Боз уй жонундо сабак

Тарбиялык саат. Сабактын темасы: Боз \йд\ кантип тигебиз?

Сабактын усулу: Боз \йд\ практика ж\з\ндъ тиг\\, интерактивд\\ усул

Сабактын ыкмалары: Мээге чабуул, топтор мене ниш алып баруу

Сабактын жабдылышы: Боз \йд\н эмеректери

боз \й жън\ндъ маалымат жазылган

таркатмалар.

Ът\\ орду: мектептин спорт аянтчасы

Сабактын ж\р\ш\

Уюштуруу:

Мугалим: Саламатсыёарбы балдар. Маанайынар кандай?

Аба ырайы ачык, к\н жылуу жана аба таза э балдар, демек класстан тышкары ишибиз да ъз максатын жетет деп ойлойм.

Келгиле бири –бирибизге жагымдуу маанай тартуулап коюу \ч\н жаныбызда турган шериктерибизге жакшы м\нъздър\н айтабаз. Мисалы: Айдай акылдуу, Билимбек боорукер ж.б

Анда баарынар даярсынарбы

Ъткън тема боюнча суроо:

Мугалим: Балдар ъткън сабакта «Ънър\ё болсо ъпгъ чап» деген макаланы окуганбыз. Ал кандайча болот? Эмнелерди билишибиз керек?

Жасап келеген буюдарыёарды кърсътк\лъч\. Азаматсыёар (окуучулар жасап келген буюмдарын презентациялашат)

Жаёы тема: Боз \йд\ кантип тигебиз?

Ал эми б\г\н биз ушул темага улай эле кыргыз элинин символикасы болгон боз \й жън\ндъ кеёири маалымат алабыз жана практика ж\з\ндъ тигип къръб\з.

Алгач топторгобъл\н\п алалы. Эки топко бъл\нъб\з. Ээр жана эпчи болуп.

Мээге чабуул

-Кимдин \й\ндъ боз \й бар?

-Боз \йд\ качан тигесиёер?

-Анын кыш менен курулган \йдън кандай айырмасы бар?

- Боз \й ыёгайлуубу жашаганга?

- Ата-бабаларыбыз эмнеге боз \йдъ жашашкан? (къчмън калк болгондугу \ч\н)

Окуучулардын болжолдуу жообу:

1-окуучу: Боз \й кышкысын жылуу, жайкысын салкын, ал кийизден жасалат.

2-окуучу: Жыгач ууктары, кереге, т\нд\ктър\ бар

Мугалим: Азаматсыёар балдар, а силер табышмак, макал билесиёерби боз \й жън\ндъ?

3-окуучу:Жетимиш кемпир жер тиштейт. (кереге)

4-окуучу: Кыргызым кылымдарга тигип келген,

Урпагына унутулгус белек берген.

Мугалимдин маалымат:

Кыргыз эли къчмън калк болгондуктан, ар дайым боз \й тигип къч\п, конуп ж\р\шкън. Ал жайкысын салкын, кышкысын жылуу болгон. Жайында жайлоого малга жайыттуу жерлерге къч\шкън, жылдын търт мезгилинде теё къч\п-конуп ж\р\шкън. Ал эми къч\п ж\р\\гъ боз \й абдан ыёгайлуу болгон, анын керегелери б\ктъл\п, ууктары бирден болуп, чогуу байланып атка, ъг\згъ ж\ктъгънгъ оёой болгон. Ал эми ички жасалгасы аялдардын ууз-чеберлигине жараша болгон.

Мына балдар мен силерге бир аз маалымат берип ътт\м. Азыр мен силерге боз \й жън\ндъ жазылган таркатмаларды берем, силер окуп чыгып ватмандарга ъз т\ш\нгън\ёърд\ жазып чыккыла. Бул тапшырманы аткаруу \ч\н биз топторго бъл\н\п алалы.

Бул оюн «Мозаика» деп аталат менин колумда кыркынды с\ръттър бар, силер ушул кыркындыдан бирден алып чогултсаёаёар бир буюмдун с\рът\ келип чыгат.

