюн позитивдүү ойго өзгөртсө,ата-энесине жакшы ой айтылат,анан балага мамиле өзгөрөт.

Девианттуу балдарды өнүктүрүүчү коррекциялык иштин ыкмалары:

-психологиялык тесттердин (сүрөттөр аркылуу диогноздоочу)жардамы менен баланын проблемасын аныктоо;

-(Шмишек,Басс-Дарк,Айзенк,Филлипс,түзгөн)суроолорду берип ,өспүрүмдөрдүн аракетинин мотивин аныктоо;

-конкреттүү  маселе боюнча психолог менен кеңешүү (жардам алуу),ата-энесине проблеманы түшүндүрүү;

-баланын проблемасы аныкталгандан кийин ,ага окууга жана эс алууга ылайыктуу режим түзүп берүү.

Девианттуу балдарга дайым жылмаюу жетишпейт.Мугалимдин жылмайып койгону балага дары сыяктуу.Психологдор жылмаюунун эффективдүүлүгүн билишет.Жылмайган мугалим баланын ички дүйнөсүнө жакшы таасир этет.Л.Н.Толстой : “Ар ким адамзатты өзгөртүү жөнүндө ойлонот,эч ким өзүн өзгөртүү жөнүндө ойлонбойт”-деген.Биз да өзүбүздү өзгөртүүнү ойлонобуз.Мугалим өзүнүн ички дүйнөсүн позитивдүү жакка өзгөртө алса,окуучулар да ага карап өзгөрө баштайт.Мугалим өз маанайын жакшыртса,бала аны карап ойлонот,анан жакшырат.Маанайы жарык мгалимди балдар жакшы көрөт.Өзү үтүрөйүп ,кабагы ачылбаган мугалим  эч кимге жылуулук тартуулай албайт.Айрым мугалим  сүйлөсө эле оозунан баланы өнүктүрүүгө себеп болчу сөз чыгат,бул анын адаты ,айрым мугалим сүйлөсө эле баланын шагын сындыруучу сөз чыгат,бул да анын адаты.Тилди көзөмөлгө алган оң. Жаман сөз айтылгандан көрө унчукпаган дурус,унчукпагандан көрө  акылдуу,жагымдуу ,өнүктүрүүчү сөз айтылган дурус.