Практическая работа №1 для 7-классов на узбекском языке

FANI DAN AMALIY VA LABORATORIYA ISHLARI BAJARISH BO’YICHA

O’QUV QO’LLANMA 7-8-9 SINF O’QUVCHILARI UCHUN MO’LJALLANGAN

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

1. UMUMIY QOIDALAR

Laboratoriya ishlarini boshlashdan oldin talaba laboratoriyada ishlash qoidalari va havfsizlik texnikasi bilan tanishib chiqishi hamda maxsus jurnalga qo‘l qo‘yishi va har doim oq halatda bo’lishi lozim.

Laboratoriya ishlarini mazmun - maqsadini tushunib bajarilgandagina ko’zlangan maqsadga erishiladi. Shuning uchun har bir laboratoriya ishining mazmuni bilan tanishib chiqqan va o’g’zaki topshirgan talabaga laboratoriya ishlarini bajarishga ruxsat beriladi.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

Kimyo laboratoriyasida ishlashda amal qilinishi lozim bo‘lgan asosiy qoidalar:

• Ishning asosiy maqsadi aniqlanmasdan, tajribani o‘tkazish uchun lozim bo‘lgan idishlar, asbob-uskunalar, reaktivlar tayyor bo‘lmasdan va o’qituvchining ruxsatisiz tajribani boshlamaslik;
• Tajribani o‘tkazishda ko‘rsatilgan tartib va ketma-ketlikni aniq bajarish va barcha xavfsizlik qoidalariga rioya qilish;
• Ayni laboratoriya ishlari uchun tayyorlangan reaktivlardan foydalanish.
• Tajriba uchun qancha reaktiv olinishi aytilmagan hollarda iloji boricha reaktivlarni tejash.
• Reaktivlarni ishlatishdan oldin uni bajarilayotgan tajriba uchun ishlatish mumkinligiga ishonch hosil qilish; Agar idishda yozuv bo‘lmasa o‘qituvchining ruhsatisiz ishlatmaslik.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Ortiqcha olingan reaktivni qaytarib o‘z idishiga quymaslik va uning uchun ajratilgan mahsus idishga quyish;
• Reaktiv olingan zahotiyoq uning idishini qopqog‘ini yopib, o‘z o‘rniga qo‘yish;
• Quruq reaktivlarni farfor, metall yoki shisha qoshiqchalarda olish va ishlatilgandan so‘ng qoshiqchalarni filtr qog‘oz bilan tozalab qo‘yish;
• Agar reaktiv pipetka yordamida olingan bo‘lsa, undan boshqa idishdagi reaktivni olish uchun ishlatmaslik;
• Laboratoriya ishini bajarishda tinchlik va tartibni saqlash;
• Tajribani diqqat bilan kuzatishi va barcha o‘zgarishlarga sinchkovlik bilan nazar tashlash;
• Kuzatilgan tajriba natijalarini va reaksiya tenglamalarini tajriba tugashi bilanoq laboratoriya daftariga yozib qo‘yish;

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Laboratoriya daftarida ish o‘tkazilgan kun, mavzuning nomi, tajribaning nomi, uning qisqacha mazmuni, asbob-uskunaning sxemasi yoki rasmi, kuzatish natijalari, reaksiya tenglamalari, hisoblashlar va xulosalar ko‘rsatilishi kerak;
• Laboratoriya ishi tugagandan so‘ng talaba ishlatgan kimyoviy idishlarini yuvib, ish joyini tartibga solib, laborantga topshirishi kerak.

