Ашы? саба?

Та?ырыбы: О?т?стік Американы? материк жа?алауында?ы м?хиттар. Ашылуы ж?не зерттелу тарихы. Ма?саты: -О?т?стік Американы? материк жа?алауында?ы м?хиттар туралы о?ушылар?а білім беру, материкті? ашылу ж?не игерілу тарихымен таныстыру. -О?т?стік Американы? ерекшеліктерін картадан к?рсету. -Д?ниеге деген к?з?арастарын д?рыс ?алыптастыру. Саба?ты? т?рі: Жана та?ырыпты т?сіндіру К?рнекілігі: Д?ние ж?зіні? физикалы? картасы, интербелсенді та?та, глобус ?діс-т?сілдері: т?сіндірмелі Саба? барысы: 1.?й тапсырмасын тексеру О?т?стік жарты шар материктері таби?атыны? орта? белгілері мен ?зіндік ерекшеліктері. Географиялы? орны. О?т?стік жарты шар материктері деп аталатын О?т?стік Америка, Африка, Аустралия ж?не Антарктика ?за? уа?ыт бойы ежелгі Гондвана материгіні? ??рамында бол?ан. Литосфералы? плиталарды? ?оз?алысы н?тижесінде Гондвана О?т?стік Америка, Африка-Арабия, ?ндістан, Аустралия-Антарктика плиталарына ажырады. Сонымен ?атар плиталарды? ажырау айма?ында ?азіргі Атлант ж?не ?нді м?хиттарыны? табаны ашылды. Кейінірек Африка-Арабия ж?не ?ндістан плиталары Еуразия?а, ал О?т?стік Америка Панама мойна?ы ар?ылы Солт?стік Америка?а жал?асты. Аустралия мен Антарктика арасында?ы ??рлы?ты? байланыс ?зілді. Н?тижесінде о?т?стік жарты шар материгіні? ?азіргі пішіні ?алыптасты. ?азіргі кезде О?т?стік Америка материгіні? солт?стігі мен Африка жеріні? жартысынан астамы солт?стік жарты шарда орналас?ан. О?т?стік Америка, Африка ж?не Аустралия материктеріні? к?пшілік б?лігінде температура жыл бойы жо?ары болады. Материктерді? е? енді б?ліктері субэкваторлы? ж?не тропиктік белдеулерде жатыр. Тек О?т?стік Американы? жі?ішке о?т?стік б?лігі ?ана ?о?ыржай белдеуге енеді. О?т?стік Америка, Африка Аустралия материктерін О?т?стік тропик ше?бері кесіп ?теді. Аустралия мен Антарктика на?ыз о?т?стік жарты шар материктері бол?анымен, оларды? географиялы? орнына байланысты ?зіндік ерекшеліктері бар. О?т?стік Америка мен Африканы? біраз б?ліктері солт?стік жарты шарда жатыр. Экватор сызы?ы О?т?стік Американы? тек солт?стігін, ал Африканы? д?л ортасын кесіп ?теді. Сонды?тан Африканы? климатты? белдеулері екі реттен ?айталанады. Жер бедері. О?т?стік жарты шар материктеріні? жер бедерінде жазы?тар басым болады. Олар материктерді? негізгі б?ліктерін алып жат?ан ежелгі гондваналы? платформалар?а с?йкес келеді. Платформаларда фундаментті ??райтын кристалды жыныстары жер бетіне шы?ып жат?ан ?ал?андар мен ?те ?атты майыс?ан ойыстар алма кезек ауысып орналас?ан. ?азіргі жер бедеріне ?ал?андар к?шті м?жілгендіктен ?алды? аласа таула?а айнал?ан. Материктегі ірі тау ж?йелері оларды? жа?алы? б?ліктеріне с?йкес келеді. Гондваналы? плиталар мен м?хитты? литосфералы? плиталарды? т?йіскен айма?тарында бол?ан ?атпарлану ?серінен т?зілген б?л жас таулар?а О?т?стік Америкалы? батысында?ы Анд таулары, Африканы? солт?стік-батысында?ы Атлас тауы, Аустралияны? шы?ысында?ы ?лкен суайры? жоталары жатады. Гондваналияны? ыдырауы мен бас?а литосфералы? плиталармен ы?ысу н?тижесінде оны? к?птеген б?ліктерінде к?терлулер мен т?мен т?