Салықтың экономикалық мәні

Салықтың экономикалық мәні

Салықтар дегеніміз  мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.

Салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория.

Салық төлеушілердің барлық саны — салық органдарында тіркелген заңды тұлғалардың; жеке азаматтардың, кәсіпкерлердің жиынтық санымен анықталады.

Салықтар нақты және жеке салықтарға бөлінеді:

      Нақты салықтар  – бұл мүлікке салынатын салықтар. Бұл салықтар мүліктен немесе кірістен алынады. Оның негізгі ерекшелігі салық салуда салық төлеушінің қаржылық жағдайы есепке алынбайды.

      Жеке салықтарға   халықтың кірістерінен алынып, салық төлеушінің төлем қабілетттілігін ескереді.

Салықтың ұйымдастырушылық нысанына:

    ─  салық объектісі  – бұл салықтың алыну көзі болып табылады (табыс және мүлік және т.б.);

    ─  салықтың төлену көзі  – салық төленетін қор  немесе қаражат (ағымдық кіріс, несие және т.б.);

─  салық базасы   -  салық салу объектісі мен салық салуға байланысты объектінің құндық, заттай  немесе өзге де сипаттамалары;

   ─   салық мөлшерлемесі  – салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің шамасын білдіреді;

─  салық салу субъектісі  – салықты және басқа да төлемді төлеуші тұлға.

Салық жүйесі бұл мемлекет пен шаруашылық субъектілері және жеке тұлғалар  арасындағы қаржылық қатынастардың; салықтар, алымдар және салықтық сипаттағы алымдар мен басқа да төлемдердің; салық заңдылығының әдістері мен нысандарының,  сонымен қатар қаржылық қатынастарды басқаруды жүзеге асыратын салық қызметі мен басқару органдарының жиынтығы.

Қазақстаннның салық жүйесі тәуелсіздік алған уақыттан бері қалыптасып,  әлі күнге дейін толықтыру мен жетілдіруді қажет етеді. Әлемдік тәжірибеде салық салу аясында алдыңғы қатарлы салық жүйесін қалыптастырудың алғышарты болатындай белгілі бір қағидалардың қалыптасуы, біздің ел үшін дұрыс салық жүйесі мен салық механизмінің (тетіктерінің) дамуының дұрыс бағыттарын қалыптастыру мен дамытуға мүмкіндік береді.

1991 жылы 25 желтоқсанында   Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құқықтық негізінің қалыптасуына  «Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы» заңының бекітілуі себеп болды. Заңның қабылдануы салықтардың, алымдар мен төлемдердің  түрлері мен алыну ерекшеліктерін, олардың бюджеттің әр түрлі деңгейіне бекітілуін, сонымен қатар салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттерін анықтап берді. Сол уақыттан бері мемлекет пен шаруашылық субъектінің арақатынасын реттейтін басқада заңдар қабылдана бастады.

Салықтар жүйесін бағалауды негізгі төрт: қаржылық, экономикалық, әлеуметтік және ұйымдастырушылық  бағыттар негізінде жүзеге асыруға болады.

Қаржылық немесе фискалдық бағыт  бюджеттің ақшалай қаражаттарға деген қажеттілігін қанағаттандыру тұрғысында сипаттайды.

Экономикалық бағыт   салықтың кәсіпкерлік бағытты ынталандыру мен  өндірісті дамытуға  әсер ету сұрақтарына жауап беруі тиіс.

Әлеуметтік бағыт  салықтың әлеуметтік топтар мен халықтың әр түрлі деңгейіне сәйкес адалдық негізінде алынуын сипаттайды.

Ұйымдастырушылық бағыт  салық салудың механизмімен, оның ұйымдастырушылық — техникалық нысандарымен, басқару жүйесімен байланысты. 

Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады.

Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.

Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі.

Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.

Салықтың мәні олардың қызметінен пайда болады. Жалпы ескеретін бір жағдай қаржы категориясын толық қарастырғанда салық субкатегория ретінде қарастырылады. Себебі, қаржы қызметінде бөлу қызметін сипаттайды. Жалпы “салық қызметі” бұл оның іс-әрекетінің мәні мен әдістемелік ерекшелігінде. Жоғарыдағы қызмет бұл экономикалық категорияның мемлекеттік табысты қайта бөлудегі құндық құрал ретінде қоғамдық мағынаға ие болғандығын көрсетеді. Бұл жерден салықтық қайта бөлу қызметінің туындағандығын байқаймыз. Сонымен бірге орталықтанған бөлу қатынастарындағы маңызы да көрінеді.

Қазіргі кездегі экономикалық әдебиеттерде келесідей салықтың негізгі   қызметтері көрсетіледі:  

фискалдық, ынталандырушы, реттеушілік, қайта бөлу, бақылау және шет ел әдебиеттерінде сонымен бірге шектеушілік қызметі де көрсетіледі.

1. Салықтың бірінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызмет. Бұл барлық салық жүйесінің даму тарихында кездесетін және барлық елдерге тән қызмет. Бұл қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құралып, салықтардың қоғамдық міндеті артады және мемлекеттің өсуіне материалдық жағдай пайда болады. Яғни, мемлекет салықтарды сәйкес келетін шығындарды қаржыландыру үшін жинайды. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық көздер – салықтар.

2.Салықтың екінші қызметі – ынталандырушы қызметі.

Бұл қызмет арқылы халықтың өсуіне, экономикалық өсуге, техниканы жаңартуға, ғылыми зерттеуге және тәжірибелік конструкциялық жұмыстар жүргізуге тұрғындардың келуіне ынталандырулар жасау.

3. Салықтың үшінші қызметі – реттеушілік қызмет.   Бұл қызмет салық механизмі арқылы іске асырылады. Оның ішінде негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асыруы қажет.

4. Салықтың төртінші қызметі – қайта бөлу қызметі.   Бұл қызмет арқылы мемлекет салықты жинай отырып экономиканың әр түрлі салаларына әсер етеді, әлеуметтік саясатты құрады, халықтар мен аймақтардың топтарының араларында табыстарды қайтадан бөледі. Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаты тұтыну мен жинақтау арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз ету, яғни тұрғындардың ағымдағы тұтынатын табыстарының бір бөлігін бөліп алып оны өнеркәсіптің дамуына бағыттауы.

5. Бақылаушылық қызметі, яғни салықтық бақылау.  Салықтың бақылау қызметі белгілі объективті әсерлер үшін қаржы базасының құрылуына бақылау жасап, сол арқылы мемлекеттің ұдайы өндіріс процесіне әсер етеді. Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары қарастырылады.

6. Шектеуші қызмет.  Егер мемлекетке қандай да бір өнеркәсіптің дамуы тиімсіз болса, ол салық саясаты арқылы олардың дамуын шектей және тежей алады. Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық принціптерін кезінде Адам Смит ұсынған еді. Олар мыналар:

а) салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуға тиіс;

ә) салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын ала әрі нақты белгіленуге тиіс;

б) әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді әдіспен салынуға тиіс;

в) өндіріп алынатын салықтың шығындары мейлінше аз болуға тиіс.