2. XAVFSIZLIK TEXNIKASI

• Kimyo laboratoriyasida ishlaganda talaba har bir kimyoviy tajribani bajarishda ehtiyotlik va e’tibor talab etilishini unutmasligi kerak.
• Reaktivlar bilan ishlaganda uning asosiy xossalarini: yonuvchanligi, zaxarliligi, boshqa reaktivlar bilan portlovchi aralashmalar hosil qilishini nazarda tutishi zarur.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Kuchli xidga ega bo‘lgan zaharli moddalar, kislota va ishqorlarning konsentrlangan eritmalari, ishqoriy metallar bilan o‘tkaziladigan tajribalar mo‘rili shkafda bajarilishi shart.
• Mo‘rili shkafda ishlaganda uning eshikchasini balandligiga nisbatan 1/5-1/4 qismigacha ko‘tarish kerak. Ish tugagandan so‘ng eshikchani yaxshilab berktish kerak.
• Xavfli moddalar bilan yangidan yoki qaytadan tajribalar o‘tkazish uchun o‘qituvchidan ruhsat olish shart.
• Moddaning xossasini o‘qituvchining ruhsatisiz o‘rganish va kimyoviy idishda suv ichish qat’iyan man qilinadi.
• Laboratoriya xonasida ovqatlanish qat’iyan man etiladi.
• Iflos idishda tajriba o‘tkazish man qilinadi.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• O‘qituvchining ruhsatisiz hech qanday qo‘shimcha tajriba o‘tkazish mumkin emas.
• Ajralib chiqayotgan gazni idishning ustiga engashib xidlash mumkin emas. Gaz yoki suyuqlikning xidini bilish uchun idish tomonidan ehtiyotlik bilan kaftning yengil xarakati yordamida havo oqimini burunga yuborish kerak (rasm 1.).
• Rasm. 1. Gazning xidini bilish. Gaz va suyuqliklarni xidini bilishda gaz yig‘ilgan idish ustiga egilmaslik yoki yuzga yaqin keltirmaslik kerak. Gaz yo‘nalishini kaft yordamida astagina o‘z tomonga yo‘naltirish va ehtiyotlik bilan xidlash kerak.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Yuzga yoki kiyimlarga modda sachramasligi uchun reaktivlar quyish vaqtida idish ustiga egilmaslik kerak.

• Idishda qizdirilayotgan suyuqlik ustiga egilish mumkin emas. Suyuqlik sachrab ketishi mumkin.

• Probirkadagi suyuqlikni qizdirishda uning og‘zini talaba o‘ziga va oldidagilarga qaratmasligi kerak.

• Qizib turgan probirkani sovuq suvga tushirmaslik lozim.

• Issiq suyuqligi bo‘lgan kimyoviy stakanni ish stoliga olib kelishda bir qo‘lida sochiq bilan idishning tagini, ikkinchi qo‘li bilan idishning ustki qismini ushlash kerak.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Kipp apparatida vodorod gazini olishda alohida ehtiyotkorlik talab qilinadi. Chunki, noto‘g‘ri bajarilish natijasida portlash ro‘y berishi mumkin. Shuning uchun ish boshlashdan oldin o‘qituvchidan yo‘llanma olish va Kipp apparatining tuzilishini diqqat bilan o‘qib, o‘rganish lozim.
• Kipp apparati bilan ishlaganda quyidagi xavfsizlik qoidalariga rioya qilish kerak;
• a) Kipp apparati oldiga yonib turgan gaz gorelkasini yaqinlashtirish qat’iyan man qilinadi;
• b) vodorod gazi bilan ishlashdan oldin uch marotaba havoni chiqarib tashlash va vodorodning toza chiqayotganligini aniqlash kerak;

