Алфавит.
1§. Чӑваш алфавитӗнче 37 сас палли. Вӗсен йӗрки тата ячӗсем ҫакӑн пек:
Аа(а), Ӑӑ(ӑ), Бб(бӑ), Вв(вӑ), Гг(гӑ), Дд(дӑ), Ее(йэ) Ёё(йо), Ӗӗ(ӗ),Жж(жӑ), Зз(зӑ), Ии(и), Йй(йӑ), Кк(кӑ), Лл(лӑ), Мм(мӑ), Нн(нӑ),Оо(о), Пп(пӑ), Рр(рӑ), Сс(сӑ), Ҫҫ(ҫӑ), Тт(тӑ), Уу(у), Ӳӳ(ӳ), Фф(фӑ),Хх(хӑ), Цц(цӑ), Чч(чӑ), Шш(шӑ), Щщ(щӑ), ъ(хытӑлӑх палли), Ыы(ы),ь(ҫемҫелӗх палли), Ээ(э), Юю(йу), Яя(йа).
2§. Алфавитра сас паллисем ҫакӑн пек ушкӑнланаҫҫӗ: 1) сасса пӗлтерекеннисем тата 2) сасса пӗлтерменнисем.
Сасса пӗлтерекеннисем хӑйсем икӗ ушкӑна уйрӑлаҫҫӗ: 1) пӗр сасса пӗлтерекеннисем, 2) икӗ сасса пӗлтерекеннисем. Пӗр сасса пӗлтерекеннисем уҫӑ сасса тата хупӑ сасса кӑтартаҫҫӗ.
Уҫӑ сасса кӑтартаканнисем — 9: а, ӑ, ӗ, и, у, ӳ, ы, э, о.
Хупӑ сасса кӑтартаканнисем — 21: б, в, г, д, ж, з, й, к, л, м, н, п, р, с, ҫ, т, ф, х, ц, ч, ш.
Икӗ сасса пӗлтерекеннисем — 5: е, ё, ю, я, щ.
Сасса пӗлтерменнисем — 2: ъ, ь.
Чӑваш сӑмахӗсенчи хупӑ сасӑсем икӗ ушкӑна уйрӑлаҫҫе: 1) ялан янӑравлисем: в, й, л, м, н, р; 2) шавлӑ хупӑ сасӑсем: к, п, с, ҫ, т, х, ч, ш.
Уҫă сасăсем
3§. Чӑваш сӑмахӗсенче а, ӑ, у, ы сас паллисене уҫӑ сасӑсем хытӑ хупӑ сасӑсемпе юнашар чухне ҫыраҫҫӗ: асап, вӑхӑт, утӑ, ыран.
Е, ӗ, и, ӳ, э сас паллисене уҫӑ сасӑсем ҫемҫе хупӑ сасӑсемпе юнашар тӑнӑ чухне ҫыраҫҫӗ: тенкел, ӗмӗр, илем, ӳлӗм, кӗтӳ, этем.
_Асӑрхаттарни_. А, ӑ, у сас паллисенс хӑш-пӗр чух ль, нь, ть ҫемҫе сас паллисем умӗн те, хыҫҫӑн та ҫыраҫҫӗ: ахаль, мӑкӑнь, выльӑх, пуль.
4§. О, ё сас паллисене вырӑсларан ҫыру урлӑ кӗрекен сӑмахсенче ҫыраҫҫӗ:общество, область, оборона, самолёт
5§. Е, ё, ю, я сас паллисене ҫакӑн пек чухне ҫыраҫҫӗ:
1. Сӑмах пуҫламӑшӗнче тата уҫӑ сас паллисемпе ъ, ь паллӑсем хыҫҫӑн йэ, йо, йу, йа сасӑсен пӗрлешӗвне палӑртма: енчӗк, ёлка, юрӑ, ялав; ҫиет, заём, каю, туя, мӑрье, ҫемье, статья, адъютант.
_Асӑрхаттарнисем_. 1. Ютран ҫыру урлӑ йышӑнакан хӑш-пӗр сӑмахсен пуҫламӑшӗнче тата уҫӑ сас паллисем хыҫҫӑн ё вырӑнне йо ҫыраҫҫӗ: йод, район, майор, Нью-Йорк, Йошкар-Ола.
2. Ютран ҫыру урлӑ йышӑнакан хӑш-пӗр сӑмахсенче ё вырӑнне о ҫыраҫҫӗ, ун умӗн ь лартаҫҫӗ: батальон, почтальон, медальон, лосьон.
2. Умӗнчи хупӑ сасӑсем ҫемҫине палӑртма: наряд, выля, темӗн, самолёт, Ванюк.
6§. Э сас паллине сӑмах пуҫламӑшӗнче тата вырӑсларан йышӑннӑ сӑмахсенче уҫӑ сасӑ хыҫҫӑнхи э сасса палӑртма ҫыраҫҫӗ: эпӗ, поэт, аэропорт.
7§. Ҫ, ч сас паллисем хыҫҫӑн и е ы ҫырмалли йӗрке ҫакӑн пек: пуҫламӑш формӑра хытӑ хупӑ сас палли умӗн ы ҫырмалла (ҫын, чылай, ҫыр, чышкӑ), ҫемҫе хупӑ сас палли умӗн — и (ҫил, ҫип, чикӗ, чир). Вырӑсларан йышӑннӑ сӑмахсенче ч хыҫҫӑн и ҫыраҫҫӗ: числителъ, учитель, чикан.
8§. Ӑ е ӗ сасӑ тухса ӳкме е кӗрсе ларма пултаракан сӑмахсене икӗ тӗрлӗ те ҫырма юрать (ӑ, ӗ сас паллисемпе е вӗсемсӗр): алӑ е ал, сасӑ е сас, вунӑ евун, халӗ е халь, пулӑҫӑ е пулӑҫ, ҫӗвӗҫӗ е ҫӗвӗҫ; вӗлтӗрен е вӗлтрен, нихӑҫан енихҫан, пурӑнӑҫ е пурнӑҫ, пурӑнатӑп е пурнатӑп.
9§. У, ӑ, ы сасӑсем вырӑнти калаҫусенче пӗр-пӗринпе ылмашӑнаҫҫӗ. Унашкал сӑмахсене епле ҫырассине орфографи словарӗ татса парать:ҫумӑр (ҫӑмӑр мар), йывӑр (йӑвӑр мар), ҫывӑр (ҫӑвӑр мар), хывӑх (хӑвӑх мар).
10§. Вырӑсларан ҫыру урлӑ йышӑннӑ хупӑ сасӑпа вӗҫленекен сӑмахсен юлашки уҫӑ сассине пур формӑра та вырӑсли пек палӑртмалла: трактор — тракторӑн, директор — директорӑн.
Хупӑ сасӑсен янӑравлӑхӗпе янӑравсӑрлӑхне
тата вӑрӑмлӑхӗпе кӗскелӗхне палӑртасси
11§. Чӑваш сӑмахӗсенче к, п, с, ҫ, т, х, ч, ш шавлӑ хупӑ сасӑсем икӗ уҫӑ сасӑ хушшинче тата умӗнхи ялан янӑравлӑ хупӑ сасӑпа хыҫҫӑнхи уҫӑ сасӑ хушшинче янӑраса (кӗскен) е янӑрамасӑр (вӑрӑммӑн) илтӗнеҫҫӗ. Янӑраса (кӗскен) илтӗннӗ чухне вӗсене пӗр сас паллипе (атӑ, сасӑ, лаша, пурҫӑн, килчӗ), янӑрамасӑр (вӑрӑммӑн) илтӗннӗ чухне икӗ сас паллипе палӑртмалла (атта, сасса, ӑшша, ирччен, килсеччӗ).
Ытти чухне чӑваш сӑмахӗсенчи шавлӑ хупӑ сасӑсем янӑрамаҫҫӗ, вӗсене пӗр сас паллипе кӑтартаҫҫӗ (кукша, пӗтрӗ, кустӑрма, пахча).
_Асӑрхаттарни_. Вырӑсларан ҫыру урлӑ йышӑнакан сӑмахсенче янӑрамасӑр илтӗнекен шавлӑ хупӑ сасӑсене, вырӑс ҫырулӑхӗнчи пекех, пӗр сас паллипе те, икӗ сас паллипе те палӑртаҫҫӗ: парта, акаци, лампа, раса, офицер; анчах та аттестат, аппарат, касса, аккорд, эффект.
12§. Б, г, д, ж, з, ф, ц, щ сас паллисене вырӑс чӗлхинчен ҫыру урлӑ йышӑннӑ сӑмахсенче ҫеҫ ҫырмалла: бригада, завод, ферма, Блок, Гладков, Жаров, цирк, ящур.
