Ədəbiyyat dərslərinin planlaşdırılması
Plan
Ədəbiyyat tədrisinin planlaşdırılmasının əhəmiyyəti
Planlaşdırmaya verilən tələblər
Təlim materiallarının planlaşdırılmasının növləri
Ədəbiyyat tədrisinin planlaşdırılması məktəbdə ədəbi təhsilin bütün sahələri ilə əlaqədardır. Proqram və dərsliyin mövcudluğu hələ işin sistemli, planlı təşkili demək deyildir. Ədəbi biliklərin mənimsənilməsi, şagirdlərin şifahi və yazılı rabitəli nitqinin inkişaf etdirilməsi, mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması tədris prosesinin elmi-metodik zəmində planlaşdırılmasından çox asılıdır.
Bəzi müəllimlər şagirdlərin ədəbi təhsili, tərbiyəsi, inkişafı üzrə il ərzində fəaliyyətlərini, dərsin və sinifdənxaric işlərin təşkili, əlavə tədris materialları hazırlanması, onlardan istifadə edilməsi üzrə görəcəkləri işləri planlaşdırarkən çətinliklərlə qarşılaşır. Müəllim dərs deyəcəyi sinfin hazırlıq səviyyəsini, tədris etdiyi fənnin xüsusiyyətlərini, məzmununu, tələblərini bilmədən düzgün planlaşdırma apara bilməz. Aydın məsələdir ki, dərsliklərin təməlini qoyan, müəllimin fəaliyyətini istiqamətləndirən mühüm dövlət sənədi kimi ədəbiyyat proqramının (yaxın gələcəkdə isə kurikulumun) dərindən öyrənilməsi, təlim prosesinin təşkilində onlara istinad edilməsi çox vacibdir.
Son illərdə təcrübəsiz müəlliflər tərəfindən proqram materiallarının metodik cəhətdən əsaslandırılmamış planlaşdırmalarının nəşr olunub yayılması hallarına təsadüf edilir. Belə arzuolunmaz halın qarşısını almaq üçün metodik mərkəzlər, təcrübəli, səriştəli metodistlər tərəfindən planlaşdırma nümunələrinin işlənilib müəllimlərin ixtiyarına verilməsi zəruridir. Nümunəvi planlaşdırma gənc müəllimlərə istiqamət verir, təcrübəli müəllimlərin pedaqoji yaradıcılığı üçün zəmin yaradır, təlim prosesində mənfi halların qarşısını alır.
Müəllim üçün təlimin təşkilində bu və ya digər mövzu üzrə keçiləcək dərslərin ardıcıllığının, sisteminin əvvəlcədən aydın olması mühüm şərtdir. Tədris prosesində sistemin yaradılması müəllimdən bir-birindən təcrid olunmuş dərslər haqqında deyil, ilk növbədə il boyu keçilən kurs, onun bölmələri, mövzu üzrə dərslər haqqında aydın təsəvvürə malik olmağı tələb edir.
Metodik ədəbiyyatda ədəbiyyat dərslərini planlaşdırarkən üç əsas tələbin nəzərə alınması zəruri hesab edilir:
Planın sistemi ədəbiyyat tədrisinin spesifik şərtlərinə cavab verməlidir: ədəbiyyatın əsas bölmələrini, ədəbiyyat tarixini, ədəbiyyat nəzəriyyəsini, yazı işlərini əks etdirməli, proqramın mövzular üzrə bölgüsünə uyğun olmalı, ayrı-ayrı bədii əsərlər, yazıçının yaradıcılığı, ədəbi cərəyanlar və s. nəzərdə tutmalıdır);
Plan tədris-pedaqoji prosesin bölgülərinə (dərs, mövzu, yarımillik, illik) uyğun olmalıdır;
Planlaşdırmanın sistemi özünün yığcamlığı, pedaqoji prosesin müxtəlf şəraitə uyğunluğu ilə (şagirdlərin hazırlığı, vaxt və s.) və müəllimin fərdi xüsusiyyətləri ilə (müəllimin hazırlıq dərəcəsi, iş təcrübəsi və s.) fərqlənməlidir.1
Ədəbiyyat dərslərinin illik, tematik və gündəlik planlaşdırması vardır. Bununla yanaşı, ədəbiyyatdan təlim materialları ilə əlaqəli sinifdənxaric işlər də (sinifdənxaric oxu, ədəbiyyat dərnəklərində iş, təlim ekskursiyaları və s.) planlaşdırılır.