Buning uchun quruq probirkaga vodorod gazini yig‘ib, so‘ngra alangaga tutiladi. Tovush baland chiqsa, demak gazning tarkibida havo bor. Toza vodorod yonganda past tovush chiqaradi. Toza holga keltirib olingandan so‘ng vodorod gazi bilan ish olib borish mumkin.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Konsentrlangan sulfat kislotani suyultirganda uni suvli idishning ichiga chayqatib turgan holda tomchilatib quyiladi. Suyultirish vaqtida qo‘lga rezina qo‘lqop kiygan ma’qul.
• Qattiq ishqorlarni eritish vaqtida oldindan o‘lchangan suvga oz-ozdan ishqorni solish kerak. Qattiq o‘yuvchi kaliy va natriylarni toza matoga o‘rab maydalash kerak.
• Ochiq alanga (gaz yoki spirtli gorelkalar) bilan ishlaganda tez yonuvchan suyuqliklar alangadan kamida bir metr uzoqlikda bo‘lishi kerak.
• Yengil alangalanuvchi moddalarni bir idishdan ikkinchi idishga solishda ochiq alangadan kamida uch metr uzoqlikda bajarish kerak.
• Konsentrlangan nitrat kislota organik moddalarni alangalanishiga olib kelishini yodda saqlash kerak.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Ba’zi moddalarning eritmalarini elektroliz qilinganda barcha elektr kontaktlar izolyatsiya qilingan bo‘lishi shart. Aks holda hosil bo‘lgan uchqun ajralib chiqayotgan vodorod gazini portlatishi mumkin.
• Gaz gorelkalari bilan ishlash alohida ehtiyotkorlikni talab qiladi. Laboratoriyadan ketish oldidan barcha gaz gorelkalarining kranlari yopiqligini tekshirish zarur.
• Olovdan havfli, portlovchi (ishqoriy metallar, qizil va oq fosfor, serouglerod, yengil yonuvchan moddalar) moddalarning ortiqchasini chiqindi idishga yoki mutlaqo tashlamaslik kerak. Ularni mahsus ajratilgan idishlarga solish kerak.
• Ishlatilgan ishqor va kislotalarni kanalizatsiyaga quyish mumkin emas. Laboratoriyada ularni solish uchun alohida mahsus idish bo‘lishi kerak.
• Ishqoriy metallar eng aktiv moddalar ekanligini yoddan chiqarmaslik lozim. Ular bilan ishlaganda nihoyatda ehtiyot bo‘lish kerak.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• 2 g.gacha bo‘lgan ishqoriy metallarning chiqindilari etil spirtida eritilib yo‘qotiladi.Ishqoriy metallarning qoldiqlarini to‘plash qat’iyan man qilinadi. Ular shisha idishda kerosin ostida saqlanishi kerakligini doimo yodda tutish kerak.
• Yonuvchan suyuqliklar yoki boshqa moddalar alangalanib ketsa, gaz gorelkasini, elektr asboblarini o‘chirish, yonuvchan moddalarni xavfsizroq joyga olish kerak va yong‘inni o‘chirish uchun quyidagi choralarni ko‘rmoq zarur:a) yonayotgan suyuqlikning ustini asbest qog‘ozi yoki katta mato bilan berkitish, yoki qum sepish kerak;
• b) yonayotgan fosforni nam qum yoki suv bilan o‘chirish kerak.
• Inson ustidagi kiyim yonayotganda katta matoga, xalatga yoki paltoga o‘rab o‘chirish kerak.
• Agar elektr simlari yonayotgan bo‘lsa, tezda elektr toki rubilnikini o‘chirish kerak va yong‘inni laboratoriyada bor imkoniyatlardan foydalanib o‘chirish kerak (qum, suv, asbest).

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish qoidalari

• Kuyganda (gorelka alangasida yoki issiq jism ta’sirida) kuygan joyni kaliy permanganatning konsentrlangan eritmasi bilan namlash kerak. Kuygan joyni kaliy permanganatning kristallari bilan qo‘ng‘ir rang hosil bo‘lguncha ishqalansa ham bo‘ladi. Kuchli kuyganda darhol shifokorga murojaat qilish kerak.
• Vodorod sulfid, xlor, brom bug‘lari, azot oksidlari, is gazi bilan zaharlanganda jarohatlangan kishini tezda ochiq xavoga olib chiqish va shifokorga murojaat qilish kerak.
• Agar yuzga yoki qo‘lga kislota sachrasa, darxol suv bilan so‘ngra choy sodasining suyultirilgan eritmasi bilan yuvish kerak. Ishqor to‘kilganda esa silliqligi yo‘qolguncha suv bilan, so‘ngra 2%-li sirka kislotasining eritmasi bilan yuvish kerak.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• 2-LABORATORIYA ISHI. KIMYOVIY IDISHLAR
• Shisha idishlarga qo‘yiladigan asosiy talab ularning kimyoviy va termik barqarorligidir. Kimyoviy barqarorlik - shishaning ishqor, kislota va boshqa moddalarning eritmalarini parchalash ta’siriga qarshi turaolish xossasidir. Termik barqarorlik - idishni temperaturaning tez o‘zgarishiga chidamliligidir.
• Eng yaxshi shisha pireks hisoblanadi. U kimyoviy va termik barqarorlikka ega, uning kengayish koeffitsiyenti kichik. Pireks shishasida 80% kremniy (IV) oksidi bor. Uning erish temperaturasi =620 o S. Bundan yuqori temperaturalarda tajriba olib borish uchun kvars shishasidan yasalgan idishlardan foydalaniladi. Kvars shisha tarkibida 99,95% kremniy (IV) oksid bo‘lib =1650 o S da eriydi.
• Laboratoriya idishlari asosan TB (termik barqaror), KB-1 va KB-2 (kimyoviy barqaror) markali shishalardan tayyorlanadi.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Quyidagi rasmlarda laboratoriya amaliyotida qo‘llaniladigan shisha idishlar keltirilgan.
• Oddiy va kalibrovka qilingan probirkalar oz miqdordagi reaktivlar bilan ishlashda qo‘llaniladi. Reaktivning egallagan hajmi probirka hajmining yarmidan ortmasligi kerak
• Laboratoriya stakanlari (rasm 3) turli o‘lchamlarda chiqariladi (burunli yoki burunsiz, oddiy yoki o‘lchamli belgilari bilan) Stakanlar turli laboratoriya ishlarini bajarishga mo‘ljallangan.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

