Проектная деятельность

Буряад Республикын эрдэм ухаанай министерство

Гүрэнэй бюджедэй һуралсалай эмхи зургаан “Шэмхын һургуули-интернат”

Темэ: «Минии уг гарбал».

Оролто үгэ.

Ямаршье хүн өөрынгөө уг гарбал заатагүй мэдэхэ ёһотой. Энэ мэдэсэ тэрэниие гүрэнэйнгээ түүхэһээ эхилээд, түрэл арадайнгаа түүхэ хүрэтэр нягта холбоно, ами наһанайнгаа саашанхи харгы шэлэхэ, тэрэнэй хараа бодолой хүгжэлтэдэ тон ехэ нүлөө үзүүлнэ. Гэр бүлэ гээшэ энэ алтан дэлхэй дээрэ ажамидарха хэрэгэймнай гол удха шанар, хараа бодолоймнай, ёһо заншалаймнай гол үндэһэн. Тиимэһээ хүн бүхэн өөрынгөө уг гарбал заалһаа мэдэхэ, шэнжэлхэ, гэр бүлынгөө түүхээр һонирхохо ёһотой. Минии аха нёдондо жэл бүлынгөө, угайнгаа түүхэ шэнжэлжэ эхилээ һэн. Тиихэдэ бишье тэрэ ажалаарынь ехэтэ һонирхожо, ахаһаань амяараа өөрын бэдэрэлгын ажал ябуулжа эхилээ һэм. Угайнгаа үндэһэ бэдэрхэ, нюусануудые тааха гээшэ, минии һанахада, хүн бүхэнэй нангин уялга гээшэ. Энээгээр минии шэлэһэн темэ тайлбарилагдана.

Ажалаймни гол зорилго: бүлынгөө музей байгуулхын тула уг гарбалаа гэр бүлынгөө түүхэ, ёһо заншал шэнжэлхэ.

Энэ зорилго дүүргэхын, бэелүүлхын тула удаадахи задачи табигданхай:

• Энэ шиидхэгдээгүй асуудалаар тусхай литература шэнжэлхэ;

• Хэрэгтэй материалнуудые суглуулха;

• Уг гарбалаа, бүлынгөө ёһо заншал шэнжэлхэ.

Ямаршье арад өөрынгөө уг гарбал, хаанаһаа бии болоһон тухайгаа өөһэдынь түүхэ домогуудтай байдаг. “Буряадууд тухай алтан ном” уншаад, буряад арад 4 гол угһаа (булагад, эхирид, хори, хонгоодор) бүридэнэ гэжэ ойлгооб. Манай уг Этигэл аймагһаа эхиеэ абана. Обогоймнай эхи табигша Ангархаев 4% ушарта Мещеряк байгаа, 4% -Саха, 4% -Молдавин, 3 % - Арамеец, 2%- Латыш, 2% ушарта азиин арадуудай холбоотой, харин 81% ушарта Сомалиленда гү, али Черногоритой ба Гонконготой холбоотой. Angharkhaev гэһэн обогтой, харин Ангарха гэжэ обог 1822 ондо Япониин Ани хотодо ушарна.

2.1. Ямаршье арад өөрынгөө уг гарбал, хаанаһаа бии болоһон тухайгаа өөһэдынь түүхэ домогуудтай байдаг. “Буряадууд тухай алтан ном” уншаад, буряад арад 4 гол угһаа (булагад, эхирид, хори, хонгоодор) бүридэнэ гэжэ ойлгооб. Манай уг Этигэл аймагһаа эхиеэ абана. Обогоймнай эхи табигша Ангархаев 4% ушарта Мещеряк байгаа, 4% -Саха, 4% -Молдавин, 3 % - Арамеец, 2%- Латыш, 2% ушарта азиин арадуудай холбоотой, харин 81% ушарта Сомалиленда гү, али Черногоритой ба Гонконготой холбоотой. Angharkhaev гэһэн обогтой, харин Ангарха гэжэ обог 1822 ондо Япониин Ани хотодо ушарна.

Эжынгээ талаар би 10 үе мэдэнэб: Этигэл – Ангархай – Жорто – Лопсон – Аюша – Сыретор – Сыренжап – Римма – Эсмира.

Ямаршье буряад уг гарбалайнгаа модоной һалаа 12 үе хүрэтэр мэдэхэ ёһотой. 99% зон өөрынгөө уг гарбал тухай мэдэдэгүй гү, али тобшо хүсэд мэдээгүй гэдэг.

Хэды үхибүүд, хэдыдэхи үе хүрэтэр уг гарбал тухайгаа мэдэнэб гэжэ мэдэхэ һанаатай һурагшадай, сасуутанайнгаа дунда асуудал – шэнжэлэлгэ хэхэ гэжэ шиидэбэб. Эсэсээ иимэ һанаа зобомоор тоонуудые абабаб: суг һурадаг 22 үетэдэймни оройдоол 4-ниинь уг гарбалаа мэдэнэ.

Манай бүлэ тон ехэ, баян заншалтай юм. Таабай теэбииемни аба эжыниинь сугтаа аяар 62 жэл ан бун ажаһуугаа юм. Энэ үндэр хугасаа соо түрэл арадай ёһо заншал нангинаар сахижа ябахын хажуугаар өөһэдынгөө бүлын онсо заншалнуудтай болоһон байна.