İllik plan. İllik plan sadə olmalı, bütün məsələləri təfərrüatı ilə əks etdirməməlidir. Bütün bunlar gündəlik dərs planına daxil edilən məsələlərdir.
İllik plana konkret mövzu (ədəbi material), hansı standartların reallaşdırılacağı, inteqrasiya imkanları, strategiyalar, metodlar, iş formaları, resurslar, qiymətləndirmənin üsul və vasitələri daxil edilir. Məsələn, 7-ci sinifdə ədəbiyyat fənn kurikulumu üzrə təlim materiallarının illik planlaşdırılması belə aparılır:
Həftələr | Mövzular | Reallaşdırılan standartlar | İnteqrasiyanın reallaşdırılması | Strategiyalar: metodlar, iş formaları | Resurslar | Qiymətləndirmə üsul və vasitələri |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
1-ci həftə | Giriş. Ədəbiyyat insanı zənginləşdirən vasitədir. | 2.1.2. 2.2.1. | Az.d., 2.2.3. X.d.3.1.4 | Müsahibə, mü zakirə, bütün siniflə birgə iş. | Dərslik, ədəbiyyatın rolu haqqında fikirlər yazılmış plakat. | Müsahibə (müəllimin diaqnostik qeydiyyat vərəqi), müşahidə (müşahidə vərəqləri), şifahi sual-cavab (şifahi nitq bacarıqları üzrə qeydiyyat vərəqi), tapşırıqvermə (tapşırıq) |
1. ŞİFAHİ XALQ ƏDƏBİYYATINDAN SEÇMƏLƏR |
1-ci həftə | “Dərzi şagirdi Əhməd”. Məzmunu üzrə iş | 1.1.1. 1.1.5. 2.1.2. | Az.d.2.1.1., 2.2.2. X.d. 2.1.3. | Əqli hücum, müsahibə, təqdimat, fərdi iş, cütlük şəklində iş, kiçik qrup-larda iş, bütün siniflə birgə iş | Dərslik, əsərin məzmununa uyğun şəkillər, lüğətlər, http:// az.wikipedia.org/wiki/ Azərbaycan_folkloru | Müsahibə (müəllimin diaqnostik qeydiyyat vərəqi), oxu (mətn), şifahi sual-cavab (şifahi nitq bacarıqları üzrə qeydiyyat vərəqi), tapşırıqvermə (tapşırıq) |
2-ci həftə | “Dərzi şagirdi Əhməd”. Məzmunu üzrə iş | 1.1.1. 1.1.5. 2.1.1. | Az.d. 2.1.1., 2.2.2., X.d. 2.1.3. | müsahibə, müzakirə, təqdimat, fərdi iş, cütlük şəklində iş, kiçik qruplarda iş, bütün siniflə birgə iş | Dərslik, əsərin məzmununa uyğun şəkillər, lüğətlər, http:// az.wikipedia.org/wiki/ Azərbaycan_folkloru | Oxu (mətn), şifahi sual-cavab (şifahi nitq bacarıqları üzrə qeydiyyat vərəqi), tapşırıqvermə (tapşırıq), layihə (şagirdin təqdimatı) |
“Dərzi şagirdi Əhməd”. Təhlili. | 1.2.1. 1.2.2. 1.2.3. 1.2.4. 1.1.2. 3.1.3. | Az.d. 1.2.4., 2.2.3. X.d. 3.1.4. | Müsahibə, müzakirə, təqdimat, prob-lemin həlli, fərdi iş, cütlük şəklində iş, kiçik qruplarda iş, bütün siniflə birgə iş | Dərslik, iş vərəqləri, http:// az. wikipedia.org/wiki/Azərbaycan_ folkloru | Şifahi sual-cavab (şifahi nitq bacarıqları üzrə qeydiyyat vərəqi), tapşırıqvermə (tapşırıq), layihə (şagirdin təqdimatı) |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
3-cü həftə | “Durna teli.” Məzmunu üzrə iş | 1.1.1., 1.1.5., 2.1.2. | Az.d.2.1.1.X.d.3.1.3. | Müsahibə, fasilələrlə oxu, təqdimat, fərdi iş, qruplarla iş | Dərslik, əsərin məzmununa uyğun şəkillər, lüğətlər, http://az.wiki-pedia.org/wiki/ Azərbaycan_ folkloru | Oxu (mətn), şifahi sual-cavab (şifahi nitq bacarıqları üzrə qeydiyyat vərəqi), tapşırıqvermə (tapşırıq) |