Rasm. 3. Kimyoviy stakanlar:

a - burunchali; b – burunchasiz;

v– kalibrovka qilngan.

Rasm. 2. Probirkalar:

a – oddiy; b- kalibrovka qilingan.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Laboratoriya amaliyotlarida turli o‘lcham va shakldagi kolbalar keng qo‘llaniladi (tubi yassi, tubi yumaloq va konussimon) (rasm 4).

Rasm. 4. Kolbalar: a – tagi yassi; b – tagi dumaloq; v – konussimon.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Vyurs kolbasi 60-80 o burchakda egilgan shisha trubkali tubi yumaloq kolba (rasm 5). Undan gaz olishda, atmosfera bosimida suyuqliklarni haydashda foydalaniladi.
• Retorta (rasm 6) turli preparat ishlarini bajarishda qo‘llanadi (HNO 3 olishda va b.).

Rasm. 5. Vyurs kolbasi.

Rasm. 6. Retortalar.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Voronkalar (rasm 7). Kimyoviy suyuqliklarni filtrlashda, bir idishdan ikkinchi idishga quyishda; tomchilatgich voronkalar reaksion muhitga suyuq reaktivlarni oz-oz miqdorda qo‘shishda; ajratkich voronkalar o‘zaro aralashmaydigan suyuqliklarni ajratishda ishlatiladi.

Rasm. 7. Voronkalar: a — kimyoviy; b — tomizgich; v - ajratkich.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Tomizgichlar (pipetka) (rasm 8) reaktivlarni tomchilatib qo‘shishda ishlatiladi.
• Byukslar (rasm 9) suyuq va qattiq moddalarni tortish va saqlashda ishlatiladi.

Rasm. 9. Byuks.

Rasm. 8. Tomizgichlar.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Soat oynasi (rasm 10) qattiq moddalarni tortish uchun ishlatiladi.
• Sovitgichlar (rasm 11) turli moddalarni qizdirganda hosil bo‘lgan parlarni sovitish va kondensatlash uchun ishlatiladigan asboblardir.
• Shisha vannalar (rasm 12) gazlarni suv ostida yig‘ish uchun ishlatiladi

Rasm. 12. Shisha vanna.

Rasm. 10. Soat oynasi.

Rasm. 11. Suvli sovitgich.

• Kristallizatorlar (rasm 13) eritmalardan moddaning kristallarini ajratib olish uchun ishlatiladi.
• Alonjlar (rasm 14) moddalarni haydashda ishlatiladigan qurilma elementlarini birlashtirishda ishlatiladi.
• Eksikatorlar (rasm 15) havodan namlikni oson yutuvchi moddalarni quritish va saqlashda ishlatiladi. Eksikatorning pastki qismini suvni yutib oluvchi modda bilan to‘ldiriladi (kuydirilgan kalsiy xlorid, konsentrlangan sulfat kislota, fosfor (V) oksid), yuqori qismiga esa byuks yoki tigellarda quritilishi lozim bo‘lgan moddalar qo‘yiladi.

Rasm. 14. Allonj .

Rasm. 13. Kristallizator.

Rasm. 15. E ksikator .