Ямаршье онсо заншал анха түрүүн үхибүүэй хүмүүжүүлгэһээ эхилдэг. Үхибүүд гээшэ буряадуудай эгээл ехэ жаргал гээшэ. Олон үхибүүдтэй айл баян айл гэжэ тоологдодог байгаа. Хүгшэн абымни эжы абаниинь 5 хүбүүтэй ба 3 басагатай, 28 ашатай, 24 гушатай байна. Бүхы дээрээ 73 хүн гэжэ тоологдоно.

Сагаан һарын һайндэр сагаан һанаа бодол, сэбэр сэдьхэл, энэрхы мээхэй хандаса тэмдэглэдэг. Дүү, залуу үетэн аха зондоо түрүүн айлшалжа, сагаалжа ошохо һайхан заншал хэр угһаа хойшо буряад зоной дунда дэлгэрэнхэй.

Энээнэй хажуугаар жэл бүри Майн 9-нэй һайндэр тэмдэглэхэ һайхан заншал бии. Энэ һайхан заншал манай бүлэдэ анха түрүүн 1986 ондо эхиеэ абаһан түүхэтэй. Эндэ томо гэгшэ дүхэриг соо һуухадаа таабай, теэби бусад ахатамнай Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн тухай, дайнай һүүлээрхи хүндэ үе тухай, угайнгаа түүхэ домогууд тухай, түрэлхид тухайгаа маанадта, залуушуулда, тодорхойгоор хөөрэжэ үгэдэг һэн.

Үшөө нэгэ нангин заншал гэхэдэ обоо тахилга болоно. Зун бүри түрэлхидөөрөө сугларжа, угайнгаа обоо тахиха заншалтайбди.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн минии бүлын түүхэдэ өөрын онсо һуури эзэлдэг. Хүгшэн таабаймнай энэ аюулта муухай дайнда хабаадаа юм. Минии түрэһэн нютагта иимэ намтартай хүнүүд тон үсөөн үлээд байна. Һүүлээ жэлнүүдтэ оройдоол 3 хүн үлээд байгаа, тэдэнэй дунда минии хүгшэн таабай Ангархаев Сыретор Аюшеевич. Би тэрээн тухай хөөрэхэеэ һананаб. Тэрэ 1924 ондо Елоото һуурида Ангархаев Аюша Лопсонович ба тэрэнэй наһанай нүхэр Гунжид Дагбаевна хоёр таряашанай бүлэдэ түрэһэн намтартай. Бүлэ соогоо эгээ одхониинь, һүбэлгэн солбониинь байгаа гэхэ.

Дайнай эхилхэлээр тэрэнэй булта аханарань дайнда мордоо һэн. Хүгшэн таабаймнишье сэрэгэй албанда татагдаа. 1945 ондо тэрэ зүүн зүгэй фронт эльгээгдэжэ, Шэтэһээ Маньжури хүрэтэр нэгэ мянга шахуу модо зайя ябагаар гаталжа гараһан габъяатай. Тон хүндэ, хатуу байлдаанууд ушараа һэн. Зүүн гар руугаа шархатабашье, автомадаа бариха аргатай байгаа. Япон дайн - 1-дэхи ба 2-дохи шатын орденуудаар, “Япон дээрэ шалта туйлаһанай түлөө” гэһэн медаляар, болон хэдэн ойн баярай медальнуудаар шагнагдаһан габъяатай.

Дайнай һүүлдэ Сыретор Аюшеевич омогтой, суутай нютагтаа бусажа, 26 жэлэй хугасаа соо Карл Марксын нэрэмжэтэ колхоздо трактористаар ажаллаһан намтартай. Долгор Санжеевна нүхэртэеэ 8 үхибүүдые түрэжэ, 20 ашанарые ба 24 гушанарые хүлынь дүрөөдэ, гарынь ганзагадань хүргэһэн юм. Хүгшэн теэбиимни Долгор Санжеевна ехэ бэрхэ оёдолшон байһан юм.

Тобшолол.

Уран зохёол уншаад, хэрэгтэй материалнуудые суглуулаад, шэнжэлэл, бэдэрэлгэ хээд, би удаадахи тобшолнуудта хүрэжэ ерээб:

1. Булта үхибүүд угайнгаа үндэһэ мэдэнэгүй, түүхэ соонь төөришэнэ. Урдань үхибүүн бүхэн уг гарбалаа һайн мэдэхэ ёһотой байгаа.

2. Манай уг Этигэл аймагһаа эхиеэ абана, би арбадахи үеын болоноб. Зүгөөр энэ тэрэ алдуунууд, дутуу дунданууд байна. Би түрэлхидөөрөө тэдэниие заһаха, дүүргэхэ хүсэлэнтэйб.

3. Уг изагуунайнгаа һалаа модо элбэб янзаар табижа болоно. Энэ ушарта элдэб схемэ, таблицануудые хэрэглэжэ боломоор.

4. Манай бүлэ тон баян түүхэтэй, өөһэдын заншалнуудтай байна. Тэрэнь үеһөө үе хүрэтэр дамжуулагдан ошоно. Хүгшэн таабай, теэбэй хоёрнай энэ заншалнуудай үндэһэ һуури табиһан байна. Тэдэн маанадые олон юумэндэ һургаа, харин манай уялга тэдэниинь нангинаар сахижа, уг дамжуулан ерээдүйн халаанда хүргэхэ гэһэн болоно.

Саашадаа би шэнжэлэлгэнүүдээ заатагүй үргэлжэлүүлхэб. Олон юумэ үшөө дууһан мэдэнэгүйб. Тиимэһээ дутуу дундыень дүүргэхэ, хүсэд болгохоёо бүхыгөөрөө оролдоноб.

Пожалуйста, подождите