География Жанар тоолор

Вулкан

Вулкан

• Жанар тоо , вулкан (латынча vulcanos от, чок, жалын; байыркы римдиктердин  мифологиясындагы  от кудайы) - терең жаракалар аркылуу жер кыртышынын түпкүрүнөн көтөрүлүп чыккан балкыган ысык магманын кыймыл-аракетинен пайда болгон конус сымал дөбө

• Магманын курамында өтө жогорку температурадагы   газ , суу буусу,  ыш ,  түтүн , күл, талкаланган кесек тектер, эриген абалдагы минерал заттар (лава) көп санда кездешет. Мезгил-мезгили менен жер бетине атылып чыгып турат. Айрымдары тынымсыз аракетте болот. 

• Аракеттеги, өчүп бара жаткан, дымыган, толук өчкөн түрлөргө бөлүнөт. Аракеттеги жанар тоо туруктуу же мезгилдүү болот. Жанар тоонун сырткы түзүлүшү конус сымал болуп, чокусунда чуңкур (чанак, кратер) кездешет. 

• Ал тереңдиктеги магма очогу менен өзөк (жерло) аркылуу байланышатемир жол атылуусу токтогондо өзөгү лава же талкаланган тектердин сыныгы менен бүтөлүп калат

• Мантия  – Жердин массасынын 67 % ын, ал эми көлөмүнүн болжол менен 83 % ын түзөт. Ал жердин кыртышынан 5-70 км тереңдикте башталат да, 2900 км ге чейин, б.а. ядро менен чектешкен жерге чейинки аралыкты камтыйт. Жердин чок ортосунда – ядро болот. 
• Ядро   магма  түрүндөгү эриген зат болот да, анын температурасы 7000 К ге чейин, Жанар тоолордун негизги очогу ошол мантия болуп эсептелет.

• Жанар тоо  – бул, жер кыртышын түзгөн тектердин аракетинен улам басым алдында болгон магманын сыртка атылып чыгышы.  Магма нын аракетинен улам энергиялык чыңалуу болот да, акырындап отуруп ал чегине жеткенде тышка карай жол издей баштайт.

• Ошентип, көпкө «уктаган» жанар тоолор атылып чыгат. Көптөгөн вулканологдордун айтуусуна караганда, жанар тоонун аракетке келишинин ички себептерине таасир эткен тышкы себептер да бар. Алар – ар кандай асман телолорунун салыштырмалуу жакындап келишинен улам жердин тартылуу күчүнө таасир этиши, же болбосо,  Күн дө болуп өткөн кубулуштардын таасири.

• Кызыктуу фактылар
• Биздин замандын 130-жылы атылып чыккан  Таупо вулканы нын рекордун ушул убакка чейин жаңырткан жанар тоо болгон эмес. Ал 30 млрд. тонна таштанды чыгарган да, 16000 км2 жерди басып калган. Атылып чыккан зат  кратер ден 200 км алыстыкка чейин жеткен. Ал эми эң узак аралыкка агып жеткен лава 1783-жылы  Исландия нын түштүк чыгыш жагындагы  Лаки жанар тоосу нан атылып чыккан. Ал эриген масса 65-70 км ге чейин агып барган.

• Эң чоң жанар тоо катары аты чыккан жанар тоо  Гавай аралы нда жайгашкан  Мауна-Лоа . Анын бийиктиги 4170м, узундугу 120 км, туурасы 50 км болот. Сыйымдуулугу 42 500 км3 болсо, анын 8 пайызы суу астына туура келет.

• Эң бийик жанар тоо катары  Аргентина  аймагында  Анды тоолору нда 6690м бийиктикте орун алган  Аконгагуа жанар тоосун айтса болот.

• Эң жаш жанар тоо аралы азырынча өз алдынча атка ээ боло элек. Жалпысынан Хаапаи аралдарына кирет. Бул жанар тоо аралы 1995-жылдын 6-июнунда «жарык дүйнөгө келген». Ал бийик жери 40 м, жалпы аймагы 5 га жерди ээлейт.

• Эң чоң жанар тоо Мауна Лоа Гавай аралында жайгашкан. 1843-жылдан баштап 33 жолу аракетке келип, 1984-жылы тынчып калган. Жанар тоо деңиз деңгээлинен 4 км жогоруда орун алганы менен анын негизи деңиздин түбүндө 4 км тереңдикте жайгашкан. Азыркы учурда 1500 дөн ашык жанар тоо активдүү деп эсептелет. Алардын көпчүлүгү Индонезияда орун алган. Алардын ичинен эң активдүүсү  Гавай архипелагы нда жайгашкан  Киалуэа жанар тоосу . Ал 1983-жылдан баштап азырга чейин токтой элек.

• Жер шарынан башка планеталарда да жанар тоолордун бар экендиги аныкталган. Алгачкылардан болуп  Сатурндун Ио спутниги нде табылган. Ошондой эле  Энцелад спутниги нде аракеттеги жанар тоонун бар экендигин окумуштуулар тастыкташкан. Мындан тышкары,  Нептун дун  Тритон  деген спутнигинде да аракеттеги жанар тоолор бар экендиги далилденген