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Shisha idishlarga nisbatan chinni idishlar issiqlikka, kislota va ishqorlarning ta’siriga chidamliroq bo‘ladi. Chinni idishlar ham o‘z shakli va qo‘llanilishiga ko‘ra turli-tumandir.
• Chinni kosacha (rasm 16) eritmalarni bug‘latishda ishlatiladi.
• Chinni tigellar (rasm 17) moddalarni qattiq qizdirish uchun qo‘llaniladi. Qizdirilayotgan chinni tigellar chinni trubka kiygazilgan uchburchakli simga o‘rnatiladi (rasm 18).
• Chinni xovoncha (rasm 19) qattiq moddalarni maydalash uchun ishlatiladi. Ishlashdan oldin xovoncha yaxshilab yuvilishi va quritilishi kerak. Modda xovonchaning 1/3 hajmigacha solinadi (aks holda maydalanish vaqtida sochilib ketishi mumkin). Xovonchada qattiq moddani eritish kerak bo‘lsa, avval qattiq modda solinadi so‘ngra oz-ozdan suyuqlik quyiladi. Suyuqlikning hammasi birdaniga solinmaydi, balki, 1/3 qismini olib qolib, u bilan xovoncha va dastasining uchi yuvib tushiriladi.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

Rasm. 16. Chinni kosacha.

Rasm. 17. Qopqoqli chinni tigel.

Rasm. 19.Chinni xovoncha dastasi bilan .

Rasm.18.Chinni trubkali simli uchburchak .

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Plastmassa idishlar. Laboratoriyada polimer materiallaridan tayyorlangan idishlar ishlatiladi (polietilen, polipropilen, ftoroplast va b.). Kimyoviy barqaror bo‘lishiga qaramay, ular issiqlikka chidamsizdir. Shuning uchun ular qizdirish kerak bo‘lmagan hollarda ishlatiladi. Polietilendan voronkalar, yuvgichlar, tomizgichlar, flakonlar, bankalar (kimyoviy reaktivlarni tashish va saqlash uchun) tayyorlanadi.
• Ish vaqtida idishlarni mahkamlash uchun temir shtativlar ishlatiladi (rasm 20). Shisha idishlar (stakanlar, kolbalar) qizdirilayotganda sinmasligi uchun asbest bilan qoplangan metall setka ustiga o‘rnatiladi (rasm 21).

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

Rasm . 21. Asbest to’r .

Rasm. 20. Laboratoriya shtativi

1 — panja; 2 — yumaloq panja.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Iflos zarrachalar tushmasligi uchun qizdirilayotgan stakan ustini soat oynasi yoki voronka bilan (rasm 22) berkitiladi. Chinni idishlar va tigellar, shisha retorta va probirkalar setkasiz qizdirilaveradi. Qizdirish vaqtida shisha retorta va probirkalarning tagiga astalik bilan gorelkaning alangasi tekiziladi. Qisqa vaqt davomida qizdirishda probirka qo‘lda yoki qisqichda alanga ustida ushlanadi (rasm 23).

Rasm. 23 . Qisqich.

Rasm. 22. Suyuqliklarni qizdirish (a) va parlatish (b).

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Qattiq qizdirilganda shisha idishlarni stolning sovuq yoki nam joyiga, temir shtativga birdaniga qo‘yish mumkin emas. Ammo qaynab turgan suvli yoki eritmali idishni sovuq suvga qo‘yish yoki krandan tushayotgan suv ostida sovitish mumkin, lekin idish ichidagi suyuqlikka suv tushmasligi kerak. Suyuqlikni probirkada qizdirishda faqatgina idishning tagidan yoki suyuqlikning tepasidan qizdirish mumkin emas. Chunki, birinchi holda suyuqlik sachrab ketishi, ikkinchi holda probirka sinishi mumkin. Probirkani suyuqlik bilan to‘ldirilgan qismini bir tekis qizdirish kerak.
• O‘lchov idishlari. Suyuqliklarni hajmini o‘lchash uchun o‘lchov idishlardan foydalaniladi: o‘lchov kolbalar, silindrlar, menzurkalar, pipetkalar.
• O‘lchov kolbalari (rasm 24) aniq konsentratsiyali eritmalar tayyorlash uchun ishlatiladi. U yassi tubli, uzun bo‘yinli kolba bo‘lib, yupqa chiziqli aylana bilan belgilangan. Aylana suvning qancha quyish miqdorini ko‘rsatadi.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Kolbadagi qiymatlar necha ml suyuqlikka mo‘ljallanganligini ko‘rsatadi. O‘lchov kolbalarida qopqoqlari bo‘ladi. Odatda ular 50, 100, 250, 500 va 1000 ml ga mo‘ljallangan bo‘ladi.

Rasm. 27. Pipetkalar:

a — oddiy; b — belgili.

Rasm. 24

O‘lch ov kolbalar i .

Rasm. 25.