сулер жиі болып т?рады. Жары?тар ар?ылы базальтты жыныстарды? сырт?а лы?суы н?тижесінде жанартаулы? белдеулер ?алыптасты.О?ан бірт?тас Африка –Арабия ганванналы? плитасыны? Евразия плитасымен ы?ысуы н?тижесінде Арабияны? Африкадан б?лінуі,?ызыл те?із табаныны? ашылуы д?лел болады.Осы жары?тар бойымен Африкасыны? шы?ысында с?нбеген жанартаулар ж?йесі орналас?ан. Материктерді? экватор мен тропиктік аралы?ында?ы орнына байланысты бірдей климатты? белдеулер мен таби?ат зоналары кездеседі. Біра? материктерді? ауданы мен жер бедеріні? ?зіндік ерекшеліктеріне байланысты белдеулермен зоналарды? орналасуы ж?не аудандары т?рліше болады.?азіргі кезде о?т?стік жарты шар материктері бір-бірімен о?шау орналас?анымен оларды? ертеректе таби?атыны? бір т?тас дамы?анын д?лелдейтін ?сімдіктер мен жануарларды? орта? т?рлері кездеседі. О?т?стік жарты шар материктеригі ??састы?тары Айырмашылы?тары О?т?стік Америка таби?атыны? ерекшеліктері - О?т?стік Америка жеріні? ауданы аралдарымен ?осып есептегенде 18,3 млн км, ?лкендігі ж?нінен 4 орын алады. О?т?стік Америка таби?атыны? мынадай ерекшеліктері бар: - М?нда Жер шарында?ы е? мол суы ж?не су жинау алабы ?те ?лкен ?зен Амазонка орналас?ан, оны? жылды? а?ыны 7000 км, су жинау алабыны? ауданы 7млн кмасады; - Материкті? солт?стігінде д?ние ж?зіндегі е? биік сар?ырама –Ангхель орналас?ан, ол 1054 м биіктіктен ??лап а?ады; - Анд тауларында д?ние ж?зіндегі биік тау к?лдеріні? е? ірісі-Титикака орналас?ан. Те?із де?гейінен 3812 м биіктіктегі б?л к?лді? ауданы 8300 км, терендігі 304 м; - О?т?стік Америка –Жер шарында?ы е? ыл?алды ж?не е? жасыл материк: жеріні? те? жартысына жуы?ын ормандар алып жатыр; - Материктегі аса ірі тау ж?йесі-Анд таулары д?ние ж?зіндегі е? ?зын тау болып табылды. ?зынды?ы 9000 км-ден асатын Анд Солт?стік Америкада?ы Кордильераны? жал?асы болып табылады; - Парана мен Уругвай ?зендеріні? Атлант м?хитына ??яр жерінде ?зынды?ы 320 км, неі 220 км болатын д?ние ж?зіндегі е? ірі эстуарийлы? ?зен са?асы-Ла-Плата орналас?ан; - О?т?стік Американы? те?із де?гейінен е? биік н?ктесі –Аконкагуаны? биіктігі 6960 м, Валдес т?бегінде материкті? е? т?мен жат?ан н?ктесі ( -40 м) орналас?ан. О?т?стік Америка материгіні? шеткі н?ктелері. - Солт?стік н?ктесі Гальинас 12 с.е 72 б.б - О?т?стік н?ктесі Фроуэрд 54 о.е 71 б.б - Батыс н?ктесі Париньяс 5 о.е 82 б.б - Шы?ыс н?ктесі Кабу-Бранку 7 о.е 34 б.б О?ушылар м?нан кейін градус ж?не километр есебімен, материкті? е? шеткі н?ктелеріні? солт?стіктен о?т?стікке ж?не батыстан шы?ыс?а дейінгі ара ?ашы?ты?тарын аны?тайды. - Мысалы: экватордан Гальинас н?ктесіне дейін 12, 111*12=1332 км. - Ал, экватордан Фроуэрд н?ктесіне дейін 54, 111*54=5994 км. 1332+5994=7326 км. 12+54=66 Шеткі н?ктелері ?зынды?ы Шеткі н?ктелері ?зынды?ы Солт?стік н?ктесі Батыс О?т?стік н?ктесі Шы?ыс 2. Жа?а та?ырыпты т?сіндіру Материк жа?алауында?ы м?хиттар. Ашылу ж?не зерттелу тарихы. Географиялы? орны. О?т?стік Америка Солт?стік Америка материгімен бірге Америка д?ние б?лігін ??райды. Ал тілдік ерекшелігіне ?арай материкті Орталы? Америкамен ?