13§. Ялан янӑравлӑ в, й, л, м, н, р хупӑ сасӑсене
кӗскен илтӗннӗ чухне пӗр сас паллипе хăва, пулă, вăйă,хăма, сарă,
вӑрӑммӑн илтӗннӗ чухне икӗ сас паллипе палӑртмалла. Танл.: сӑвӑ — сӑвви, вӑйӑ — вӑййи, пулӑ — пулли, вӑрӑм — вӑрӑмми, ана — анне, тырӑ — тырри.
_Асӑрхаттарни_. Й хупӑ сасӑ вӑрӑммӑн илтӗннине пур формӑра та пӗрешкел — икӗ сас паллипе палӑртмалла: вӑйӑ — вӑййӑм, вӑййу, вӑййи, вӑйпа; хӑйӑ — хӑййӑм, хӑййу, хӑййи, хӑййа.
14§. Сӑмах вӗҫӗнчи ӑ е ӗ сасӑ умӗн пӗр хупӑ сасӑ пулсан япала ячӗсен сӑпат тата камӑнлӑхпа пару падеж аффиксӗ умӗн икӗ сыпӑкла чӑваш сӑмахӗсенче икӗ пӗр пек хупӑ сас палли ҫырмалла, ытти падеж формисенче — пӗрре ҫеҫ:
тулӑ — туллӑн, тулли, тулӑра, тулӑран;
сӗлӗ — сӗллӗн, сӗлле, сӗлли, сӗлӗре, сӗлӗрен.
_Асӑрхаттарнисем_. 1. Ҫын сӑмах формисене ҫырасси ҫак йӗркенех пахӑнать: ҫын— ҫыннӑн, ҫынна, ҫынни, ҫыннӑм, ҫынну, ҫынра, ҫынран.
2. Хӑш-пӗр пӗрлешӳсенче юлашки хупӑ сасӑ вӑрӑмланмасть: пыл тути, ҫавар тути (тутти мар) улӑх ути; кун (хӗвел е уйӑх) ҫути; анчах утта тух, ҫутта кӑлар.
Сăмах мĕнле сасăпа пĕтнине кура –и (палăрту формин аффиксĕ) аффикс пĕрлешнĕ тĕлте:
1.Сăмах а, е сасăсемпе пĕтет пулсан – и аффикс хушăннă чухне ҫав сасăсем тухса ӳкеҫҫĕ: кĕске – кĕски, шупка – шупки, яка – яки.
2. Ă, ĕ сасăсемпе пĕтекен сăмахсем ҫумне - и аффикс хушăннă чух тухса ӳкеҫҫĕ:
а) ă, ĕ умĕнче пĕр хупă сасă ҫеҫ пулсан вăл вăрăмланать: кивĕ – кивви, ҫĕнĕ – ҫĕнни.
ă) ă,ĕ умĕнче икĕ хупă сасă пулсан вĕсем вăрăмланмаҫҫĕ: вăйлă – вăйли,
сăпайлă – сăпайли.
3. Сăмах хупă сасăпа пĕтет пулсан – и хушăннă чухне ҫав хупă сасă вăрăмланать: хулăн – хулăнни, кăвак – кăвакки.
4. –И, -ӳ сасăсемпе пĕтекен паллă ячĕсем – и аффикс йышăнмаҫҫĕ: вĕри, хĕрӳ.
15§. Ум, ҫум япала ячӗсене пару падежӗнче пӗр м-па ҫырмалла: ума, ҫума(умма, ҫумма мар)
16§. Ӑ е ӗ сасӑпа пӗтекен япала е паллӑ ячӗсенче ҫав сасӑ умӗн пӗр хупӑ сасӑ ҫеҫ тӑрать пулсан -ӑн(-ӗн) аффмкс хушӑннӑ чух вӑрӑмланакан хупӑ сасса икӗ пӗр пек сас паллипе палӑртмалла: ала — аллӑн (пар), тырӑ — тыррӑн (ил); шурӑ — шуррӑн (курӑнать), уҫӑ — уҫҫӑн (кала); ӑ(ӗ) умӗн юнашар икӗ хупӑ сасӑ тӑрать пулсан пӗр сас палли ҫырмалла: лӑпкӑ — лӑпкӑн, йӳҫенкӗ — йӳҫенкӗн.
-Ӑн(-ӗн) аффикс хупӑ сасӑпа пӗтекен япала ячӗ ҫумне хушӑнать пулсан ҫав аффикс умӗн пӗр хупӑ сас палли ҫеҫ ҫырмалла: алӑкӑн — тӗпелӗн, айӑн — ҫийӗн.
17§. Хупӑ сасӑпа пӗтекен паллӑ ячӗсем ҫумне -ӑн(-ӗн) аффикс хушӑннӑ чухне икӗ пӗр пек сас палли ҫырмалла: вӑрӑм — вӑрӑммӑн, чалӑш — чалӑшшӑн, хаяр — хаяррӑн, ҫирӗп — ҫирӗппӗн.
18§. Япала ятне ӑнлантаракан хисеп ячӗсенче пӗр хупӑ сас палли, ытти пуплев пайне ӑнлантараканнисенче икӗ сас палли ҫырмалла: икӗ ҫын — иккӗ хутла, ҫичӗ тетрадь — ҫиччӗ виҫ, алӑ кӗнеке — аллӑ тултар.
19§. Темиҫе иртнӗ вӑхӑт форминчи глаголсене 1-мӗшпе 2-мӗш сӑпатсенче пурлӑ формӑра икӗ т-па, ҫуклӑ формӑра пӗр т-па ҫырмалла:каяттӑм — каймастӑм, каяттӑн — каймастӑн.
20§. -Тар(-тер) аффикс уҫӑ сасӑпа е р хупӑ сасӑпа пӗтекен икӗ е темиҫе сыпӑклӑ глагол ҫумне хушӑннӑ чухне аффиксра икӗ тт ҫырмалла (сыхла — сыхлаттар, эрешле — эрешлеттер, шӑвар — шӑварттар, хӳтӗле — хӳтӗлеттер), пӗр сыпӑклӑ глагол ҫумне хушӑннӑ чухне — пӗр т (хыр — хыртар, пӳл — пӳлтер, ҫу — ҫутар, шӳ — шӳтер).
21§. Хушу наклоненийӗнчи глаголӑн 3-мӗш сӑпатри нумайлӑ хисеп аффиксӗнче миҫе ч ҫырасси сӑмах мӗнле сасӑпа пӗтнинчен килет: глагол янӑравсӑр хупӑ сасӑпа пӗтет пулсан аффиксра пӗр ч ҫырмалла (чуп — чупчӑр,кас — касчӑр, иш — ишчӗр); янӑравлӑ хупӑ сасӑпа е уҫӑ сасӑпа пӗтет пулсан — икӗ чч
(ан — анччӑр, савӑн — савӑнччӑр, кала— калаччӑр, тӳле— тӳлеччӗр).
22§. Пулас причасти аффиксӗнче -ӑн(-ӗн), -и, сӑпат тата пару падеж аффиксӗсем умӗн икӗ сс ҫырмалла: курас — курассӑн, пӗлес — пӗлессе, вӗренес — вӗренесси, ӗҫлес — ӗҫлессӗм, ӗҫлессӳ, ӗҫлесси, ӗҫлессӗмӗр, ӗҫлессӗр.
23§. Пулмалли причасти аффиксӗнче икӗ лл ҫырмалла: юрла — юрламалла, кур — курмалла, ӗҫле — ӗҫлемелле, тӳле — тӳлемелле, пӗл — пӗлмелле.
24§. Хальхи причастире -и (палăрту формин аффиксĕ) аффикс умӗн икӗ нн ҫырмалла: кӑмӑллакан — кӑмӑллаканни, килӗштерекен — килӗштерекенни.
25§. -Лӑх(-лӗх), -лан(-лен) аффикссенче яланах пӗр л ҫырмалла:пултару — пултарулӑх, хӑю — хӑюлӑх, виҫе — виҫелӗх, ҫӑмӑл — ҫӑмӑллӑх, несӗл — несӗллӗх, лайӑх — лайӑхлан, хӗрӳ — хӗрӳлен, нуша — нушалан, анчах тӑвӑл — тӑвӑллан, кӑмӑл — кӑмйллан, ҫекӗл — ҫекӗллен.
26§. -Лӑ(-лӗ), -ла(-ле) аффикссем уҫӑ сасӑпа пӗтекен сӑмах ҫумне хушӑнсан аффиксра икӗ лл ҫырмалла: ача — ачаллӑ, ачалла; пукане — пуканеллӗ, пуканелле; иккӗ — иккӗллӗ, иккӗлле. Хупӑ сасӑпа пӗтекен сӑмахсенче яланах пӗр л ҫырмалла: кӑвар — кӑварлӑ, кӑварла, ҫиҫӗм — ҫиҫӗмлӗ, ҫиҫӗмле, тус — туслӑ, тусла.
