Ҡылым менән танышыу

Ҡылым

Нимә(ни)эшләй ? нимә эшләргә ? нимә(ни)эшләгән ?

Мәҫәлән,эшләй

килгән

барыр

Ҡылым төркөмсәләре

Төп ҡылым

Һорауҙары

Исем ҡылым

Нимә эшләй?

Нимә эшләгән?

Нимә эшләр ?

Миҫалдар

Сифат ҡылым

Нимә?(исем һорауы)

Ни эшләү? (ҡылым һорауы)

Мөхәррәм кистәрен Ғибаттарға килеп,оҙаҡ һөйләшеп ултырыр ине .

Ниндәй?

Нимә(ни)эшләгән?

Нимә(ни)эшләр?

Нимә эшләйәсәк ?

Яҙғы эштәр төрлө емеш-еләк ,йәшелсә ултыртыу булһа,көҙгө эш-уларҙы юғалтыуһыҙ йыйып алыу .

Уртаҡ ҡылым

Олоғайған көнөңдә ярҙам итер кешең булғас,инәй,ҡайғырма.

Нимә(ни)эшләргә ?

Хәл ҡылым

Ни эшләп ?

Ни рәүешле?

Ни эшләгәс?

Ни эшләгәнсе?

Нисек ҡасан?

Ҡасанға тиклем?

Ниңә? ни өсөн?

Ҡышҡы сессияны һәйбәт тапшырырға ла бер аҙ эшләп алырға ине уй.

Мин ҡайтҡансы өйҙә көтөп ултырып тор.

Ҡылым һөйкәлештәре

• Хәбәр һөйкәлеше (Зат,заман,һан менән үҙгәрә).
• Бойороҡ һөйкәлеше (ҡылым һөйләүсенең тыңлаусыға туранан –тура һәм 3- сө затҡа башҡа берәйһе аша эш-хәрәкәтте башҡарырға,үтәргә бойороуҙы белдерә)
• Шарт һөйкәлеше (ниндәй ҙә булһа берәй эш-хәрәкәтте башҡарыу өсөн икенсе бер эштең,хәлдең үтәлеүе шарт булыуын белдерә.Шарт һөйкәлешенең заманы юҡ).
• Теләк һөйкәлеше (Һөйләүсенең теге йәки был эште эшләргә теләге,маҡсаты,ниәте барлығын белдерә,өндәүҙе сағылдыра).

Хәбәр һөйкәлешенең формалары

• Эш-хәрәкәттең ваҡытҡа булған мөнәсәбәтенә ҡарап :
• Эш-хәрәкәттең ваҡытҡа булған мөнәсәбәтенә ҡарап :

• Үткән заман : барҙы,килде.
• Билдәһеҙ үткән заман : барған,килгән.
• Тамамланмаған үткән заман : ала ине.
• Билдәле күптән үткән заман : алғайны,ҡайтҡайны.
• Билдәһеҙ күптән үткән заман : алған булған.
• Билдәле борон үткән заман : 1) бара торғайны.

2) ала торған булды.

3 ) алыр ине.

• Билдәһеҙ борон үткән заман : 1) ала торған булған .

2) алыр булған.

2 . Хәҙерге заман формаһы :ала,китә.

3 . Ки ләсәк заман :

• Билдәле киләсәк заман :буласаҡ.
• Билдәһеҙ киләсәк заман :булыр.

Теләк һөйкәлешендәге ҡылымдар ике төркөмгә бүленә

Ябай форма

-айым,-әйем,-йым,-йем

-айыҡ,-әйек,-йыҡ,-йек

Әле,инде,ҡана,-сы,-се,йә,-йәгеҙ ,-һа,-һә.

Ҡушма форма

Итә,ине,ҡайтҡым килә.

Ҡылым йүнәлештәре йүнәлеш категорияһы

Төп йүнәлеш

Улдың бер күҙе юҡ,ҡолдоң ике күҙе лә юҡ, тигәндәр .

Ҡайтым йүнәлеше

Ул,ниндәйҙер көй һыҙғырына-һыҙғырына баҫҡыстан төшөп ,өйгә инде.

Төшөм йүнәлеше

-л,-ыл,-ел,-ол,-өл,-ң,-ын,-ен,-он,-өн.

Уртаҡлыҡ йүнәлеше

-ш,-ыш,-өш,ош.

Йөкмәтеү йүнәлеше

• -т
• -дыр,-дөр,ҙыр,-ҙер
• -ҡыр,-кер,-ҡар,-кәр
• -ар,-әр,-ор,-өр
• -ғыҙ,-геҙ,-ыҙ,-еҙ,-һәт

Ҡылым күләмдәре

• Арауыҡ һәм ваҡыт эсендә ҡылымдан аңлашылған эш-хәрәкәттең,тороштоң,хәлдең башҡарылыу дәрәжәһен күбәйтеү йәки әҙәйтеү йәһәтенән күрһәтеүсе ҡылым формаларын ҡылым күләмдәре тип йөрөтәләр.

Ҡылым рәүешлеге

• Ҡылым рәүешлеге категорияһы тип тел белемендә һөйләүсенең ысынбарлыҡта булып торған эш-хәрәкәткә ,төрлө хәл-ваҡиғаларға мөнәсәбәтен сағылдырыусы лексик –грамматик категорияға әйтәләр.

Ҡылымдарҙы грамматик тикшереү өлгөһө

Тикшереү тәртибе.

• Ҡылымдың башланғыс формаһы(бойороҡ һөйкәлешендәге тамыр,нигеҙ)
• Һөйкәлеше(бойороҡ,хәбәр,шарт,теләк)
• Төркөмсәһе(төп ҡылым,исем ҡылым,сифат ҡылым,хәл ҡылым,уртаҡ ҡылым)
• Заман формаһы(үткән,хәҙерге,киләсәк)
• Үҙгәреше(заты,һаны(барлыҡ йәки юҡлығы),йүнәлеше,күләме,рәүешлеге.
• Һөйләмдең ниндәй киҫәге булып килә ?

Өлгө

Эштән һуң киске эңер ваҡытында ,күрше- күлән нигеҙ буйында әңгәмәләшеп ултырғанда ,япон батшаһын әрләй -әрләй,сайҡалып был килеп сыҡты.

Килеп сыҡты-Ҡылым,башланғыс формаһы –килеп сыҡ ; ҡушма ҡылым,хәбәр һөйкәлеше ,төп ҡылым,хәҙерге заман, 3- сө затта,берлектә,барлыҡта,һөйләмдә хәбәр булып килгән.