осып, Латын Америкасы деп те атайды. Материк пішіні солт?стік жарты шарды? субэкваторлы? белдеуінен О?т?стік жарты шарды? ?о?ыржай белдеуіне дейін созыла орналас?ан ?шб?рыш?а ??сайды. Е? енді жері 5 о.е. бойына с?йкес келеді. Жа?алауы к?пшілік б?лігінде тік жартасты, онша тілімденбеген болып келеді. Тек ірі жазы?тар ?ласып жататын жа?алауында ?ана о?т?стікке ?арай ша?ын шы?ана?тар орналас?ан. Материк жа?алауларына жа?ын манда аралдар тобы кездеседі. Аралдарды? е? ірісі-Магеллан б??азы ар?ылы материктен б?лініп жат?ан Отты Жер аралы. Материк жа?алауында?ы м?хиттар. Материкті? батысын Тыны? м?хит, ал шы?ыс жа?алауларын Атлант м?хитыны? сулары шайып жатыр. О?т?стік Америка жа?алауларында материктік ?айра? ?те е?сіз, ?сіресе тыны? м?хит жа?алауларында бірден тере? ш???ымалар басталады. Олар Тыны? м?хитты? литосфералы? плитасыны? майысып, О?т?стік Америка плитасыны? астына енуіне ?алыптас?ан. Материкті? солт?стік жа?алауын Атлант м?хитыны? Кариб те?ізі шайып жатыр. Батыста аса биік Анд тауларыныі? орналасуына байланысты Тыны? м?хитты? материк таби?атына тигізетін ?сері онша емес. Материкті? экватордан солт?стікке ?арай жат?ан б?лігінде жа?алау?а ба?ыттал?ан жылы а?ыстар ж?йесі тау етектеріне мол ыл?ал ?келеді. ?о?ыржай ендік пен экватор аралы?ында?ы Перуана суы? а?ысы бойлай ?тетін жа?алау б?ліктерінде жа?быр ?те сирек болады, осында ата?ты Атакама ш?лі орналас?ан. О?т?стіктегі ?о?ыржай белдеуді? жа?алы? батыс б?лігі батыс тасымалыны? ы?палында болатынды?тан ыл?ал аса мол т?седі. Материк таби?атына Атлант м?хитыны? ?сері де к?шті: д?ние ж?зіндегі е? ыл?алды материк болып есептелетін О?т?стік Америка ыл?алды? басым б?лігін осы Атлант м?хитынан алады. Б?л материкті? шы?ысында жер бедеріні? біршама е?іс болуымен ж?не ба?алау бойымен жылы а?ыстарды? к?рделі ж?йесі ?туімен байланысты. Тек ?иыр о?т?ст?к –шы?ысында?ы Фолкленд суы? а?ысыны? ы?палында болатын Патагония жері ??р?а? болып келеді. Ашылу ж?не зерттелу тарихы. О?т?стік Американы? ашылу ж?не зерттелу тарихы Солт?стік Америка материгімен ты?ыз байланысты. Материк жа?алауларына ал?аш?ыларды? бірі болып ?здері?е белгілі саяхатшы Христофор Колумб келген. Христофор Колумб кейін материкке ?адам саяхатшы Америго Веспуччи болды. Ол 1499 жыл?ы бірінші саяхатында Гвиана ж?не Венесуэла жа?алауларымен ж?зіп отырып, Амазонканы? са?асына дейін барып, кері ?айт?ан. ?айтар жолында?ы ?лкен шы?ана?ты? жа?алауын Венеция?а ??сатып, о?ан Кіші Венеция Венесуэла деген ат берген. Веспуччи ?зеніні? екінші саяхаты барысында 1501 жылы Бразилия жа?алауларына жеткен. Жа?алау бойымен ж?зіп, ?здері ?а?тар айында са?асына жеткен ?зенге саяхатшылар ?а?тар ?зені испанша Рио-де-Жанейро деген ат берді. Веспуччи ?зі ж?ріп ?ткен жерлерді? таби?аты мен хал?ыны? т?рмыс-тіршілігін суреттеп жаз?ан. Колумб ?ндістан?а баратын жолды аштым деп есептегендіктен, жа?а д?ние б?лігін ашу ??рметіне А. Веспуччи ие болды. Жа?а ашыл?ан жерлерге байлы? іздеген испан ж?не Португал бас?ыншылары а?ыла бастады. Оларды? шап?ыншылы? ?рекеті н?тижесінде О?т?стік Американы? сол кезді?? ?зінде жо?ары дамы?ан Инктер мемлекеті жойылып, жергілікті хал?ы аяусыз ?ыр?ын?а ?шыратылып,байлы?тары тоналды. О?т?стік Америка ?за? уа?ыт бойы Испания мен Португалияны? отары болуына байланысты саяхаттар к?бінесе жа?а жерлерді жаулап алу ма?сатында ж?ргізілді. 18 ?асырды? ая?ы мен 19 ?асырды? басында неміс географ-?алымы Александр Гумбольдт француз ботанигі Бонпланмен бірге О?т?стік Америка таби?атын зерттеп. Ал?аш?ы геологиялы? картасын жаса?ан; батыс жа?алауында?ы м?хит а?ыстарын сипаттап, оларды? материк таби?атына тигізетін ?серін т?сіндірген. Александр Гумбольдт Анд тауларын зерттеу н?тижесінде биіктік белдеулік за?дылы?ын негіздеген. ?алым О?т?стік Америка таби?атын зерттеу н?тижесінде 30 томнан аса е?бек жазып ?алдыр?ан. Ата?ты орыс климат зерттеушісі А.И. Воейков жазып ?алдыр?ан. Ата?ты орыс климат зерттеушісі А.И.Воейков 1874 жылы О?т?стік Америка климатыны? ?зіндік ерекшеліктерін зерттейді. Жа?а та?ырыпты бекіту. 1. «О?т?стік американы? ашылуы» с?зж?мба?ын шеш. 1.Ж?геріні?, картопты? ж?не томатты? О?т?стік Америкадан шы?анын д?лелдеген ?алым. 2.Сол саяхатшыны? ?ателігінен Американы? байыр?ы хал?ын ?ндістер деп атап кеткен. 3.О?т?стік Америкада?ы б??азды? біріне аты берілген саяхатшы. 4.Отты Жер аралы мен Антарктиканы? арасында?ы б??аз оны? есімімен аталады. 5.Колумбтан ал?ан картаны? ар?асында ар?асында ол Венесуэла мен Гвиананы? жа?алауларын бойлай ж?зіп ?ткен. 6.О?т?стік Американы? климатыны? ерекшеліктерін зерттеген орыс ?алымы. 7.О?т?стік Американы? таби?атыны? ерекшеліктерін зерттеумен айналыс?ан ботаник. 1 В А В И Л О В 2 К О Л У М Б 3 М А Г Е Л Л А Н 4 Д Р Е Й К В Е С П У Ч Ч И 6 В О Е Й К О В 7 Б О Н П Л А Н «Таным таразысы» О?т?стік Америка материгі аясында с?ра?тар беремін. 1.О?т?стік Америка ?ай ежелгі материкті? ??рамында бол?ан? Гондвана 2.Материкті? солт?стік шеткі н?ктесі? Гальинас 3.Материк пен Отты Жер архипилагын ?андай б??аз б?ліп т?рды? Магеллан 4.Материкті? е? биік н?ктесі? Аконкагуа 5.О?т?стік Америка мен Солт?стік Американы не б?ліп т?р? Панама каналы 6.О?т?стік Америкада?ы е? ?лкен мемлекет?Бразилия 7.Е? мол сулы ?зен? Амазонка 8.Материк жа?алауына ал?аш келген саяхатшы? Х.Колумб 9.Д?ние ж?зіндегі е? биік сар?ыраманы ата? Анхель Не? ?айда? ?ашан? Деген сипат?а с?ра?тар ?аралады. 1.Алып жат?ан ауданы -8300 ш?. Б?л не? Титикака к?лі 2.Д?ние ж?зіндегі е? биік сар?ырама ?айда? О?т?стік Америкада 3.Америго Веспучи ал?аш?ы саяхатын ?ашан жасады?1499 ж 4.Титикака к?лі ?айда орналас?ан? Анд тауында 5.Орыс ботанигі Н.И. Вавилов О?т?стік Америка?а ?ашан экспедиция жасады? 1932-1933 6.Ф.Магеллан жер шарын ?ай кезде шарлап шы?ты? 16 ?асырда 7.М?най, таби?и газ, тас к?мірді? ірі ке? орындары ?айда? Ойпаттарда ?й тапсырмасы 1. 37 та?ырыпты о?ып келу 2. Материк жа?алуында?ы М?хиттар, б??аздар мен шы?ана?тарды кескін карта?а т?сіріп келу. ?орытынды 1. Не білдік? Не ?йрендік? 2. Егер сен саяхатшысын деп есептейік, Д?ние ж?зін аралау ма?сатында О?т?стік Американы? ?ай б?лігінде ?здерінні? саяхаттарынды жал?астырып, зерттер еді?дер? Осы та?ырып аясында ша?ын эссе(ша?ын ??гіме) ??ры?дар.