27§. -Чӗ(-ччӗ), -чен(-ччен) аффикссене янӑравсӑр хупӑ сасӑпа пӗтекен сӑмах ҫумне хушатпӑр пулсан вӗсене пӗр ч-па, ытти чухне икӗ чч-па ҫырмалла: каҫ — каҫчӗ, каҫчен; тасатас — тасатасчӗ; ир — ирччӗ, ирччен; виҫҫӗ — виҫҫӗччӗ, виҫҫӗччен; пиллӗк — пиллӗкчӗ, пиллӗкчен; хитре — хитреччӗ; тасатнӑ — тасатнӑччӗ, тасататтӑм
— тасататтӑмччӗ, тасататтӑн — тасататтӑнччӗ.
28§. Ялан янӑравлӑ (в, й, л, м, н, р) хупӑ сасӑпа пӗтекен сӑмах ҫумне хушӑннӑ -ка(-ке) аффиксра икӗ к, ытти чухне пӗр к ҫырмалла: ырхан — ырханкка, мӑран — мӑранкка, вӑрӑм — вӑрӑмкка, йӑпӑл — йӑпӑлкка, чипер — чиперкке; ҫавра — ҫаврака, кӑпӑш — кӑпӑшка.
§ Хальхи вăхăтра нумайлă хисепре 3-мĕш сăпатра мĕн тăваҫҫĕ? мĕн тумаҫҫĕ? ыйтăва хуравлакан глаголсенче яланах икĕ ҫҫ ҫырмалла: ҫыраҫҫĕ, ҫырмаҫҫĕ.
Хупӑ сасӑсен ҫемҫелӗхне палӑртасси
29§. Ъ палла вырӑсларан ҫыру урлӑ йышӑннӑ сӑмахсенче икшер сасса пӗлтерекен е, ё, ю, я сас паллисем умӗн ҫыраҫҫӗ: объект, подъезд, адъютант, разъезд, съезд.
Анчах: карьера, каръер, рантье т. ыт. те.
30§. Ь палла ҫакӑн пек чух ҫыраҫҫӗ:
1. Чӑваш сӑмахӗсенче икшер сасса пӗлтерекен е, ю, я сас паллисем умӗн: кӗсье (анчах кӗсйӳ, кӗсйи);
тухья, тухью (анчах тухйи), мӑрье(анчах мӑрйи), Марье, Тарье, Патӑрьел. Кун пек чухне ь ҫемҫелӗхе кӑтартмасть, е, ю, я сас паллисене йэ, йу, йа пек вуламаллине пӗлтерет.
2. Хытӑ сыпӑкри хупӑ сасӑ ҫемҫен илтӗннине ун хыҫҫӑн ь лартса паллӑ тӑваҫҫӗ: мӑкӑнь, супӑнь, выльӑх, юрать, пуль.
_Асӑрхаттарнисем_. 1. Вырӑсларан ҫыру урлӑ йышанакан сӑмахсенче ҫемҫе уҫӑ сасӑ хыҫҫӑнхи хупӑ сасӑ ҫемҫелӗхне ь лартса палӑртмалла: акварель, лагерь, вермишель, мишень, сельдь, Ильмень (кӳлӗ).
Чӑваш сӑмахӗсенче ҫемҫе уҫӑ сасӑ хыҫҫӑнхи хупӑ сасӑ ҫемҫелӗхне ь паллӑпа кӑтартмаҫҫӗ: кӗлет, кӗрӗк, ҫивӗт, пӗлӗт, килет.
2. Чӑваш сӑмахӗсенче хыта сыпӑкри л, н хупӑ сасӑсем ҫ, ч умӗн калаҫура ҫемҫем илтӗнме пултараҫҫӗ, анчах вӗсем хыҫҫӑн ь лартмаҫҫӗ: мунча, кунча, пылчӑк, ҫулҫӑ, шалҫа, кулчӗ, канчӗ.
Л, н, т сасӑсемпе пӗтекен япала ячӗсене 3-мӗш сӑпатра пару падежӗнче каланӑ чух сӑмах тӗпӗнчи хупӑ сасӑ ҫемҫен илтӗнет пулсан та ь ҫырмаҫҫӗ: ял — ялне, ывӑл ывӑлне, тӑван — тӑванне, автан — автанне, ҫурт — ҫуртне, пат — патне.
31§. Тӗп падежри ят сӑмах майлашӑвӗн пайӗсене ҫыхӑнтаракан 3-мӗш сӑпат аффиксӗ калаҫура тухса ӳкнӗ пирки ҫемҫелӗх палли (ь) ҫырсан та (шыв арманӗ — шыв армань, ҫуна тупанӗ — ҫуна тупань, пахча алӑкӗ — пахча алӑкь, ял сӑмахӗ — ял сӑмахь) пару падежӗнче ку палла лартмалла мар: шыв арманне, ҫуна тупанне, пахча алӑкне, ял сӑмахне.
Ытти чухне сӑмах вӗҫӗнчи ҫемҫелӗх паллине (ь) хупӑ сас паллипе пуҫланакан пур аффикс умӗнче те ҫырмалла: мӑкӑль — мӑкӑльпе, мӑкӑльсӗр, мӑкӑльлӗ, мӑкӑльне; медаль — медальпе, медальсӗр, медальлӗ, медальне; мӑкӑнь — мӑкӑньпе, мӑкӑньсӗр, мӑкӑньлӗ, мӑкӑньне; степень — степеньпе, степеньсӗр, степеньлӗ, степеньне; словарь — словарьпе, словарьсӗр, словарьлӗ, словарьне, шыв арманьсӗр, ҫуна тупаньчен, пахча алӑкьсем, ял сӑмахьшӗн.
Япала ячĕсене ҫырасси
32§. Вырӑсларан калаҫу урлӑ кӗнӗ самахсене калаҫури пек ҫырмалла: нас(с)ус, суха, пӗремӗк, пичке, катка, чирку, пуп, хваттер, ешчӗк, пирус;
ҫыру урлӑ кӗрекеннисене — вырасли пек: делегат, депутат, завод, журнал, шкаф, нефть, бензин.
Чылай сӑмаха калаҫури пек те (чӑвашлатса), вырӑс ҫырӑвӗнчи пекте (чӑвашлатмасӑр) ҫырма юрать: пӑравус — паровоз, пӑрахут — пароход, пуйӑс — поезд, чукун — чугун, налук — налог, савӑт — завод, пульница — больница, тухтӑр — доктор (врач) т. ыт. те. Кун пек сӑмахсене мӗнле ҫырассине словарьте кӑтартнӑ.
33§. Ударенисӗр -ий, -ия, -ие сасӑсемпе пӗтекен вырӑс сӑмахӗсен вӗҫӗнче чӑвашла -и ҫырмалла: пролетари, революци, расписани, Болгари, Финлянди, анчах ударени ӳкнине кура Россия сӑмаха вырӑс чӗлхинчи пекех ҫырмалла.
Асӑрхаттарнисем. 1. Вырӑсла -ий, -ия пӗрлешӳпе пӗтекен хушаматсемпе ятсене чӑвашла пуҫламӑш формӑра ҫаплипех хӑварса ытти формӑсенче й, я сас паллисӗр ҫырмалла: Горький — Горькин, Горькие; Малиновский — Малиновскин, Малиновские; Анатолий — Анатолин, Анатолие; Ксения — Ксенипе.
2. Ударенисӗр -ия пӗрлешӳпе пӗтекен вырӑсла хушаматсемпе хушма ятсене чӑвашла пур формӑра та ҫавӑн пекех ҫырмалла: Лурия — Луриян, Лурияна, Лурияпа.
Анчах та ҫак пӗрлешӳпех ударенисӗр пӗтекен ятсене чӑвашла пуҫламӑш формӑра вырӑсли пек, ытти формӑсенче вӗҫӗнчи я сас паллисӗр ҫырмалла: Валерия — Валерин, Валерие, Валерипе.
Ударениллӗ -ия пӗрлешӳпе пӗтекен хушаматсемпе ятсене чӑвашла пур формӑра та ҫав хальлӗнех хӑвармалла: Сария — Сарияна, Сарияпа.
34§. Ударениллӗ -ея пӗрлешӳпе пӗтекен вырӑс сӑмахӗсене чӑвашла пуҫламӑш формӑра вырӑсли пекех ҫырмалла (идея, батарея), ытти формӑсенче сӑмах тӗпӗнче -я вырӑнне -й ҫырмалла (идейӑсӑр, батарейӑсем). Ударениллӗ -ия вырӑнне пур формӑра та -и ҫырмалла (аллерги, аритми, аплергипе, аритмие).
35§. Вырӑсла ударенисӗр а, я, о, е сас паллисемпе пӗтекен пайӑр тата пайӑр мар ятсене чӑвашла пуҫламӑш формӑра ҫав хальлӗнех хӑварса ытти формӑсенче ҫав сас паллисем вырӑнне ӑ, ӗ сас паллисем ҫырмалла:сцена — сценӑн, общество — обществӑра, башня — башньӑн, кофе — кофӗрен, Генуя — Генуйӑра, Россия — Российӑн.