O‘lch ov silindr i .

Rasm. 26.

Menzurkalar.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• O‘lchov silindrlari (rasm 25) qalin devorli shisha idishlardan iborat bo‘lib, mustahkam turishi uchun keng tubga ega. Tashqarisidan hajmni ml da ko‘rsatuvchi chiziqlari bor. O‘lchov silindrlari turli xil hajmga ega: 10 ml dan 2 l gacha. Ular (ma’lum hatolikka yo‘l qo‘yilgan holda) har xil hajmdagi suyuqliklarni o‘lchashga mo‘ljallangan. Silindr o‘rniga ba’zi hollarda menzurkalar qo‘llaniladi (rasm 26). Ular konussimon shaklli idishlar bo‘lib, devorlarida shkalalari bor. Ular ham o‘lchagich silindrlar kabi qo‘llaniladi.
• Aniq hajmdagi suyuqliklarni olish uchun pipetkalardan foydalaniladi (rasm 27). Ular diametrlari katta bo‘lmagan, o‘rtasi kengaygan shisha trubkalardan iborat bo‘lib, pastki uchi cho‘zilgan (shu joyda ichki diametri 1 mm bo‘ladi). Tepa qismida chiziqli belgi bo‘lib, u suyuqlikni shu chiziqqacha quyish lozimligini ko‘rsatadi. Pipetkalar 1 dan 100 ml gacha hajmda bo‘ladi. Turli hajmdagi suyuqliklarni o‘lchash uchun hajmlari belgilangan (graudirlangan) pipetkalar qo‘llaniladi (rasm 27).

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• KIMYOVIY IDISHLARNI YUVISH
• Tajriba uchun ishlatiladigan idishlar toza, quruq bo‘lishi kerak. Uni vodoprovod suvi bilan mahsus tozalagich (yershik) yordamida yuviladi (rasm 28) va bir necha marotaba suv bilan chayiladi. Agar idish nihoyatda iflos bo‘lsa, suvga ozroq xlorid kislota solinadi yoki xromli aralashma (kaliy bixromat bilan kons. sulfat kislotasi aralashmasi) bilan chayqaladi. Yuvilgan idishni qurituvchi diskka osib qo‘yiladi. Agar idishni tez quritish kerak bo‘lsa, uni qurutuvchi shkafga qo‘yiladi. O‘lchov idishlarini ishlatib bo‘lgan zahotiyoq yuvib qo‘yiladi. O‘lchov idishlarini qurituvchi shkafda quritib bo‘lmaydi.
• Idish yuvish usulini tanlashda har bir holatda quyidagilar zarur:
• Idishni ifloslantirgan moddalarning xossalarini bilish;
• Ifloslikni suvda (issiq va sovuq), ishqor, har xil tuzlar va kislota eritmalarida eruvchanligidan foydalanish;

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

• Oksidlovchilarning xossalaridan foydalanish, ma’lum sharoitda organik va noorganik ifloslarni oksidlab, parchalab, eruvchan birikmalarga aylantirish;
• Yuvish vositasi sifatida sirt-faol xossasiga ega har qanday moddalardan foydalanish mumkin (sovun, sun’iy yuvuchi vositalar, yuvuchi gilmoyalar va x.k.);
• Idishni ifloslantiruvchi cho‘kma barqaror bo‘lsa, undan tozalash uchun mexanik usullarni qo‘llash mumkin;
• Yuvish uchun arzon kimyoviy reaktivlardan foydalanish maqsadga muvofiq;
• Idishlarni yuvishda baxtsiz xodisalar kuzatilishiga yo‘l qo‘ymaslik va texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilish kerak. Laboratoriyaning har bir xodimi texnika xavfsizligi qoidalari bilan tanishgan bo‘lishi shart.
• Idish devorlaridan ifloslikni har xil usullar bilan yo‘qotish mumkin: mexanik, fizik, kimyoviy, fizik-kimyoviy yoki qo‘shma usullar.

VII -sinf 1 - amaliy mashg’ulot KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH TEXNIKASI

Analitik tarozi

Raqamli o’lchash tarozisi

Rasm. 28. Ma h sus

tozalagichlar.

Rasm. 3 0 . Pipetka,

byuretka va naychalarni

yuvish.

Rasm. 29 .

Pipetkaga kiydirilgan

rezina sharcha.

Elektron tarozi

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT