Жер семирткичтер

Тема: Ъсүмдүктөрдү азыктандыруу

План:

Жер семирткичтер жън\ндъ т\ш\н\к

Жер семирткичтердин т\рлър\

Экологиялык таза жер семирткичтер

Жер семирткичтин жетишсиздигинин белгилери

• Жер семирткичтер  -  топурактын  жүрдүүлүгүн жана  өсүмдүктүн  түшүмдүүлүгүн жогорулатуу үчүн колдонулуучу органикалык жана минералдык заттар.
• Жер семирткичтер - өсүмдүктүн түшүмүн арттырууда тез таасир
• берүүчү натыйжалуу азык зат болуп саналат.
• Жер семирткичтер негизинен эки топко бөлүнөт:  органикалык жана  минералдык .

• Органикалык жер семирткичтерге кык, чыла, чым көң, компост, о. эле бактериялуу жана кек жер семирткичтер кирет. Алар негизинен жергиликт\\ болуп саналат да, чарбада топтолуп, даярдалат.
• Минералдык жер семирткичтерге азот,  фосфор , калий, аки таш, гипс, күл жана микро жер семирткичтер кирет. Булар негизинен  химиялык  заводдо чыгарылгандыктан өнөр жай жер семирткичтери деп аталат.

• Көп жер семирткичтер өсүмдүктөргө түз (суперфосфат, фосфорит уну ж. б.) жана кыйыр (аки таш) таасир тийгизет. Жер семирткичтерди колдонуу менен топурактагы  микробиологиялык  процесстер ылдамдап, отоо чөптөр жана зыяндуу микроорганизмдер жоголот; топуракта азык заттар топтолот.

• Минералдык  жер семирткичтер  –  курамында айыл чарба  өсүмдүктөрү  үчүн азык болуучу элементтери бар минералдык туздар. 
• Топуракта  өсүмдүк өсүшү үчүн керек элементтер болушу өтө зарыл. Алар топуракка органикалык кык, чым жана башка жана минералдык жер семирткичтер түрүндө берилет.
• Минералдык жер семирткичтер жөнөкөй жана комплекстүү болуп бөлүнөт.

• Жөнөкөй минералдык жер семирткичтер курамында азык болуучу бир гана элементти алып жүрөт. Мисалы, натрий селитрасы курамында азот, ал эми калий хлоридинде калий болот.
• Татаал минералдык жер семирткичтер – курамында 2 же андан көп азык болуучу элементи бар жер семирткичтер. Мисалы, калий селитрасында калий жана азот, нитрофоскада азот, фосфор жана калий элементтери бар. Аралаш жер семирткичтер – ар түрдүү минералдык жер семирткичтер жөнөкөй, татаал жана башка аралашмасы.

• Практикада  азот ,  фосфор  жана  калий  жер семирткичтери чоң мааниге ээ. Азоттук жер семирткичтер селитралар, аммоний туздары, суюк аммиак, аммиак суусу. Фосфордук жер семирткичтерге фосфор кислотасынын кальций жана аммоний туздары мисалы, фосфоритти майдалоодон алынган фосфорит ундары кирет. Алардын курамында сууда начар эрүүчү Ca3(PO4)2 болгондуктан, алар кычкыл топурактуу кыртышта өскөн өсүмдүктөргө сиңимдүү келет.

• Жөнөкөй суперфосфат Ca(H2PO4)2CaSO4.2H2O менен аралашмасы – фосфориттер жана апатиттерди күкүрт к-тасы менен аралаштыруудан алынат:
• Преципитат сууда аз, органикалык эриткичтерде жакшы эрүүчү зат. Фосфор кислотасын калий гидроксиди менен нейтралдаштыруудан алынат . Сөөк уну – үй жаныбарлар сөөктөрүн кайра иштетүүдөн алынуучу, курамында Ca3(PO4)2 тузу бар зат.  Аммофос  фосфордук жер семирткич, к алий жер семирткичтери .

• Органикалык  жер семирткич  – өсүмдүккө азык зат катары керектүү органикалык бирикме. Аны дайыма колдонуу менен топурактын физикалык-химиялык жана химиялык касиеттери, суу жана аба режими, андагы пайдалуу (аммоний жана  азот топтоочу ) микроорганизмдердин жашоо тиричилиги жакшырат.

• Негизги органикалык жер семирткичтер : кык, кык чыласы, куш кыгы, фекалий, түрдүү компосттор, көк жер семирткич, саман, шаар таштандылары (ыплас суулар, алардын чөгүндүлөрү, тамак-аш калдыктары), көл, көлмөлөрдүн чөгүндүлөрү, тамакаш, булгаары өнөр жай калдыктары ж. б. органикалык жер семирткич өсүмдүккө керек микро жана макроэлементтерди камтыйт, мисалы, мал кыгынын 1 тсында 20 кгдай азот, 10 фосфор (Р2О5), 24 кальций (СаО), 6 магний (MgO), 26 г бор, 230 г марганец ж. б. болот.  Топуракка  чачылган жер семирткичтин 35–40%и органикалык жер семирткичке туура келет.

• Органикалык жер семирткич топурактагы азык заттарды (фосфор, калий, магний, күкүрт ж. б.), чириндини көбөйтөт, топурактын физикалык касиетин жакшыртып, минералдык жер семирткичтерди пайдаланууга шарт түзөт, суу жана аба алмашуусу жакшырат.
• Органикалык жер семирткич  Кытай ,  Корея ,  Японияда  мындан 3 миң жыл мурда эле колдонула баштаган. Батыш Европада 13–14кылымда, ал эми Орто Азияда эзелтен эле көп жер семирткичтер колдонулуп келген. Органикалык жер семирткичди колдонууда картөшкөдөн 50–60 цдей, кант кызылчасынан 3 цдей кошумча түшүм алса болот.

• Комплекстүү жер семирткичтер  – курамында ар кандай катышта эки, үч же андан көп азык элементтери (азот, фосфор, калий жана микроэлементтер) бар жер семирткичтер. Комплекстүү жер семирткичтер азык элементтеринин санына жараша экилтик (азот-калий, калий-фосфор, азот-фосфор) жана үчилтик (азот-фосфор-калий) деп бөлүнөт. Өндүрүп алуу ыкмасына жараша татаал, татаал аралашма жана аралашма, агрегаттык абалы боюнча — суюк жана катуу болуп да айырмаланат.

• Татаал комплекстүү жер семирткичтерге аммофос, диаммофос, калий селитрасы, полифосфаттар таандык. Татаал аралашма Комплекстүү жер семирткичтер экиден кем эмес азык заттарын камтыйт да, бирдиктүү технол. процесстин негизинде аммиактын, фосфор, азот жана күкүрт кислоталарынын, аммоний нитратынын эритмесинин, фосфориттин жана аппатиттин, калий туздарынын ж. б. алгачкы компоненттеринин химиялык өз ара аракеттенүүсүнөн алынат. Буларга нитрофоска, нитроаммафос, мочевина фосфаты, фосфор амиди кирет. Аралашма жер семирткичтер эки, үч жөнөкөй жер семирткичтерди механикалык жол менен аралаштыруудан алынат. Мында семирткичтерди аралаштыруу эрежесин туура сактоо талап кылынат.

• Узак жылдар бою минералдык жер семирткичтерди  (мисалы, суперфосфат, азот, фосфор жана калий селитрасы, аммофос)  колдонуудан айдоо аянттары арыктоодо. Алар көп колдонулуп өстүрүлгөн жашылчаларда топтолгон уулуу заттардан ден соолукка зыян келүүдө. Андыктан органикалык ("органика" – организм, тирүү жандык дегенди билдирет) жер семирткичтер менен жерди семиртип, экологиялык таза азыктарды өндүр\\дө, ден соолукка зыян келбейт.