Асӑрхаттарнисем. 1. Ютран йышӑнакан хӑш-пӗр сӑмахсенче сӑмах вӗҫӗнчи ударенисӗр о пур формӑра та ҫаплипех юлать: какао — какаон, какаошӑн; Борнео (утрав) — Борнеон, Борнеора; Конго — Конгон, Конгора; радио — радион, радиопа, радиосӑр.
2. Ударенисӗр а, о, е, я сас паллисемпе пӗтекен хушаматсемпе ятсене пуҫламӑш формӑра вырӑсли пекех хӑварса ытти формӑсенче ӑ, е сас паллисемпе ҫырмалла: Петрова Нина — Петровӑн, Ефименко Тамара — Ефименкӑн, Вера Ивановна — Ивановнӑн.
36§. Ударениллӗ а, о, е, я сас паллисемпе пӗтекен сӑмахсем чӑвашла пур формӑра та ҫаплипех юлаҫҫӗ: слюда — слюдан, слюдапа; кино — кинора, киноран; кафе— кафен, кафере; статья — статъян, статъяра.
37§. Вырӑсла -ый, -ая, -ое, -ее сас паллисемпе пӗтекен япала ячӗсене ҫапла ҫырмалла:
1. Ударенисӗр -ый, -ая, -ое пӗрлешӳ вырӑнне чӑвашла пур формӑра та -ӑй ҫырмалла: вожатӑй — вожатӑйӑн, вожатӑйпа; столовӑй — столовӑйӑн, столовӑйра; сказуемӑй — сказуемӑйӑн, сказуемӑйпа; Таловӑй — Таловӑйра; Песочнӑй — Песочнӑйран (ял, поселок, станци ячӗсем).
2. Вырӑсла -ая пӗрлешӳпе пӗтекен хушаматсене чӑвашла пур формӑра та ҫав хальлӗнех ҫырмалла: Яровая — Яроваян, Яроваяна, Яроваяпа.
Анчах та ҫак пӗрлешӳпех пӗтекен ятсене чӑвашла пуҫламӑш формӑра вырӑсли пек, ытти формӑсенче вӗҫӗнчи я сас палли вырӑнне –йӑ ҫырмалла: Аглая — Аглайӑн, Аглайӑпа, Аглайӑран; Идея — Идейӑн, Идейӑна.
З. Вырӑсла -ская, -ское вырӑнне -ски ҫырмалла: парикмахерски — парикмахерскин, парикмахерские; Некрасовски, Семеновски (ял ячӗсем) — Некрасовскин, Семеновскирен.
4. Ударениллӗ -ская, -ское, -ая, -ое вырӑнне -ой ҫырмалла: мастерской — мастерскойӑн; Тверской, Ямской — Тверскойӑн, Ямскойӑн. (Ҫак пӗрлешӳсемпех пӗтекен хушаматсемпе ятсене ҫырассине 33-мӗшпараграфра пӑхмалла.)
5. Ударенисӗр -ее пӗрлешӳ вырӑнне -и ҫырмалла: подлежащи, горючи.
38§. Вырӑсла -сть, -сь, -зь сас паллисемпе пӗтекен сӑмахсене чӑвашла пуҫламӑш формӑра вырӑсли пекех хӑварса ытти формӑсенче ҫ ҫырмалла: промышленность, перепись, князъ — промышленноҫӑн, перепиҫре, княҫран.
39§. Вырӑсла икӗ пӗр пек хупӑ сас паллипе пӗтекен сӑмахсене чӑвашла пуҫламӑш формӑра вырӑсли пек, ытти формӑсенче пӗр хупӑ сас паллипе ҫырмалла: класс, металл, Валътер Скотт, Кардифф — класра, металӑн, Вальтер Скотӑн, Кардифра.
40§. Хытӑ хупӑ сасӑпа тата й сасӑпа пӗтекен япала ячӗсем ҫумне хытӑ вариантлӑ аффикс хушӑнать: критик — критикпа; гектар — гектара, гектартан; бензин — бензинпа, бензинсӑр; сюжет — сюжетӑн, сюжетлӑ; музей — музейӑн, музейра; юбилей— юбилея, юбилейра; хоккей — хоккея, хоккейра, хоккейла; еврей — еврейӑн, еврейпа, еврейла.
Асӑрхаттарни. Хӑш-пӗр чухне хытӑ хупӑ сасӑпа тата й сасӑпа пӗтекен сӑмах ҫумне те ҫемҫе аффикссем хушӑнма пултараҫҫӗ: номер — номерте, номертен, номерлӗ; интерес — интереслӗ, интереслен; ответ — ответле; критик — критикле; арест — арестле; мир — мирлеш, миршӗн; музей — музейӗн, музейре; юбилей — юбилее, юбипейре; хоккей— хоккее, хоккейре; еврей — еврейӗн, еврейпе; кий — кийӗн, кие.
41§. -Сть, -сь, -зь вырӑнне ҫ каланӑ чух аффиксӑн хытӑ е ҫемҫе вариантне хушасси ҫ ҫумӗнчи уҫӑ сасӑран килет: уҫӑ сасӑ хытӑ пулсан хытӑ вариант хушӑнать (областъ — облаҫӑн, облаҫра; Русь — Руҫӑн, Руҫра), уҫӑ сасӑ ҫемҫе пулсан ҫемҫе вариант хушӑнать (повестъ — повеҫӗн, повеҫре; перепись — перепиҫӗн, перепиҫре; известь — извеҫӗн, извеҫсӗр; ферзь — ферҫӗн, ферҫре, ферҫпе).
42§. Ӑ, ӗ сасӑсемпе пӗтекен япала ячӗсене пару падежӗнче ҫапла ҫырмалла:
1. Сӑмах вӗҫӗнчи ӑ, ӗ сасӑсем тухса ӳкеҫҫӗ, -а(-е) падеж аффиксӗ хупӑ сасӑ ҫумне хушӑнать: пулӑҫӑ — пулӑҫа; карланкӑ — карланка; тимӗрҫӗ — тимӗрҫе; тенкӗ — тенке; евчӗ — евче; пӗрчӗ — пӗрче; каччӑ — качча.
2. Вырӑсларан йышӑнакан сӑмахсенче юлашки ӑ, ӗ ҫумне -на(-не) хушмалла: общество — обществӑна; кофе — кофӗне.
43§. У, ӳ сасӑсемпе пӗтекен япала ячӗсенче, камӑнлӑхпа пару падежӗсен тата сӑпат аффиксӗ умӗн, асӑннӑ сасӑсем вырӑнне -ӑв(-ӗв) ҫырмалла: кану — канӑвӑн, канӑва, канӑвӑм, канӑву, канӑвӗ; пӗлӳ — пӗлӗвӗн, пӗлӗве, пӗлӗвӗм, пӗлӗву, пӗлӗвӗ.
У сасӑпа пӗтекен сӑмах вырӑсларан кӗни пулсан падеж аффиксӗсем сӑмах тӗпӗ ҫумне тӳрех хушӑнаҫҫӗ: Баку — Бакун, Бакуна, Бакура; кенгуру — кенгурун, кенгуруна, кенгурупа. Кун йышши сӑмахсем камӑнлӑх аффиксӗсене те йышӑнасшӑн мар.
Асӑрхаттарни. О сасӑпа пӗтекен вырӑс сӑмахӗсем чӑвашла виҫҫӗмӗш сӑпат аффиксӗн -и е -ӗ вариантне йышӑнаҫҫӗ: производство — производстви, общество — обществи, перо — пери, пальто — пальти, звено — звени; бюро — бюровӗ; депо — деповӗ.
Анчах о сасӑпа пӗтехен хӑш-пӗр вырӑс сӑмахӗсем 3-мӗш сӑпат аффиксне йышӑнасшӑн мар: трио, сольфеджио.
44§. А, е сасӑсемпе пӗтекен япала ячӗсене камӑнлӑх падежӗнче –н аффикспа ҫырмалла, пару падежӗнче — -на(-не): лаша — лашан, лашана; ӗне — ӗнен, ӗнене.
45§. И сасӑпа пӗтекен япала ячӗсене пару, вырӑн, туху падежӗсенче ҫапла ҫырмалла:
хутсӑр чӑваш сӑмахӗсене яланхи йӗркепе (ур. к. 3-мӗш сӑпат аффиксне йышӑнман пек): пӑри — пӑрие, пӑрире, пӑрирен; тӑри — тӑрие, тӑрире, тӑрирен; шӑши — шӑшие, шӑшире, шӑширен;
3-мӗш сӑпат аффиксне йышӑннӑ пек: хӗрри — хӗррине, хӗрринче, хӗрринчен; вӑрри — вӑррине, вӑрринче, вӑрринчен;
сӑмах майлашӑвӗнчен пулса кайнисене икӗ терлӗ (юлашки и сасса сӑпат аффиксӗ тесе ӑнланса е ун пек ӑнланмасӑр) ҫырма юрать: анкарти — анкартине, анкартинче, анкартинчен е анкартие, анкартире, анкартирен; ҫӑраҫҫи — ҫӑраҫҫине, ҫӑраҫҫинче, ҫӑраҫҫинчен е ҫӑраҫҫие, ҫӑраҫҫире, ҫӑраҫҫирен;
вырӑсларан йышӑннисене икӗ тӗрлӗ: станци — станцие, станцире, станцирен е станцине, станцинче, станцинчен; парикмахерски — парикмахерские, парикмахерскире, парикмахерскирен е парикмахерскине, парикмахерскинче, парикмахерскинчен.
