Селекцияның теориялық негізі

Селекцияның міндеттері және әдістері.

Генетика — селекцияның теориялық негізі болып табылады. Солай бола түра селекция жеке ғылым болғандықтан, оның озіңдік міндеттері мен мақсаттары жөне зерттеу өдістері бар.

Селекция латынша «зеіесйо» — сүрыптау деген мағынаны береді. Бірақ оның мәні тек сүрыптаумен шектелмейді. Селекцияның мін-деті — жануарлардың түкымдарын, есімдіктердің жоғары енімді сорттарын, микроорганизмдердің штамдарын шығару және үй жануарлары мен мәдени есімдіктердің эволюциялық заңдылықтарын зерттеу. Селекциямен адамзат ете ерте заманнан бері айналысып келеді. Адам жабайы жануарлар мен есімдіктерді қолға үйретіп, есіріп, өз кажеттілігіне пайдаланып отырған. Алайда селекция ғылым ретінде кейінірек қалыптасты. Селекция теориясы Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясына байланысты тез дами бастады.

Селекция теориясының дамуында генетика ғылымы маңызды орын алады. Түкым қуалаушылық пен өзгергіштіктің заңдылықтарын білмей селекциялық жүмыстарды жүргізу мүмкін емес. Орыс генетигі өрі селекционері, академик Н.И.Вавилов селекцияның мазмүны мен міндеттерін айқындай отырып, оның генетикалық негіздерін былай түжырымдады: ең алдымен, өсімдіктердің бастапқы сорттары мен жануарлар түқымдарының түқым қуалау ерекшеліктерін, содан соң мутациялық өзгергіштіктің заңдылықтарын, белгі-қасиеттердің дамып-қалыптасуындағы сыртқы ортаның рөлін білу керек. Пайдалы белгілер мен қасиеттердің дамып-қалыптасуына бағытталған қолдан сүрыптаудың жүйесін жасау қажет. Жалпы алғанда, сорт, түқым немесе штамм дегеніміз — адам қолдан жасайтын популяция болып есептеледі. Олар белгілі бір түқым қуалайтын белгілерімен — онімділігімен, морфологиялық жөне физиологиялық ерекшеліктерімен сипатталады. Әрбір түқым немесе сорт озі бейімделген тиісті орта жағдайында есіп-дамиды. Оларда сапалы фенотип қалыптасуы үшін қолайлы жағдайлар: бағып-күту, азықтандыру, арготехника немесе дүрыс ауа райы қажет. Сондықтан бір елде шығарылған мал түқымдары мен өсімдіктердің сорттары баска жерлерде өсіруге жарамды бола бермейді.

Дүние жүзі бойынша көптеген елдерде, соның ішінде Қазақстанда селекциямен шүғылданатын көптеген ғылыми-зерттеу институттарі.і, селекциялық станциялар-жөне т.б. мекемелер бар. Олар жоспар.пі.і түрде мал түқымдары мен өсімдік сорттарын жаңартумпі

шұғылданды. Біздің елімізде дөнді дақылдар, көкөністер, техникалық дакылдар жөне жеміс-жидектердің жүздеген сорттары шығарылған. Сонымен қатар ірі қараның: алатау, қазақтың ақбас сиыры, қырдың қызыл сиыры, қойдың: аркар-меринос, еділбай, бесқарағай мериносы, жылқының: қостанай, дегерес жөне т.б. тұкымдары бар. Бұл туралы кейінгі тақырыпта толығырақ айтылады.

Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары. Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтарын анықтауға Н.И.Вавилов зор еңбек сіңірді. Ол дүние жүзі бойынша экспедициялар ұйымдастырып, мөдени өсімдіктердің алуан түрлері мен олардың географиялық таралу аймақтарын зерттеді (133-сурет). Экспедициялық зерттеулер көптеген елдерді қамтыды. Соның ішінде, әсіресе ертеден егіншілік мәдениеті қалыптасқан елдер — Иран, Ауғанстан, Эфиопия, Жапония, Орталық Азия, Жерорта теңізі, Оңтүстік жөне Орталық Америка жөне т.б. бар. Нөтижесінде мөдени өсімдіктердің 1600-дей түрлері зерттеліп, олардың коллекциясы жинақталды. Мұндай құнды материал қазірге дейін селекциялық жұмыстарда пайдаланылып келеді. Осындай зерттеу жұмыстарының нөтижесінде Н.И.Вавилов мөдени өсімдіктердің барлық географиялық аймақтарға бірдей тарамайтынын және әр дақылдың езінің шығу орталығы болатынын анықтады. Ол орталықтардың көпшілігі ертедегі егіншілік ошақтарымен сөйкес келеді. Ңазіргі кезде медени өсімдіктердің 5-кестедегідей шығу орталықтары бар екендігі белгілі.

Сөйтіп, жүргізілген зерттеулердің нөтижесінде кәптеген мөдени өсімдіктердің қай жерлерден қалай шыққандары анықталды. Мысалы, күріш дақылы оның азиялық жөне африкалық жабайы түрлерінен шыққан. Арпаның 20-ға жуық жабайы түрлерінен бір ғана мәдени түрі шығарылған. Сұлы мен қарабидай бидай жөне арпадан кейін мәдени түрге айналдырылды. Оған дейін олар егіс алқаптарында арамшоп ретінде ості.

Қазіргі кезде мөдени өсімдіктердің шығу тегі мен систематикалық орнын салыстырмалы морфологиялық жөне биохимиялық зерттеулердің негізінде, сол сияқты генетикалық ерекшеліктеріне, яғни хромосомаларының құрылымы мен гендердің құрамына қарай анықтайды. Үй жануарларын да мөдени есімдіктер сияқты шыгу орталықтарынан таратуға болады. Жануарлардың қолға үйретілуі туралы зоологиялық және археологиялық зерттеулердің негізінде мөдени өсімдіктердің шығу орталықтарымен байланыстыра отырып пікір айтуға болады. Мысалы, индонезиялық-үндіқьітайлык орталықта алғашқыда ұсақ жануарлар — ит, шошқа, тауық, қаз, үйректер колға үйретілген деген болжам бар. Сол сияқты Алдыңғы Азияда қой, Кіші Азияда ешкі үй жануарларына айналдырылған. Ірі караның арғы _тегі _ күдір (тур) ең алғаш Еуропаның біраз елдерінде қолға үйретілген. Жылқы Еуразия даласынан шыққан деген болжам бар. Орталық Америкада таутайлак (лама) жөне күркетауықтар қолға үйретілген.

Үй жануарларының шығу тегі жайлы көптеген даулы пікірлер де бар. Мысалы, иттің шығу тегі туралы пікірталастар болған. Зерттей келе олардың қасқырдан шыққандығы дөлелденді. Кәдімгі қойдың шыққан тегі жабайы арқарлар болып есептеледі. Олар біздің Қазакстанда кең тараған, сондай-ақ ертеде оңтүстік Еуропа мен Алыңғы Азия тауларында тіршілік еткен/ Күдір (тур) Еуразия мен Оңтүстік Африкада тараған, бірақ бірте-бірте жойылған. Қазіргі қолда өсірілетін жылқының арғы тегі Орта Азиядан табылған жабайы керкұлан (Пржевальский жылкысы) болып табылады.