“Durna teli.”. Məzmunu üzrə iş | 1.1.1., 1.1.5., 2.1.2. | Az.d.2.1.1.X.d.3.1.3. | Müsahibə, fasilələrlə oxu, təqdimat, fərdi iş, qruplarla iş | Dərslik, əsərin məzmununa uyğun şəkillər, lüğətlər, http://az.wikipedia.org/wiki/Azərbaycan_folkloru | Oxu (mətn), şifahi sual-cavab (şifahi nitq bacarıqları üzrə qeydiyyat vərəqi), tapşırıqvermə (tapşırıq), layihə (şagirdin təqdimatı) |
4-cü həftə | “Durna teli.” Təhlili | 1.2.1., 1.2.2., 1.2.3., 1.2.4. | Az.d.1.2.4. X.d. 3.1.4. | Müzakirə, tədqiqat, təqdimat, Venn diaqramı, fərdi iş, kiçik və böyük qruplarda iş. | Dərslik, iş vərəqləri, http://az.wikipe-dia.org/wiki/Azərbaycan_folkloru | Müşahidə (müşahidə vərəqləri), şifahi sual-cavab (şifahi nitq bacarıqları üzrə qeydiyyat vərəqi), tapşırıqvermə (tapşırıq), layihə (şagirdin təqdimatı) |
Tematik plan. Ədəbiyyat üzrə təqvim-tematik planlaşdırma nümunələri də təlim prosesini təşkili üçün əhəmiyyətlidir. Müəllim təqvim-tematik planlaşdırmanın sxemlərindən istifadə etməklə tədris etdiyi materialın məzmununu (bölmə, mövzu), saatların miqdarı, bölmələr, mövzular üzrə işin məqsəd və vəzifələri, öyrədiləcək yeni ədəbi-nəzəri anlayışları, nitq fəaliyyətini (yazılı və şifahi), fənlərarası əlaqə, şagirdlərin nailiyyət səviyyəsinin izlənilməsi üsullarını müəyyənləşdirə bilər.
Tematik planda müəyyən mövzuda material dərslər üzrə bölünür. Bu planda hər dərsin mövzusu, məzmunu göstərilir. Geniş işlənmiş tematik planda dərsdə istifadə edilən metod və üsullar (mühazirə, müsahibə, ifadəli oxu, ev tapşırığı və s.) qeyd edilir. Tematik plandan proqramda tədrisinə çox saat ayrılmış mövzularda istifadə etmək məqsədəuyğundur.
Gündəlik plan. Müəllimin təlim fəaliyyətində hər bir dərs üçün ayrıca gündəlik planının hazırlanması çox əhəmiyyətlidir. Planlaşdırmanın ən konkret forması olan gündəlik dərs planı iki formada – yığcam şəkildə tərtib olunmuş sadə plan şəklində və dərsin gedişini bütün təfərrüatı ilə əks etdirən icmal formasında olur.
Təcrübə göstərir ki, bəzi müəllimlər bu işə formal yanaşır, dərs planının hazırlanmasını lüzumsuz hesab edərək mövzuya dair başdansovdu qeydlər aparmaqla işlərini bitmiş hesab edirlər. Halbuki qabaqcıl müəllimlərin iş təcrübəsi sübut edir ki, yaxşı düşünülmüş, metodik nailiyyətlərdən istifadə ilə hazırlanmış dərs planı müəllimin konkret dərs üçün fəaliyyətinin, təlim uğurlarının əsasıdır.
Bu bir həqiqətdir ki, yaradıcı müəllim eyni mövzuda neçə uğurlu dərs keçsə də, həmin dərslər bir-birinə bənzəməyəcədir. Müasir dərsdə şagirdlərin bilik və bacarıqlara müstəqil, əməkdaşlıq şəraitində yiyələnməsi, yaradıcı, təşəbbüskar fəaliyyətinin təmin edilməsi müəllimdən böyük zəhmət və yaradıcılıq tələb edir. Dərsdə görüləcək işlər, fəaliyyət istiqamətləri, metodik sistem müəllim tərəfindən əvvəlcədən dəqiq müəyyənləşdirilməli, təlim prosesinin hər mərhələsi üçün zəruri qeydlər aparılmalıdır.
Plan tərtib edilərkən ədəbiyyat dərsinin tipləri nəzərə alınmalıdır. Hər bir dərs tipinin özünəməxsus məzmunu, forması və müəyyən vəzifələri olur. Dərsə hazırlaşan müəllim konkret təlim məqsədlərindən çıxış edərək dərsin tipini müəyyənləşdirir, müvafiq təlim materialı seçir, təlim metodlarının öyrənilən materialın məzmununa uyğunluğunu, şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsini nəzərə alır.
