Төл жана бөтөн сөз. Тике жана кыйыр сөз

9-класс, кыргыз тил сабагы

Билим алуу – ийне менен кудук казгандай

Гавриловка мектеп-комплексинин кыргыз тили жана адабияты мугалими Өмүрбек кызы Бегаим

9- класс

Кыргыз тил сабагы

(кыргыз класстар үчүн)

• 1. Ысык казандын кулагынан колду күйгүзбөө үчүн кармай турган буюмдун аты?
• 2. “Кек” деген сөздүн синоними?
• 3. Керегеге айтканда келин угуш керек, ал эми уукка айтканда ким угуш керек?
• 4.Ылдамдын синоними?
• 5. Төөгө миниш үчүн эмне дейт?
• 6. Жалгыз дарак эмне болбойт?
• 7. Аздын антоними?
• 8. “Адат” деген сөздүн синоними?

1

2

3

4

5

6

7

8

• 1. Ысык казандын кулагынан колду күйгүзбөө үчүн кармай турган буюмдун аты?
• 2. “Кек” деген сөздүн синоними?
• 3. Керегеге айтканда келин угуш керек, ал эми уукка айтканда ким угуш керек?
• 4.Ылдамдын синоними?
• 5. Төөгө миниш үчүн эмне дейт?
• 6. Жалгыз дарак эмне болбойт?
• 7. Аздын антоними?
• 8. “Адат” деген сөздүн синоними?

1

2

3

Т

У

Ө

У

У

Ч

Л

Т

ж

К

4

У

а

н

5

ч

6

а

Ч

7

Б

8

А

Ө

Т

К

Т

К

Ө

О

Ө

П

Н

К

Ө

с

О

К

ө

Й

Ө

з

Т

Тема:

• Төл жана бөтөн сөз.
• Бөтөн сөздү колдонуу жолдору: тике жана кыйыр сөз. Тике сөздү кыйыр сөзгө айландыруу. Тике сөздүн цитата, диалогдо колдонулушу, алардын тыныш белгилери.

Сабактын максаты:

• Билим берүүчүлүк максаты : окуучу төл жана бөтөн сөз, тике жана кыйыр сөз жана аларга коюлуучу тыныш белги тууралуу билет.
• Өнүктүрүүчүлүк максаты : окуучу тике сөздү кыйыр сөзгө айландыра алат, жана тыныш белгилерин коё алат.
• Тарбия берүүчүлүк : келтирилген мисалдар аркылуу өзүн-өзү тарбиялоого калыптанат.

Өтүлгөн теманы кайталоо үчүн тесттик суроолор:

• 1. Экиден кем эмес жөнөкөй сүйлөмдүк түзүлүштөн турган синтаксистик бүтүн бирдик :
• а) татаал бирдик
• б) татаалдашкан сүйлөм
• в) татаал сүйлөм
• г) багынычсыз сүйлөм
•  
• 2. Тутумундагы жөнөкөй сүй­лөмдөрдүн ортосундагы маанилик карым-катышына жана байланыш өзгөчөлүктөрүнө карай татаал сүйлөмдүн бөлүнүшү:
• а) 2 б) 3 в) 4 г) 5

• 3."Шашып келсем, кетип калыптырсың".
• Татаал сүйлөмдүн тутумундагы жөнөкөй сүйлөмдөрдүн баш мүчөлөрүнө мүнөздөмө:
• а) баш мүчөлөрү берилген эмес
• б) баяндоочтору стилдик максатта түшүпкалган
• в) баш мүчөлөрдүн болушу талап кылынбаган
• г) ээлери стилдик максатка ылайык айтылбай калган

• 4. Татаал сүйлөмдү уюштурган жөнөкөй сүйлөмдөр:
• а) жөнөкөй сүйлөмдүн баары
• б) маани жагынан байланыштуу жөнөкөй сүйлөмдөр
• в) структурасы окшош жөнөкөй сүйлөмдөр
• г) эки тутумдуу жөнөкөй сүйлөмдөр

• 5. Азаматты сөз бузат, тоону-ташты сел бузат.
• Татаал сүйлөмдүн түрү:
• а) аралаш сүйлөм
• б) багыныңкы татаал сүйлөм
• в) көп багыныңкылуу сүйлөм
• г) тең байланыштагы татаал сүйлөм

• 6. Татаал сүйлөм:
• а) Эшикти ачып Асан бөлмөгө кирди.
• б) Эшик ачылып Асан бөлмөгө кирди.
• в) Эшикти ачмакка Асан бөлмөгө кирди.
• г) Эшикти ачканы Асан бөлмөгө кирди.