46§. Л, н сасӑсемпе пӗтекен япала ячӗсене вырӑнпа туху падежӗсенче мӗнле ҫырасси епле каланинчен килет. Ытларах -та(-те), -тан(-тен)аффиксемпе калаҫҫӗ пулсан ҫырасса та ҫавӑн пекех ҫырмалла: ял — ялта, ялтан; кил — килте, килтен; ытларах -ра(-ре), -ран (-рен) аффикссемпе калаҫҫӗ пулсан ҫырасса та ҫавӑн пекех ҫырмалла: тыл — тылра, тылран; план — планра, планран; пӗр сӑмахах икӗ формине те йышӑнма пултарать пулсан икӗ тӗрлӗ ҫырма пулать: килтен киле е килрен киле.
47§. Хупӑ сасӑпа пӗтекен чылай япала ячӗ 3-меш сӑпат аффиксен икӗ вариантне те йышӑнма пултарать: уртӑш йывӑҫӗ — уртӑш йывӑҫҫи; кайӑк ҫуначӗ — кайӑк ҫунатти; пӳрт кӗтесӗ — пӳрт кӗтесси.
48§. Тӑванлӑха палӑртакан сӑмахсене 3-мӗш сӑпатра -ӑшӗ(-ӗшӗ)аффикспа ҫырмалла (хытӑ сӑмахра -ӑшӗ, ҫемҫе сӑмахра -ӗшӗ): аппа — аппӑшӗ, кукка — куккӑшӗ, йысна — йыснӑшӗ; пичче — пиччӗшӗ, инке — инкӗшӗ.
Юлашки ӗ калаҫура та, ҫырура та тухса ӳкме пултарать: амӑшӗ е амӑш,пиччӗше е пиччӗш.
Асӑрхаттарни. Атте — ашшӗ, анне — амӑшӗ, асатте — аслашшӗ, асанне — асламӑшӗ, кукаҫи — кукашшӗ, кукамай — кукамӑшӗ, кинемей — кинемӗшӗ.
49§. Сӑмах тӑвакан -ӑш(-ӗш) аффикса хытӑ сӑмах хыҫҫӑн хытӑ вариантпа, ҫемҫе сӑмах хыҫҫӑн ҫемҫе вариантпа ҫырмалла: сарлака — сарлакӗшӗ, анлӑ — анлӑшӗ, таран — тарӑнӑшӗ, хулӑн — хулӑнӑшӗ, пысӑк — пысӑкӑшӗ, чылай — чылайӑшӗ, ытларах — ытларахӑшӗ; ҫинҫе — ҫинҫӗшӗ, ҫӳллӗ — ҫӳллӗшӗ.
Юлашки ӗ кунта та тухса ӳкме пултарать: сарлакӑшӗ — сарлакӑш, ҫӳллӗшӗ — ҫӳллӗш.
50§. Т, ть, д, дь сас паллисемпе пӗтекен япала ячӗсенче юлашки хупӑ сас палли вырӑнне 3-мӗш сӑпатра камӑнлӑх, пӗрлелӗх, ҫуклӑх, пирке падежӗсенче ч сасӑпа ылмашать, ыттисенче ылмашмасть: а) хут — хучӗ, хучӗпе, хучӗшӗн, хучӗсӗр; тетрадь — тетрачӗ, тетрачӗн, тетрачӗпе, тетрачӗшӗн, тетрачӗсӗр; ӑ) хутне, хутӗнче, хутӗнчен; тетрадьне, тетрадӗнче, тетрадӗнчен.
Паллă ячĕ.
51§. Паллӑ ячӗ р сасӑпа пӗтет пулсан танлаштару форминче -тарах(-терех) ҫырмалла: йывӑр — йывӑртарах; й, л, н сасӑсемпе пӗтнӗ чухне -рах(-рех) те, -тарах(-терех) те ҫырма юрать: ҫӑмӑлрах — ҫӑмӑлтарах; нумайрах — нумайтарах; вӗҫкӗнрех — вӗҫкӗнтерех.
Ытти сасӑсемпе пӗтекен сӑмахсенче яланах -рах(-рех) ҫырмалла: пысӑкрах, ҫивӗчрех, тасарах.
Хисеп ячĕ.
52§. Йӗрке хисеп аффиксӗ яланах ҫемҫе вариантлӑ (-мӗш): ҫиччӗмӗш, вуннӑмӗш.
53§. 3-мӗш сӑпат аффиксӗ -шӗ хисеп ячӗсен тулли форми ҫумне хушӑнать: иккӗшӗ, виҫҫӗшӗ, улттӑшӗ, вуннӑшӗ. Хисеп ячӗ хытӑ хупӑ сасӑпа пӗтнӗ чух -ӑшӗ, ҫемҫе хупӑ сасӑпа пӗтнӗ чух -ӗшӗ хушӑнать:саккӑрӑшӗ, тӑххӑрӑшӗ, вӑтӑрӑшӗ, пиллӗкӗшӗ, ҫирӗмӗшӗ.
Камӑнлӑх падежӗнче — иккӗшӗн, виҫҫӗшӗн (иккӗшин, виҫҫӗшин мар),тӑваттӑмӗшӗн (тӑваттӑмӗшин мар).
Местоимени.
54§. Сӑпат местоименийӗсен камӑнлӑх падежне икӗ тӗрлӗ ҫырма юрать: манӑн е ман, санӑн е сан, унӑн е ун.
55§. Нумайлӑ хисепри сӑпат местоименийӗсене эпир, эсир е эпӗр, эсӗр ҫырма юрать.
56§. 1-мӗшпе 2-мӗш сӑпат местоименийӗсене нумайлӑ хисепре вырӑнпа туху падежӗнче тулли формӑпа та, кӗске формӑпа та ҫырма юрать: пирӗнте е пирте, пирӗнтен е пиртен, сирӗнте е сирте,сирӗнтен е сиртен.
57§. Ку местоимение пур формӑра та у сас паллипе ҫырмалла: ку — кун, куна, кунта, кунтан, кунпа, кунсӑр, куншӑн. Анчах вӑл-куместоимение пару падежӗнче ӑна-кӑна ҫырмалла.
58§. Ху (хӑв) местоименин хӑш-пӗр падеж формисем икшер вариантлӑ пулма пултараҫҫӗ:
Тӗп ху(хӑв)
Кам. хӑвӑн
Пару хӑвна
Выр. хӑвӑнта
Туху хӑвӑнтан
Пӗрл. хупа (хӑвӑнпа)
Ҫукл. хусӑр (хӑвӑнсӑр)
Пирке хушӑн (хӑвӑншӑн)
59§. 3-мӗш сӑпатри таврӑну местоименине пӗрлелӗх, ҫуклӑх, пирке падежӗсенче икӗ тӗрлӗ вӗҫлеме юрать:
Пӗрл. хӑйпе (хӑйӗнпе)
Ҫукл. хӑйсӗр (хӑйӗнсӗр)
Пирке хӑйшӗн (хӑйӗншӗн)
60§. 3-мӗш сӑпатри хӑш (хӑшӗ) тата леш (лешӗ)местоименисене пур формӑра та ӗ сас паллипе ҫырмалла (и сас паллипе мар), пару падежӗнче ӗ тухса ӳкет:
Тĕп хăшĕ лешӗ
Кам. хӑшӗн лешӗн
Пару хӑшне лешне
Выр. хӑшӗнче лешӗнче
Туху хӑшӗнчен лешӗнчен
Пӗрл. хӑшӗнпе лешӗнпе
Ҫукл. хӑшӗнсӗр лешӗнсӗр
Пирке хӑшӗншӗн лешӗншӗн
61§. 3-мӗш сӑпатри пурӗ местоименире тӗп тата пару падежӗсемсӗр пуҫне пуринче те ӗ вырӑнне и ҫырмалла: пурӗ — пурин, пурне, пуринче, пуринчен, пуринпе, пуринсӗр, пуриншӗн.
62§. Пӗри, тепри местоименисен падеж формисене ҫакнашкал ҫырмалла:
Тӗп пӗри, тепри
Кам. пӗрин, теприн
Пару пӗрине, теприне (е пӗрне) (е тепӗрне)
Выр. пӗринче, тепринче
Туху пӗринчен, тепринчен
Пӗрл. пӗринпе, тепринпе (е пӗрипӗ) (е теприпе)
Ҫукл. пӗринсӗр, тепринсӗр (е пӗрисер) (е теприсӗр)
Пирке пӗриншӗн, теприншӗн (е пӗришӗн) (е тепришӗн)
63§. Кашни местоименин падеж формисене ҫакнашкал ҫырмалла:
Тӗп кашни
Кам. кашнин
Пару кашнине
Выр. кашнинче
Туху кашнинчен
Пӗрл. кашнинпе (е кашнипе)
Ҫукл. кашнинсӗр (е кашнисӗр)
Пирке кашниншӗн (е кашнишӗн)
Асӑрхаттарни. Вӑйлату татӑкӗ -ах(-ех) йышӑннӑ чух камӑнлӑх падежӗнче кашниннех ҫырмалла (Кашниннех ҫакна асра тытмалла).
Глагол .
64§. Хушу наклоненийӗнчи глаголсенче 3-мӗш сӑпатра хытӑ сыпӑк хыҫҫӑн -чӑр, ҫемҫе сыпӑк хыҫҫӑн -чӗр ҫырмалла: вула — вулаччӑр, итле — итлеччӗр.
65§. Хальхи вӑхӑтри глаголсене тулли формӑра ҫырмалла, вырӑнти калаҫури пек кӗскетме те, вӑрӑмлатма та юрамасть.
Пӗрреллӗ хисеп
1-мӗш сӑпат вулатӑп (вулап мар), вуламастӑп (вуламас, вуламасп, вуламап мар)
2-мӗш сӑпат вулатӑн (вулан мар)
3-мӗш сӑпат вулать (вулатӗ мар), вуламастъ (вуламаҫ, вуламас мар)
Нумайлӑ хисеп
1-мӗш сӑпат вулатпӑр (вулаппӑр мар)
2-мӗш сӑпат вулатӑр (вулаттӑр мар), вуламастпӑр (вуламаспӑр, вуламаппӑр мар)
3-мӗш сӑпат вулаҫҫӗ (вулаҫ, вулаччӗ мар), вуламаҫҫӗ (вуламаҫ мар)
66§. Темиҫе иртнӗ вӑхӑтри глаголсене 3-мӗш сӑпатра пурлӑ формӑра та, ҫуклӑ формӑра та тч-па ҫырмалла: ӑмсан — ӑмсанатчӗ, ӑмсанмастчӗ; килӗш — килӗшетчӗ, килӗшместчӗ.
67§. Кай глагола пӗрре иртнӗ вӑхӑтра й-па ҫырмалла: кай — кайрӑм, кайрӑн, кайрӑмӑр, кайрӑр, кайрӗҫ.
68§. Юрилӗх причасти аффиксне пурлӑ формӑра и сас паллипе, ҫуклӑ формӑра ӑ(ӗ) сас паллисемпе ҫырмалла: кур — куриш, курмӑш; илт — илтиш, илтмӗш (пул).
69§. Тухиччен, ҫитиччен, ҫийиччен йышши формӑсенче -аччен (-еччен) мар, -иччен ҫырмалла.
70§. -Сассӑн(-сессӗн) аффикса туллин те, кӗскен те ҫырма юрать: вуласассӑн е вуласан, чӗнсессӗн е чӗнсен.
71§. -Нӑҫемӗн(-нӗҫемӗн) аффикса туллин те, кӗскен те ҫырма юрать: пурӑннӑҫемӗн е пурӑннӑҫем, тӗрекленнӗҫемӗн е тӗрекленнӗҫем.
Евĕрлев сăмахĕсем.
72§. Евӗрлев сӑмахӗсенчи тата междометисенчи сасӑ вӑрӑммӑн илтӗннине палӑртма икӗ-виҫӗ пӗр пек сас палли ҫырма юрать. Ун пек чухне пӗр пек сас паллисем хушшине дефис лартаҫҫӗ: а) ту-у-ут, ши-и-и, шан-н, шатӑр-р-р, ӑ) тс-с-с, ы-ых, и-и-и, аха-а.
Пĕрле, дефиспа е уйрăм ҫырасси.
73§. Пӗрле ҫырмалла:
1. Калькӑласа кӗскетсе тунӑ мӗн пур хутлӑ сӑмаха: райхаҫат, ялкор, литпӗрлешӳ, бензопӑчкӑ, автохуҫапӑх, политпай, электроҫутӑ.
2. -Ах(-ех) татӑка: аванах, паянах, ҫитсенех.
3. Пайӑр мар ятсен ҫыхӑнӑвӗнчен пулнӑ ял ячӗсене: Вӑрманкас, Карӑкҫырми, Вӑтапуҫ, Кӳлхӗрри, Ҫӗньял, Хурӑнуй, Ҫичпӳрт, Пӗчченхыр.
Асӑрхаттарни. Пайӑр мар ятсен ҫыхӑнӑвӗнчен тӑракан шыв-шур, ҫырма-ҫатра, улӑх-ҫаран ячӗсене уйрӑм ҫырмалла: Автан ҫырми, Мӑнулӑх, Утар ҫучӗ, Чакак варё, Лкӑш кӳлли, Малти улӑх.
4. Вырӑс чӗлхинчен йышӑннӑ аббревиатура формине улӑштарма пулать, ун пек чухне аффикссене пӗрле ҫырмалла: ГИТИСран, ООНра.
74§. Дефиспа ҫырмалла:
1. Ик хут калакан сӑмахсене: пысӑк-пысӑк, хӑш-хӑш, тӗлме-тӗл, ларсан-ларсан, пин-пин, ҫӳрерӗ-ҫӳрерӗ, ҫултан-ҫул, хӑш-хӑшне.
2. Сӑмахӑн пӗр-пӗр пайне икшер хут каланӑ чух: ҫӗп-ҫӗнӗ, кӑн-кӑвак, ҫап-ҫамрӑк.
3. Мӑшӑр сӑмахсене: уй-хир, шыв-шур, лару-тӑру, ватӑ-вӗтӗ, хаҫат-журнал, виҫ-тӑват, паян-ыран, шӑй-шай, йӑлтӑр-ялтӑр, хӑр-хар, ай-уй, хӑшӗ-пӗри, хӑш-пӗр.
4. Пӗр тан ӑнлава палӑртакан сӑмахсен пӗрлешӗвне: чӑвашла-вырӑсла-венгрла (словарь), шурӑ-кӑвак-хӗрлӗ (ялав).
5. -Ха, -ҫке, -и, -ши, -им, -шим,-мӗн, -тем, -тӑр(-тӗр), -иҫ татӑксене: вула-ха, ҫӗнӗ-ха, вӑл та-ха, аван-ҫке, эсӗ те-ҫке, пур-и? килте-и? сывах-ши? вӑл та-ши? таврӑннӑ та-мӗн, пӗлнӗ-тем, ӗлкӗрет-тӗр, кунтах-иҫ.
6. Шухӑш енчен пысӑк пӗлтерӗшлӗ сӑмаха: пы-ысӑк ҫурт, вӑ-ӑрӑм ҫул, ва-атӑ карчӑк, ҫӳ-ӳрет пахчара, ла-аратъ тӗпелте.
7. Аффикс йышӑннӑ араб цифрине: ҫу уйăхĕн 9-мӗшӗ, юпа уйăхĕн 7-мӗшӗ, 3-мӗш ретре, 15-шер тенкӗ.
75§. Уйрӑм ҫырмалла:
Сӑмах майлашӑвӗсене вӗсем мӗнле пӗлтерӗшлӗ пулнине пӑхмасӑрах, тӗпрен илсен, уйрӑм ҫырмалла: ӗҫ укҫи, ӗҫ ҫынни, ӗҫ халӑхӗ; ял хуҫалӑхӗ, вӑрман хуҫалӑхӗ; хур ҫӑмарти, пит ҫӑмарти; кукша пуҫ, кӑвакал ури, кӑвакарчӑн куҫӗ, чӑрӑш тӑрри, утмӑл турат; хӗрлӗ ҫунат, хӗрлӗ пӗсехе, вӗлтрен тӑрри т. ыт. те.
Асӑрхаттарни. Текста тӗрӗс ӑнланма чӑрмантарман чухне сӑмах майлашӑвӗсене уйрӑм сырмалла. Ҫапах та ҫынсен ӑс-тӑнӗнче чылӑй сӑмах ушкӑнне вӗсен пӗлтерӗшӗпе формине кура пӗр сӑмаха пӗрлештерес туртӑм пур. Ҫак туртӑмпа килӗшӳллӗ, ку таранччен пӗрле ҫырма хӑнӑхнӑ сӑмахсене малашне те ҫаплах ҫырма юрать: авӑнҫи, айсарӑм, акапуҫ, акатуй, акаҫи, алӑсталӑх, алӑстаҫӑ, ӑлӑсти, алӗҫ, алпалли, алҫыру, алылмаш, арҫын, арҫури, амаҫури, атпӑри, ӑҫтиҫук, ӗҫкунӗ, кӗлту, кӗраки, мӑнакка, мӗнпур, пурпӗр, пуҫхӗрлӗ, сакай, сӑнӳкерчӗк, сӑхсӑх, сухапуҫ, ҫӑматӑ, ҫӗршыв, ҫураки, ҫутӗҫ, улатакка, хӗрача, хытхура, чӗрҫитти, чупту, шурӑмпуҫ, шурут; тунтикун ... вырсарникун; вунпӗр ... вунтаххӑр, сакӑрвуннӑ, тӑхӑрвуннӑ, икҫӗр ... тӑхӑрҫӗр; икчӗлхелӗх, пӗрпеклен, ҫулҫӳрев, тавракурӑм, тӗлпулу т. ыт. те.