Metodist alimlər ədəbiyyat dərslərinin tipləri haqqında müxtəlif fkirlər irəli sürürlər. Məktəb təcrübəsində ədəbiyyat dərslərinin
3 tipindən istifadə özünü doğrultmuşdur:
Bədii əsərlərin öyrənilməsi dərsləri;
Ədəbiyyat nəzəriyyəsi və ədəbiyyat tarixinin öyrənilməsi dərsləri;
Nitq inkişafına həsr olunan dərslər.
Dərsin tipləri müxtəlif olsa da, təlim materialları aşağıdakı metodik məqamlarda birləşir:
Yeni materialın öyrənilməsində (buraya müəllimin mühazirəsi, müsahibə, təlimin texniki vasitələrindən istifadə olunan dərslər daxildir.);
Bilik, bacarıq və vərdişlərin təkmilləşdirilməsində (müstəqil işlər, seminar dərslər və s.);
Ümumiləşdirmə və sistemləşdirmə aparılmasında;
Qarışıq tipli (kombinə edilmiş) dərs formasından istifadədə (biliyin yoxlanılması, sorğu, yeni biliyin mənimsənilməsi, biliyin tətbiqi, möhkəmləndirilməsi, qiymətləndirmə, ev tapşırığının verilməsi).
Məktəb təcrübəsində qarışıq tipli dərsə daha çox yer verilir. Belə dərslərdə müxtəlif dərs tipləri birləşir, ədəbiyyat tarixi, ədəbiyyat nəzəriyyəsi, bədii mətn üzrə iş, nitq inkişafı məsələləri vəhdətdə götürülür.
Ümumtəhsil məktəblərində kurikulum üzrə dərslərin iki tipindən geniş bəhs olunur : İnduktiv dərs, deduktiv dərs. İnduktiv dərsdə şagirdlər xüsusidən, konkret fakt və hadisələrdən çıxış edərək ümumi nəticəyə gəlir, qanunauyğunluğu aşkara çıxarırlar. Ədəbiyyat dərslərində induksiya əsasında evristik müsahibə, əsərin mətni üzrə müşahidələr, araşdırmalar aparılır. Şagirdlər bədii əsərin mövzusunu, obrazlarını, bədii xüsusiyyətlərini təhlil edərək sənətkarın niyyəti, əsərdəki başlıca ideya haqqında nəticə çıxarırlar. Deduktiv dərsdə isə şagirdlər yeni biliyə müşahidə olunmuş faktların ümumiləşdirilməsi nəticəsində yox, öyrənilən mövzu, problemə xas olan daha ümumi qanunauyğunluqların, modellərin əsasında yiyələnirlər. Yeni biliyin mənimsənilməsi prosesi və ya hər hansı idraki tapşırığın yerinə yetirilməsi ümumi müddəalardan başlayır və onların konkret mətnə, mövzuya tətbiqi ilə yekunlaşır. Məsələn, şagirdlər bədii əsərdə süjetin mərhələləri haqqında nəzəri biliklərə yiyələnir, sonra hər dəfə yeni süjetli əsərləri keçəndə əvvəlki nəzəri biliklərə istinad edərək konkret mətndə süjetin mərhələlərini müəyyənləşdirirlər.
Təlim prosesində induksiya və deduksiya bir-biri ilə üzvi əlaqədə olur. Odur ki, dərsdə induksiya ilə deduksiyanın bir-birindən təcrid edilməsindən yox, bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətlərindən danışmaq daha məqsədəuyğundur.
Gündəlik dərs planı hazırlanarkən aşağıdakı məsələlərə diqqət yetirilir:
Mövzu və məqsədin konkretləşdirilməsi. Dərsin başlıca metodik vəzifəsinin və onun yerinə yetirilməsi yollarının müəyyənləşdirilməsi;
Dərsin tipinin müəyyənləşdirilməsi;
Təlim üçün materialların seçilməsi;
Ümumi mənzərənin təsviri (müəllim və şagirdlərin fəaliyyət istiqamətlərinin, görüləcək işlərin, sərf ediləcək vaxtın müəyyənləşdirilməsi);
Dərsin ayrı-ayrı mərhələlərində şagirdlərin fəaliyyət növünün müəyyən olunması;
Qarşılıqlı fəaliyyət formalarının (fərdi, cütlər, qruplarla, kollektiv iş) müəyyənləşdirilməsi, sorğu, müzakirə üçün sual və tapşırıqlar sisteminin hazırlanması);
Təchizatın (əyani və texniki vəsaitlər və s.) müəyyənləşdirilməsi;
Qiymətləndirmənin çevik formalarından istifadə.