• Органикалык жер семирткичтер кайсылар? Булар – курамында органикалык кошулмаларды камтыган, адамдын организмине зыян келтирчү уулуу заттары жок жер семирткичтер. Аларга компост  (органикалык заттардын чириндиси) , өсүмдүктөрдүн чириндиси, малдын жана канаттуунун кыгы, чым көң, саман, жыгач таарындысы жана башкалар кирет.
• Компост жерди күчтөндүрүп, түшүмдүүлүктү жогорулатып, борпоң тарттырат. Аны менен өсүмдүктөр жакшы өсүп, түшүмү жакшы болот.

• Компостту даярдоо
• – Бул үчүн чуңкур казуу  (тереңдиги кийин компостту чыгарууга ылайыктуу болушу зарыл)  керек. Болбосо чоң жыгач жашик, темир жашик же тегиз жер деле жарай берет. Алгач түбүнө дарак, бадалдардын ичке шак-бутактары, анан калыңдыгы 15 сантиметрдей болгон саман ташталат. Андан ары малдын, тооктун кыгы  (аз кошулат) , түшкөн же шактардан сыдырылып алынган жалбырактар, кашек, саман, жыгачтын таарындысы, жумурткалардын майдаланган кабыгы, жаңы чабылып соолуган чөптөр  (аз кошулат, болбосо компост кычкыл болуп калат) , тамак-аш таштандылары биринин үстүнө бири ташталып, эң үстүнө суу чачылат. Бети клеенка, картон кагаз же топурак менен бекем жабылат. Үстүн ачып тамак-аш калдыктарын төгүп, кайра жаап кое берсе да болот.

• Компостту убак-убагы менен аралаштырып туруу керек. Мындан араларына кычкылтек кирип, жакшы ачыйт. Күн ысык болсо 2 айда компост чирип бүтөт. Даяр болгон компост нымдалышып, өңү каралжын тартып, ичиндеги температура +60 градуска жана андан ашыкка жетип, жылуулук бөлүп чыгара баштайт. Жылуулук чыгып токтогондо колдонууга даяр. Аны жерди айдагандан кийин чачууга да, ошондой эле жакшы өспөй жаткан маданий өсүмдүктөрдүн баарына 15-20 күн сайын чачып турууга болот. Компостту күздө жасап, кышы менен калтырып жазында колдонсо да жакшы.

• Жерди органикалык жер семирткичтер менен байытуунун төмөндөгүдөй да жолдору бар: Өсүмдүктөр чириндиси
• Огородго же талаага чоң идишти  (бочка, эски ванна)  коюп, ичине суу куюп, үстүнө огородду же талааны отогондо чыккан отоо чөптөрдү сала берсе, ал 7-15 күндө ачып калат. Аны чыпкалап, айдаган, эккен өсүмдүктөрдүн түптөрүнө куйса же жөөк менен агызса болот. Муну шартка карап улам жасап чача бер\\нъ болот. Эгер ушул ачытманын 10 литрине 40 грамм кир самынды эзип кошуп жиберсе, жер семиртүү менен кошо өсүмдүк зыянкечтери да кошо жоголгон болот.

• Кык
• Кык – жер кыртышын органикалык заттар менен байытып, андагы нымдуулуктун жана температуранын бир калыпта сакталып турушун камсыздайт. Анын курамы өсүмдүктөргө керектүү микроорганизмдерге, кобальт, азот, фосфор, калий, жез, бор сыяктуу химиялык элементтерге бай. Кыктардын көп колдонулуучу түрлөрүнө кайрылалы.

• Жылкынын кыгы.  Бат чирүүчү кык. Топуракты жакшы жылыта тургандыктан көчөттүн, уруктун батыраак өсүп-өнүгүшүнө шарт түзөт. Жаңы кыгы өсүп жаткан ашкабак, коон, дарбыз, патиссон, кабакча, бадыраң сабактарынын түптөрүнөн бир аз алыстыкта ташталат. Бул кошумча азыктандыруу болуп саналат.

• Уйдун кыгы.  Жерди жылкыныкынан бир аз начарыраак жылытат. Жашылчаларга жаңы кыгынын суудагы эритиндиси кошумча азык катары берилет. Ал үчүн 100 литр сууга 10 литр кык салынып, эритилет. Ар бир өсүмдүктүн түбүнөн 10 сантиметрдей аралыкта чуңкурча казып, ошол жерге 50 граммдан куюп, үстүн топурак менен жаап коюу керек  (бууланып учуп кетпеши үчүн) . Өсүмдүк аны тамыры менен соруп алып, бат өсө баштайт. Муну ар 15-20 күндө кайталай берүүгө болот.
• Койдун кыгы . Өзгөчө күчтүү кык, жерди мыкты азыктандырат. Жаңысы өсүмдүктөрдүн тамырын күйгүзүп кетет.

• Тооктун кыгы.  Мунун күчү чачылган жерде 1,5 жылга чейин жетет. Анткени мында азот, калий, фосфор жана магний башка кыктарга караганда 3-4 эсе көп. Жаңысы өсүмдүктөрдүн түбүн күйгүзүп жиберет. Тоок кыгынын ачытмасы өсүмдүктөргө, анын ичинен жашылчаларга кошумча азык катары жүрөт. Бул үчүн 5 килограмм кыкты чоң идиштеги 100 литр сууга салып, 7-10 күн ачытып коюу керек. Бети бекем жабылат. Анан жашылчанын сабагынан 10 сантиметр жерден чуңкурча казып, ошол жерге 50 граммдан куюп, бетине топурак шилеп коюу зарыл. Муну ар 20 күндө кайталоого болот.

• Жер айдоо алдында 1 гектар жерге жердин арык-семизине жараша чириген кыктардан жылкыныкы 50-60 тонна, уйдуку 20-60, койдуку 5-20, тооктуку 1-5 тоннага чейин чачылат. Аралашма кык Уй, жылкы, кой, тооктунбу, айтор, колдо бар чириген кыктарды аралаштырып мүшөккө салып, капты сугарылып жаткан жөөктөрдүн баштарына таштап коюу кажет. Суу менен эрип жана агып жашылчаларды, же башка маданий өсүмдүктөрдү азыктандыра берет. Эгер жер арык болуп өсүмдүк начар өсүп жатса, муну 15-20 күндө кайталоого болот.

Биогумус

• Биогумус – бул айыл чарбасынын органикалык калдыктарын сөөлжан аркылуу кайра иштетүү менен алынган жер семирткич. Түшүмдүүлүктү 15-20 пайызга жогорулатат. Биогумусту ар ким өзү сөөлжандарды сатып алуу менен багып көбөйтүп жасап алса болот. Болбосо даярын сатып алууга да мүмкүн. Помидор, жүгөрү, бадыраң дегендер абдан көп баш байласа, картошканын 1 түбүнөн бир чакага чейин алууга болот. Көчөт отургузууда жана урук себүүдө чуңкурчаларга алар менен кошо 150 граммдан салынат. Кошумча азык катары жөөктөргө 1-2 сантиметр калыңдыкта чачылат. Муну өсүмдүк өсүп жаткан кезде деле кайталаса болот.

• Топурактын асылдуулугун жогорулатуу үчүн 1 чарчы метр айдоо жерге 1-2 литр биогумустун эритмеси  (биогумусту сууга кошуп)  чачылат. Биогумус берилген жашылчалар башка жашылчаларга караганда 2 аптадай эрте бышат. Жогоруда айтылган жер семирткичтерден тышкары Кыргызстанда биологиялык суюк жана упа түрүндөгү каражаттар да бар. Алар жер кыртышындагы пайдалуу микроорганизмдерди көбөйтүп, өсүмдүктөрдүн бат өсүшүн камсыз кылат. Аларды базарлардан сатып алууга болот.
•