Пӗрле ҫырассине текста тӗрӗс те уҫӑмлӑ ӑнланӑссипе ҫыхӑнтармалла: пӗр кун — пӗркун (хальтерех), пӗр май — пӗрмай (ялан), ҫур утрав (утравӑн ҫурри) — ҫурутрав (материк пайӗ); ҫур ҫӗр (талӑк саманчӗ) — ҫурҫӗр (тавралӑх енӗ), арҫын ача (ар ҫын ача ҫырни ӑнланма йывӑрлатнӑ пулӗччӗ) т. ыт. те.
Сăмаха пысăк сас паллипе пуҫласа ҫырасси.
76§. Ҫакӑн пек чух пысӑк сас паллинчен пуҫласа ҫырмалла:
1. Текст е предложени пуҫламӑшӗнчи пӗрремӗш сӑмаха: Капӑр хурӑна та, ҫирӗп вӗренене те, ӑвӑспа ҫӑкана та юрататпӑр эпир. Пурнӑҫра вӗсен кашниннех хӑйӗн вырӑнӗ, хӑйсен хакӗ пур (Хв. Уяр).
2. Кӑшкӑру паллипе уйӑрнӑ междомети е обращени хыҫҫӑнхи пӗрремӗш сӑмаха: Ай! Ҫитрӗ шӑпӑрлан!"(М. Кошк); Роза! Иртӗр, иртӗр мапалла (Н. Тер.).
3. Икӗ точка хыҫҫӑн тӑракан тӳрӗ пуплевӗн е цитатӑн пӗрремӗш сӑмахне: Кируш енне ҫаврӑнса профессор ҫапла ыйтнӑ: — Ку юмаха эсир хальччен илтнӗччӗ-и? (А. Талв.)
4. Тӳрӗ пуплевлӗ предоженири точкӑпа тире хыҫҫӑн тӑракан пӗрремӗш сӑмаха: — Каллех тӗл пултӑмӑр иккен, — вӑш-ваш утса пырса Гоштов кашнинех алӑ парса тухрӗ. — Сывлӑхсем епле? (Алент.)
5. Ятсенче:
А. Пур сӑмаха та пысӑк сас паллинчен пуҫласа ҫаксене ҫыраҫҫӗ:
1. Ҫын ячӗсемпе хушамачӗсене, ашшӗ ятне, хушма ятсене, псевдонимсене, чӗр чун ячӗсене: Семен Васильевич Элкер, Ҫеҫпӗл Мишши, Илпек Микулайӗ, Иван Мучи, Мӑрмӑркка (кушак ячӗ).
Мӑшӑрлатнӑ ятсемпе хушаматсене: М. Н. Данилов-Чалтун, В. 3. Иванов-Паймен, В. И. Краснов-Асли, И. С. Максимов-Кошкинский.
2. Хушаматсемпе пӗрле калакан ван, де, ди, ла, фон тата паша, бей, заде, эль, оглы, улы, кызы йышши сӑмахсене ялан пӗчӗк сас паллинчен пуҫласа ҫыраҫҫӗ (хӗвел анӑҫри халӑхсен чӗлхисенчен кӗнисене уйрӑм, тухӑҫри халӑхсен чӗлхисенчен кӗнисене, тӗпрен илсен — дефиспа): Людвиг ван Бетховен, Бодуэн де Куртене, Фердинанд де Соссюр, Саид-паша, Турсун-заде, Момыш-улы, анчах Абдулааева Набат Джумай кызы.
3. Произведенисен, пичет органӗсен, предприятисен кавычкӑна хупнӑ ячӗсене: «Кӗпер» (роман), «Тӑван Атӑл», «Ялав»(журналсем), «Прогресс» (издательство), «Электроприбор»(производство пӗрлешӗвӗ).
4. Транспорт, ҫар хатӗрӗсен, тӗрлӗ машинӑсемпе приборсен, изделисен уйрӑм тӗсне е серине пӗлтерекен ячӗсене (Российӑра тунӑ самолетсен сери ячӗсемсӗр пуҫне вӗсене пурне те кавычкӑна хупмалла): «Аврора» (крейсер), «Метеор» (теплоход), «Боинг-747»(самолет), «Мессершмитт-109» (самолет), «Хейнкель-111»(самолет), «Юнкерс-88» (самолет), «Жигули» (автомобиль),«Москвич» (автомобиль),
«Восток-3» (космос карапӗ), «Беларусь»(трактор), «Свияга-2» (холодильник), «Горизонт» (телевизор),Ил-96, Ту-324, МиГ-31, Су-37 (самолетсем), Ми-28 (вертолет), Т-80(танк).
Анчах цифрӑсӑр каланӑ чухне ют ҫӗршыв фирмисем кӑларакан самолетсен сери ятне пӗчӗк сас паллинчен пуҫласа ҫыраҫҫӗ:«мессершмитт», «мессер», «хейнкель», «юнкерс», «фокер».
5. Чи аслӑ организацисемпе учрежденисен ячӗсене: Патшалӑх Канашӗ, Министрсен Кабинечӗ, Федераци Пухӑвӗ, Патшалӑх Думи.
6. Тӗнчери хӑш-пӗр организацисен ячӗсене: Пӗрлешнӗ Нацисен Организацийӗ, Хӑрушсӑрлӑх Совече, Пӗтӗм Тӗнчери Мир Совечӗ, Хӗрлӗ Хӗреспе Хӗрлӗ Ҫур Уйӑх Обществи.
7. Чи пысӑк должность е хисеплӗ звани ячӗсене: Чӑваш Республикин Президенчӗ, Министрсен Кабинечӗн Председателӗ, Патшалӑх Канашӗн Председателӗ.
Кӗҫӗнрех должность, степень, звани ячӗсене пӗчӗк сас паллинчен пуҫласа ҫыраҫҫӗ: генерал, министр, директор, академик, халӑх писателӗ, халӑх учителӗ, искусствӑсен тава тивӗҫлӗ деятелӗ, культура тава тивӗҫлӗ ӗҫченӗ, тава тивӗҫлӗ агроном.
8. Географи ячӗсене:
1) Материк, океан, ту, тинӗс, юхан шыв, кӳлӗ, ҫӗр-шыв, хула, ял, урам, площадь т. ыт. ҫавӑн евӗр ятсене (хула, ял, океан, шыв, ҫырма, ту йышши сӑмахсемсӗр пуҫне): Европа (е Европа континенчӗ), Кӑнтӑр Америка (е Кӑнтӑр Америка континенчӗ), Атлантика (е Атлантика океанӗ), Лӑпкӑ океан, Каспи (е Каспи тинӗсӗ), Атӑл (е Атӑл шывӗ), Ҫавал (е Ҫавал шывӗ), Кӗҫӗн Пӑла (е Кӗҫӗн Пӑла шывӗ), Урал (е Урал тӑвӗсем), Испани (е Испани ҫӗрӗ-шывӗ), Ҫӗмӗрле (е Ҫӗмӗрле хули), Карапай Шӑмӑршӑ (е Карапай Шӑмӑршӑ ялӗ), Космонавтсен урамӗ, Трактор тӑвакансен проспекчӗ.
2) Дефиспа ҫыракан географи ячӗсене: Брест-Литовск, Алма-Ата, Санкт-Петербург, Нью-Йорк, Де-Лонга, Лос-Анджелес, Ла-Плата, Ле-Крезо, Кзыл-Чишма, Шор-Пайраш, Шор-Пусай.
Анчах: Уола-стрит, Сохо-сквер, Па-де-Кале, Рю-де-ла-Пе.
3) Тӗрлӗ патшалӑхпа республикӑсен ӗҫ хутӗнче усӑ курма йышӑннӑ ячӗсене: Швейцари Конфедерацийӗ, Швеци Королевстви, Чӑваш Республики.
9. Астрономи ячӗсене (планета, ҫӑлтӑр, тӗтрелӗх, комета йышши сӑмахсемсӗр пуҫне): Ҫӗр, Хӗвел, Венера, Марс, Йӗкӗрешсем, Андромеда тӗтрелӗхӗ, Алтӑр ҫӑлтӑр, Кайӑк Ҫулӗ, Тимӗр Шалҫа.
10. Тӗн вӗрентӗвӗнче тата мифологире тӗл пулакан пайӑр ятсене: Иисус Христос, Турӑ, Турӑ Амӑшӗ, Аполлон, Терпсихора.