Gündəlik dərs planının tərtibi zamanı nəzərə almaq lazımdır ki, interaktiv metodlar üzrə dərslər ənənəvi dərslərdən bir sıra xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Xüsusən müasir dərslərin fərqli strukturu, əməkdaşlığın, fəal, interaktiv metodların aparıcı yer tutması, qiymətləndirmə prosesində məktəblilərin fəal iştirakı və s. məsələlərin diqqət mərkəzində saxlanılması zəruridir. İndi dərsdə istifadə üçün mövzu, problemlə bağlı sual və tapşırıqların, testlərin tərtibinə xüsusi diqqət yetirilir, şagirdlərin fəaliyyətində praktik istiqamət gücləndirilir.
Gündəlik planda dərsin quruluşu, görüləcək işlər dəqiq, addım-addım müəyyənləşdirilir, təlim prosesinin məntiqi, qanunauyğunluqları ilə uzlaşır. Dərsin quruluşunun hər mərhələsi qarşıya qoyulan təlim məqsədlərinə çatmaqda bir addımdır. Dərsin hər mərhələsində təlimin nəticələrinə təsir edən amilləri, şərtləri nəzərə alan çevik metodika olmalıdır.
Dərsin quruluşu müəllimin onu hansı metodika üzrə keçəcəyindən asılı olaraq müəyyənləşdirilir. Məlum olduğu kimi, hazırda məktəblərimizdə fəal, interaktiv təlim texnologiyalarına geniş yer verilməkdədir. İnteraktiv metodlarla keçilən dərsin quruluşu ilə ənənəvi dərsin quruluşu arasında ciddi fərqlər var.
Ənənəvi dərsin quruluşu | İnteraktiv metodların tətbiq olunduğu dərsin quruluşu |
1. Sinfin təşkili 2. Keçmiş dərsin sorğusu 3. Əvvəlki mövzu ilə yeni mövzu arasında əlaqə yaradılması 4. Yeni mövzunun izahı 5.Yeni biliyin möhkəmləndirilməsi 6. Ev tapşırığının verilməsi | 1. Sinfin təşkili, ev tapşırığının yoxlanılması. Motivasiya yaradılması, problemin qoyuluşu Tədqiqat aparılması İnformasiya mübadiləsi İnformasiyanın müzakirəsi və təşkili Nəticə, ümumiləşdirmə Yaradıcı tətbiqetmə, ev tapşırığının verilməsi 8. Qiymətləndirmə və ya refleksiya |
Dərsə hazırlıq dövründə bu və ya digər mövzu üzrə ədəbiyyatşünaslıq və metodik materialların tapılması işin bir tərəfidir. Həmin materiallardan təlim prosesində təhsil, tərbiyə və inkişaf vəzifələrinin yerinə yetirilməsi, şagird əməyinin təşkili baxımından məqsədyönlü istifadə olunması başlıca məsələdir.
Müəllim dərsə hazırlaşarkən öyrəniləcək əsəri yenidən oxumalı, mövzu, problem üzrə biliklərini təzələməli və dərinləşdirməlidir. Paralellər, müqayisələr aparmaq üçün mövzu, problemlə bağlı digər əsərlərin də oxunması faydalıdır. Müəllim əsərin ifadəli oxusuna, bədii nağıletməsinə hazırlaşmalı, sənətkarın yaradıcılığını, əsərin ədəbiyyat kursunda yerini dəyərləndirməlidir.
Müəllimin gündəlik dərs planlarını kompyuterdə yazması, vərəqlərdə çap edərək dərsdə bəhrələnməsi daha məqsədəuyğundur. Bu, vaxt itkisini, növbəti illərdə həmin mövzu üzrə hər şeyi sıfırdan başlayıb yeni plan yazmaq lüzumunu aradan qaldırardı. Müəllim dərs planlarını kompyuterin yaddaşında qoruyub saxlamaqla, hər dəfə əlavələr etmək, təkmilləşdirmək, zənginləşdirməklə gələcək dərslərdə də yaradıcı şəkildə istifadə etmək imkanı qazanır.
Ədəbiyyat: Bilal Həsənli.Ədəbiyyatın tədrisi metodikası.Bakı:Müəllim, 2016.s.84-91.
1Orta məktəbdə ədəbiyyat tədrisi. A.M.Babayevin red. ilə. Bakı: Maarif, 1976, s. 79.