Тесттик суроолордун жообу:

• 1. Экиден кем эмес жөнөкөй сүйлөмдүк түзүлүштөн турган синтаксистик бүтүн бирдик :
• а) татаал бирдик
• б) татаалдашкан сүйлөм
• в) татаал сүйлөм
• г) багынычсыз сүйлөм
•  
• 2. Тутумундагы жөнөкөй сүй­лөмдөрдүн ортосундагы маанилик карым-катышына жана байланыш өзгөчөлүктөрүнө карай татаал сүйлөмдүн бөлүнүшү:
• а) 2 б) 3 в) 4 г) 5

• 3."Шашьп келсем, кетип калыптырсың".
• Татаал сүйлөмдүн тутумундагы жөнөкөй сүйлөмдөрдүн баш мүчөлөрүнө мүнөздөмө:
• а) баш мүчөлөрү берилген эмес
• б) баяндоочтору стилдик максатта түшүпкалган
• в) баш мүчөлөрдүн болушу талап кылынбаган
• г) ээлери стилдик максатка ылайык айтылбай калган

• 4. Татаал сүйлөмдү уюштурган жөнөкөй сүйлөмдөр:
• а) жөнөкөй сүйлөмдүн баары
• б) маани жагынан байланыштуу жөнөкөй сүйлөмдөр
• в) структурасы окшош жөнөкөй сүйлөмдөр
• г) эки тутумдуу жөнөкөй сүйлөмдөр

• 5. Азаматты сөз бузат, тоону-ташты сел бузат.
• Татаал сүйлөмдүн түрү:
• а) аралаш сүйлөм
• б) багыныңкы татаал сүйлөм
• в) көп багыныңкылуу сүйлөм
• г) тең байланыштагы татаал сүйлөм

• 6. Татаал сүйлөм:
• а) Эшикти ачып Асан бөлмөгө кирди.
• б) Эшик ачылып Асан бөлмөгө кирди.
• в) Эшикти ачмакка Асан бөлмөгө кирди.
• г) Эшикти ачканы Асан бөлмөгө кирди.

Жаңы тема

• Адамдар өз ара пикир алышууда,же ойлорун жазуу аркылуу баяндоодо өз сөзү менен башка бирөөлөрдүн сөзүн, пикирин да колдонот.
• Мисалы, Чыңгыз Айтматов мындай деген: “Адамга эң кыйыны күн сайын адам болуу”.
• “ Күндө да бар бир кемчилик – ал өзүн өзү көрө албайт”, - деген экен Сократ.
• Мисалдардагы тырмакчанын ичиндеги көк менен жазылган сүйлөмдөр - бөтөн сөз , калгандары – төл сөз.

• Бөтөн сөз кепте айтылып жаткан ойду толуктоо, тактоо же андан ары улантуу үчүн колдонулат да, төл сөздөн өзгөчө интонация аркылуу бөлүнүп айтылат .

• Демек, кепте кандайдыр бир максаттар үчүн колдонулган башка бирөөнүн сөзү бөтөн сөз , ал эми ага байланыштуу айтылган өзүбүздүн сөзүбүз төл сөз деп аталат.

Төмөнкү сүйлөмдөн төл жана бөтөн сөздү АЙЫРМАЛАГЫЛА:

• Исхак Раззаков: “Сен ак болсоң, мен ак болсом, коом да таза болот”, - деп айткан.
• Атактуу Леонардо да Винчинин: “Пайдасыз жаткан темирди дат басат, акпаган сууну балыр басат, ал эми пайдаланбаган акылды маң басат”, - деген акылман сөзү эл арасына кеңири маалым.

• Исхак Раззаков: “ Сен ак болсоң, мен ак болсом, коом да таза болот” , - деп айткан.
• Атактуу Леонардо да Винчинин: “Пайдасыз жаткан темирди дат басат, акпаган сууну балыр басат, ал эми пайдаланбаган акылды маң басат”, - деген акылман сөзү эл арасына кеңири маалым.
• Жогорудагы сүйлөмдөрдө асты сызылган сүйлөмдөр бөтөн сөз, калгандары (көк менен жазылгандары) төл сөз болуп эсептелет.

Тике жана кыйыр сӨЗ

• Кепте бөтөн сөздөрдүн колдонулушу айтыла турган ойдун ар түрдүү жагдайларына байланыштуу ар кандай мүнөздө болот.

Бөтөн сөз колдонулуш өзгөчөлүгүнө карай

Бөтөн сөз

Кыйыр

Тике

• Демек, башка бирөөнүн сөзүн өзүнүн сөздүк тутуму жана грамматикалык түзүлүшү боюнча эч өзгөрүүсүз ошол калыбында колдонулган бөтөн сөздүн бир түрү тике сөз деп аталат.
• Тике сөздүн алгачкы грамматикалык түзүлүшү лексикалык курамы жагынан айрым бир өзгөчөлүктөргө учурап, бирок андагы негизги мазмун сакталуу менен айтылса, кыйыр сөз деп аталат.

Төмөндөгү тике сөздөрдү кыйыр сөздөргө айландырабыз

• Конфуций: “Кичинекей мүмкүнчүлүктүн артынан түшүү чоң ийгиликке алып барышы толук мүмкүн”, -деп айткан.

• Элде: “Достук тар кыяда сыналат”, - деген макал бар.

Кыйыр сөзгө айланганда:

• Конфуцийдин чоң ийгиликке жетүү үчүн кичинекей мүмкүнчүлүктүн артынан түшүү керек экендиги тууралуу айтканы бар.

• Элибизде достуктун кыйын күндө (тар кыяда) сыналары тууралуу айтылып жүрөт.

Тике сөздүн түрлөрү:

Цитата

Диалог

Тике сөздүн колдонулушу:

Цитата түрүндө

Бүтүндөй абзац, же сүйлөм түрүндө:

Цитата катары сүйлөмдүн айрым бир керектүү гана бөлүгү алынышы мүмкүн:

Керегине жараша айрым алынган сөз, термин же тема түрүндө гана болот:

Тике сөздүн колдонулушу:

Диалог түрүндө

- Бул эмне?

- Бул эмне?

Көркөм адабий чыгармаларда диалог түрүндө колдонулган тике сөз каармандардын өз ара сүйлөшүүсү аркылуу берилет да анын ким тарабынан айтылгандыгын туюнтуу үчүн автордун сөзү да катышышы мүмкүн.

Көркөм адабий чыгармаларда диалог түрүндө колдонулган тике сөз каармандардын өз ара сүйлөшүүсү аркылуу берилет да анын ким тарабынан айтылгандыгын туюнтуу үчүн автордун сөзү да катышышы мүмкүн.

Кара менен берилгендер тике сөз, калгандары – автордун сөзү – төл сөз

• Бирок автордун сөзүнүн бардык учурда эле тике сөзгө катышуусу зарыл боло бербейт. Алар кээде каармандардын өз ара сүйлөшүүсү аркылуу берилет :

• Сизди чакырып келдим.
• Каякка?
• Шашып жатам, тезирээк жооп бериниз.
• Каякка? Ким чакырат?
• Кара суунун баш жагындагы айылга, коктунун өрдөшүндөгү чоң сарайлуу үйгө.

Тике сөз менен төл сөздөргө коюлуучу тыныш белгилер;

• - тике сөз.

• _________ - төл сөз

• “ Өлөр эчки койчунун таягына сүйкөнөт”, - дейт элибизде.

• Элдик макалда : “Өлөр эчки койчунун таягына сүйкөнөт”.

• Бул тууралуу : “Өлөр эчки койчунун таягына сүйкөнөт”, - деген макал бар элибизде.

• “ Өлөр эчки”, - дейт элибизде, - койчунун таягына сүйкөнөт.

5. - Сен айылга барасыңбы?

• - Жок, барбайм,
• - Эмнеге?

• “ ” , - деп айткан.

• _____: “ ” ”

• _____: “ ”, -

• “ , -______, - ”

• Диалог түрүндө:

-

-

-

-

• Биз силер менен бугун төл жана бөтөн сөз, тике жана кыйыр сөз, тике сөздөрдүн колдонулушу, жана аларга коюлуучу тыныш белгилер жөнүндө кеп кылдык.

Тапшырма:

• Канагат карын тойгузат. (макал)

• Дос күткүлө кудайым сүйө турган,

Акыретте пайдасы тие турган. (Надырбек Алымбеков)

Жогорудагы бөтөн сөздөрдү кыйыр сөзгө айландыргыла.