Саид Баюми мектеби

Физика 9-класс тема:ЭклиптИка.Параллакс

Мугалими:Тагай кызы Жумагул

Окуучу:Бексарыев Даниель

Эклиптика деген эмне?

• Асман сферасы боюнча  Күн  кыймылда болгон эң чоң тегерек  эклиптика  деп аталат.

• Күндүн  экватор дук координаталары жылдыздардан айырмаланып, тез-тез өзгөрүлүп турат. Жазгы күн-түн теңелүү абалында, б.а. 21-Мартта анын координаталары a0=0, d0=0гө барабар. Байкоонун жыйынтыктары көрсөткөндөй бир жыл ичинде алар үзгүлтүксүз өзгөрүү үстүндө болот. Алсак, 22 июнда Күн эклиптика б-ча кыймылын улантып, асман экваторунан өтө эле алыстап, дүйнөнүн түн. уюлуна жакындайт да жайкы күн токтолуу абалында болуп, координаттары a0=6саат, d0=23° 27' м-н аныкталат. Күн андан аркы кыймылын асман сферасында улантуу м-н 23-сент. күзгү күн-түн теңелүү абалына жетип, координаталары a0=12саат, d0=0'ны түзөт.

• Эклиптикалык тегиздик менен  экватор дук тегиздик 23°27 бурчу менен кесилишкендиктен, 22-дек. кышкы күн токтолуу абалы түзүлүп, координаталары a0=18саат, d0=-23°27' га барабар болот.

• Жер дин өз огунун айланасында айлануусунан, экватордун жана Күндүн айланасында айлануусунан эклиптикалык тегиздиктер түзүлөт. Ушул эклиптикалык тегиздик м-н экватордук тегиздиктин 23°27' бурчу менен кесилиши боюнча Күндүн көзгө көрүнгөн кыймылы түшүндүрүлөт. Күндүн эклиптика боюнча көрүнгөн кыймылы, Жердин Күн айланасында бир жыл ичиндеги айланган чыныгы кыймылынын натыйжасы болуп саналат. Жердин Күн айланасында айланышы боюнча бир нече астрон. ж-а физ. далилдер бар.

• Астроном Коперник Күндүн көрүнгөн кыймылын, астрономиялык байкоолордун негизинде, Жердин Күн айланасында бир жылда айлануу кыймылынын натыйжасы деп корутунду чыгарган. Коперникке чейин эле 2000 жыл мурда Аристотель Күндүн көрүнгөн кыймылын жылдыздардын параллаксынын негизинде, Жердин Күн айланасында айланышынын натыйжасы деп түшүндүргөн.

• Параллакс  суткалык, жылдык болуп аныкталат. Кандайдыр жарык чыгаруучу нерсени Жердин борбору аркылуу караганда жана анын бетинде жаткан кандайдыр чекитинен карагандагы багыттардын айырмасы суткалык параллакс деп аталат.
• Кийинчерээк  Коперник  1838 –1839-ж. үч жылдыздын параллакстык жылышын аныктап, анын жыйынтыгынын негизинде Жердин Күндүн айланасында айланышынын натыйжасы экенин далилдеген.
• Жер мейкиндикте Күн айланасында жалпысынан айлана боюнча кыймылдагандыктан бир жыл ичинде асман сферасында кандайдыр бир эллипсти сызат. Ал параллакстык эллипс деп аталып, жылдыз эклиптикага жакын абалда болгондо көбүрөөк кысылууга ээ болуп, ал эми жылдыз эклиптикадан алыс жайгашканда өлчөмү кичирейип, кысылышы да азаят.

• Качан жылдыз эклиптиканын уюлунан орун алса, эллипс кичинекей айланага айланып, ал эми жылдыз эклиптиканын так өзүндө жатса, эллипс түз сызыкка айланат. Параллакстык эллипстин чоң жарым огу, жылдыздардын жылдык параллаксына барабар. Демек, жылдыздардын жылдык параллаксы Жердин орточо орбитасынын жылдыз тараптан көрүнгөн бурчу.
• Натыйжада жылдыздардын жылдык параллаксынын болушу Жер Күндүн айланасында айланышын түшүндүрүүчү негизги астрономиялык кубулуштардын бири болуп эсептелет.

• Паралла́кс  (грек. παραλλάξ, от παραλλαγή, «алмашуу, өзгөрүү») — байкоочу  Жер  менен кошо бир орундан башка орунга которулгандагы жылдызга чейинки багыттардын ортосундагы бурчтун чоңдугу менен аныкталат.

• Параллакс - Байкоочу Жер менен кошо кыймылда болушунун натыйжаcында асмандагы жылдыздын ордунан анча-мынча которулуп жылып кеткендей болуп көрүнүшү. Параллакстын чоңдугу аркылуу  тригонометрия нын жардамы менен жылдыздардын ортосундагы аралыктарды аныктоого болот.

• Параллакс:
• суткалык параллакс,
• кыймылдык параллакс,
• жылдык параллакска айырмаланат.

Суткалык параллакс.

• Суткалык параллакс  – чокусу жылдыздын борборуна, ал эми жактары Жердин борборуна жана жер бетиндеги байкоо чекитине багытталган бурч; ал  күн системасы ндагы телолор үчүн гана белгилүү чоңдукка ээ. Суткалык параллакс Жылдыздардын  зенит аралыгына көзкаранды жана сутка ичинде өзгөрүп турат.  Чолпон ,  Марс планеталарына радиолокациялык байкоо жүргүзүү менен Күнгө чейинки аралыкты, башкача айтканда күн параллаксын тактоого мүмкүн болду. Күн параллаксы 8,794га барабар. Күн параллаксына карата Ай үчүн алынган салыштырмалуу орточо бурчу (Айдын горизонталдык же суткалык параллаксы) 51/. Планеталар үчүн I' дан аз. Эң жакын жылдыздар үчүн мындай бурч бар болгону 0 00003.

Жылдык параллакс.

• Жылдык параллакс  – Жердин  орбита бонча жылдык кыймылы пайдаланылып ченелген бурчтук жылышуунун чоңдугу. Жылдыздын жылдык параллаксы байкоочу күн системасынын борборунан жер орбитасына жылдыздын багытына перпендикуляр которулганда жылдыздын багытынын өзгөрүү бурчу (p) же байкоочу жылдыздан туруп караганда жер орбитасынын көрүү шооласына перпендикуляр жайгашкан чоң жарым огу көрүнгөн бурч. 

Астрономия да жылдыздар менен  Галактика лардын аралыктарын ченөө үчүн кабыл алынган негизги бирдик парсек менен жылдык параллакс тыгыз байланышкан. Айрым жакынкы жылдыздардын параллакстары таблицада көрсөтүлгөн.

Жылдыз

Центаврдын Проксимасы

Параллакс

Аралык, пк

0,762

Центаврдын aсы

1,31

Сириус

0,751

Процион

1,33

0,375

2,66

0,288

Тригонометриялык параллакс.

• Тригонометриялык параллакс  – тригонометриялык ыкма менен асман жарык чыгаруучуларына чейинки аралыкты аныктоодо көрүнгөн өзгөрүү

Цефеид параллаксы.

• Цефеид параллаксы  – цефеид тибиндеги өзгөрмө жылдыздар бонча жылдыздарга, ошондой эле жылдыз топтолууларына, галактикаларга чейинки аралыкты аныктоочу ыкмалардын бири.