Ӑ. Малтанхи сӑмахсене ҫеҫ пысӑк сас паллинчен пуҫласа ҫак ятсене ҫырмалла:
1. Министерствӑсен, аслӑ органсен, наука учрежденийӗсен, вӗренӳ заведенийӗсен, театрсен, музейсен, промышленноҫпа суту-илӳ организацийӗсен ячӗсене: Ют ҫӗр-шыв ӗҫӗсен министерстви; Промышленность, энергетика, транспорт тата ҫыхӑну енӗпе ӗҫлекен комисси; Аслӑ шкулпа наука тӗпчев унрежденийӗсенче ӗҫлекенсен професси союзӗ; Чӑваш академи драма театрӗ (Константин Иванов ячӗпе хисепленекен Чӑваш академи драма театрӗ), Чӑваш патшалӑх университечӗ (И. Н. Ульянов ячӗпе хисепленекен Чӑваш патшалӑх университечӗ), Педагогика наукисен академийӗ, Россия наука академийӗ, Ҫамрӑксен керменӗ, Союз ҫурчӗ, Культура ҫурчӗ, Халӑх пултарулӑх ҫурчӗ.
2. Пӗтӗм тӗнчери е ют патшалӑх организацийӗсемпе учрежденийӗсен ячӗсене: Ҫамрӑксен пӗтӗм тӗнчери союзӗ, Европа союзӗ, Пӗтӗм тӗнчери валюта фончӗ.
Суйласа лартнӑ учреждение пӗлтерекен сӑмаха пӗчӗк сас паллинчен пуҫласа ҫырмалла: парламент, сенат, рейхстаг, стортинг, сейм, конгресс, меджлис (США сеначӗ, Англи парламенчӗ, Турци меджлисӗ).
3. Урӑх патшалӑх политика партийӗсен ячӗсене: Финлянди халӑхӗн демократиллӗ союзӗ, Швейцарири ӗҫлев партийӗ.
4. Округ, область, край, район ячӗсене: Ульяновск облаҫӗ, Ставрополь крайӗ, Елчӗк районӗ.
5. Уяв ячӗсене: Пӗтӗм тӗнчери хӗрарӑмсен кунӗ, Учитель кунӗ, Ҫӗнтерӳ кунӗ (Ҫӗнтерӳ уявӗ), Ҫӗнӗ ҫул.
6. Историпе геологи тапхӑрӗсен е событийӗсен ячӗсене: Рим империйӗ, Петӗр патша тапхӑрӗ, Париж коммуни, Пиллӗкмӗш республика, Октябрь революцийӗ.
7. Чугун ҫул станцийӗсен, вокзалсемпе аэропортсен ячӗсене: Пӗнер разъезчӗ, Хусан вокзалӗ, Домодедово аэропорчӗ.
8. Произведенисен, пичет органӗсен, предприятисен кавычкӑна илекен ячӗсене: С. В. Элкерӗн «Вутпа ҫулӑм витӗр» романӗ, «Ҫил ҫунат» журнал, «Урал сасси» хаҫат, «Шупашкарти трактор завочӗ» производство пӗрлешӗвӗ.
9. Кӑкӑрлӑх паллисен кавычкӑна илекен ячӗсене: «Халӑха вӗрентес ӗҫӗн отличникӗ» паллӑ, «Хастар ӗҫленӗшӗн» паллӑ.
77§. Орден, медаль ячӗсене, хисеплӗ ятсене, литература произведенийӗсен, хаҫат-журналсен, предприятисен, организацисен, машинӑпа производство изделийӗсен ячӗсене кавычкӑна хупса паллӑ тӑваҫҫӗ: «Мускава хӳтӗленӗшӗн» медаль, «Россия Федерацийӗн тава тивӗҫлӗ артисчӗ» хисеплӗят, «Хура ҫӑкӑр» роман, «Хурҫӑ шанчӑк» сӑвӑ, «Чӑваш ен» хаҫат, «Мерчен» ансамбль, «Таврия» автомобипь, «Асамат» магнитола.
Анчах орден, медаль, хисеплӗ ят йышши сӑмахсене 3-мӗш сӑпатра каланӑ пулсан кавычка лартмалла мар: Ҫӗнтерӳ орденӗ, Ача амӑшӗн медалӗ, Россия Федерацийӗн тава тивӗҫлӗ юрисчӗн хисеплӗ ячӗ.
Орденпа медаль ячӗсене мӗнле ҫырассине ятарлӑ справочниксенче пӑхмалла.
78§. Чӑваш чӗлхинче кавычкӑра ҫыракан пайӑр ят сӑмаха улӑштаракан аффикс йышӑнма пултарать. Ун пек чухне кавычкӑна ҫав аффикс хыҫҫӑн лартмалла: А. Артемьевӑн «Сапампинче», «Хыпара» илсе тӑратӑп, «Тантӑшра» пултӑм, «Чӑваш енпе» «Чӑваш хӗрарӑмӗ» хаҫатсене кӑмӑллатӑп.
Сăмахсене кĕскетсе ҫырасси.
79§. Сӑмаха хупӑ сас паллипе пӗтерсе кӗскетмелле; ур. к. — урӑхла каласан; т. ыт. те — тата ытти те; с. — страница; ват. сӑм. — ваттисеи сӑмахӗ.
80§. Юнашар икӗ пӗр пек хупӑ сас палли пулсан вӗсенчен пӗрне ҫеҫ хӑвармалла: пӗр. х. — пӗрреллӗ хисеп; ҫек. — ҫеккунт; грам. йӑн. — грамматика йӑнӑшӗ.
81§. Юнашар тӑракан хупӑ сас паллисем пӗрешкел мар чухне юлашкине сыхласа хӑвармалла: танл. — танлаштарӑр; подл. — подлежащи; ск. — сказуемӑй; опр. — определени; гл. — глагол.
Сăмахсене пĕр йĕркерен тепĕр йĕркене куҫарасси.
82§. Сӑмахӑн пӗр йӗркене кӗреймен пайӗсене тепӗр йӗркене куҫарнӑ чухне сӑмах сыпӑксем ҫине мӗнле пайланнине асӑрхаса куҫармалла: ла-ша, са-ма-на, кӗ-не-ке, тух-тӑр, ҫӑ-кӑр, пӗ-лес-шӗн, ат-те, юр-ри, те-лӗн-тер-мӗш.
Асӑрхаттарни. Хупӑ сасӑ пӗрлешӗвӗсене тӗрлӗрен уйӑрма пулать: ҫӑр-ттан е ҫӑрт-тан, ыранч-чен е ыран-ччен, ҫӗнӗ-лле е ҫӗнӗл-ле.
83§. Пӗр сас паллине сӑмахран уйӑрма юрамасть.
84§. Ъ, ь паллӑсене хӑйсен умӗнчи хупӑ сас паллисенчен уйӑрмалла мар:тухья-па, мӑрь-ерен, шинель-пе, мӑкӑнь-лӗ.
Вырӑс чӗлхинчен кӗнӗ сӑмахсене ҫырасси.
1. Вырӑс чӗлхинчен кӗнӗ сӑмахсене вырӑс чӗлхинчи пекех калаҫҫӗ, ҫыраҫҫӗ: трактор, суд, техникум, класс, металл, власть, князь, шинель, 6юро, шоссе, жюри, кенгуру, парта, литература, марксизм, коммунист, общество, идея, Гвинея, кофе, какао т. ыт. те.
Кун йышши сӑмахсен формине улӑштарсан ҫеҫ, вӗсен сасӑ е саспалли составӗ улшӑнать: класра, металпа, влаҫӗ, княҫӗн, кофӗне, обществӑра т. ыт. те.
Ку тӗп правилӑна пӑхӑнман тӗслӗхсем тӗл пулаҫҫӗ, анчах вӗсем нумай мар: вожатӑй, столовӑй, сказуемӑй, парикмахерски, мастерской, подлежащи т. ыт. те.
2. Авалрах йышӑннӑ вырӑс чӗлхинчен илнӗ сӑмахсене чӑвашла каланӑ пекех ҫыраҫҫӗ: варинкке, насилкка, насус, кашни, карттус, кӑранташ, кӗпӗрне, купӑста, мӑнук, раштав, сахӑр, хаҫат, хваттер, хунар т. ыт. те.
3. Чӑвашла та, вырӑсла та калама май пур хӑшпӗр сӑмахсене вырӑслари пек ҫырмалла: арбуз, больница, будка, бутылка, доска, багаж, вокзал, заводт. ыт. те.
Кун йышши чылай сӑмахсене, пӗр енчен стильрен килекен тӗллевпе, тепӗр енчен ҫавӑн пек ҫырасси ҫирепленнӗ пирки, икӗ тӗрлӗ ҫырма сӗнне:ампар — амбар, вакун — вагон, пӑрахут — пароход, пӑравус — паровоз, саккун — закон, параппан — барабан т. ыт. те.
910
53 374 