1-топ –боз \й

2-топ – къкъър

3- топ –комуз

4-топ – калпак

(Окуучуларга таркатмалар берилет)

Мугалим: Активд\\ катышкан окуучуларга ъз тобунун атындагы карточкалар берилет, мисалы: комуз, калпак, боз \й, къкъър. Кайсы топ къп топтосо, ошол топ жеё\\ч\ болуп табылып «Эё жакшы» деген баага татыктуу болосуёар. Андыктан аракет жасагыла.

Тапшырманы аткарууга алты м\нът убакыт жетеби? Анда баштадык.

1. Топко (Боз \й тобуна) Жыгачтары Жыгачтарына – түндүк, уук, кереге, босого таяк, каалга жана бакан кирет. Буларды жасоодо эчки тал, турпан тал, жаш карагай, кара жыгач керектелет. Жыгачка деп кыйылчу дарактар жазында кыйылып, күнгө эмес, көлөкө жерде кургатылат. Кереге – боз үйдүн уук бекитилүүчү жыгач жасалгасы. Кереге 4төн 12 канаткачейин болот. Керегенин арбир канаты узунунан 18-20, туурасынан 6-10 көздүү. Ар бир уук керегенин ачаларынабайланат. Ачакейлери керегенин башы, төмөнкү бөлүгү, керегенин аягы деп аталат. Түндүк – боз үйдүн төбөсүндөгү жарык кирүүчү жана түтүн чыгуучу тегерек жыгач. Мыкты түндүкчүлөр түндүктү кара жыгачтан жасашат. Анткени кара жыгач катуу келип, кийин ийилиши кыйын болуп көпкө чыдайт. Түндүк көзөнөгүнүн аралыгы 4 сантиметрден болот. Бакан – үй тиричилигинде, айрыкча, боз үй тигүүдө колдонулуучу жоондугу билектей, узундугу 3-5 метрдей, бир учу ачакей таяк. Ал боз үйдүн түндүгүн көтөрүүдө, түндүк жабууну ачып-жабууда, эшик бону түндүктөн өткөрүүдө колдонулат. Уук – түндүк менен керегени бириктирүүчү жыгачтар. Уук көбүнчө талдан, жаш карагайдан жасалат. Уук жасалуучу талды бүрдөй электе кыйып алып, баш-аягын тегиздейт. Анын узундугу болжол менен 2,5-3 метр, диаметри 2,5-3см. Бир боз үйгө болжол менен 40-100 уук керектелет. Босого – боз үйдүн эшигинин эки жагында жазылыгы 8-15 см, калыңдыгы 4-6 см, бийиктиги кереге менен тең эки босого таяк.
2. 2- топко (Къкъър тобуна) Кийиздери Боз үйдүн кийиздерине үзүк, туурдук, түндүк жабуу, эшик жабу кирет. Чийге канат чий, чыгдан, эшик кирет. Үзүк – боз үйдүн ууктарынын үстүнөн жабылуучу калың кийиз. Алдыңкы жана арткы үзүк деп бөлүнөт. Үзүк койдун күзгү кылчык жүнүнөн жасалсабышык болот. Аягынын узундугу болжол менен 7,5-8,5 метр, башыныкы 2-2,5 метр. Туурдук – үзүктөн жукараак болгон боз үйдүн керегежабуусу. Туурасы 2-2,5 метрдей, узундугу 4,5-5,5 метрдей үйгө 4-5, жети, тогуз канат үйгө 6-7 туурдук жабылат. Туурдуктун жээги кара-ак, кээде кызыл-ак жиптер менен аралаш жээктелет. Койдун жүнүнөн жасалган жээк суу тийгенде кирип, туурдуктун жээги бырышып калгандыктан, айрым жерлерде топоздун жүнүнөн эшилген жип менен жээктелет. Түндүк жабуу–боз үйдүн түндүгүн жабуучу кийиз. Ал калыңыраак кийизден түндүктүн чоңдугуна жараша (болжол менен узунуда, туурасыда 2 метр) төрт бурч кесилип, жээги оң-сол эшилген жиптер менен жээктелет. Анын төрт бурчуна тагылган төрт боонун үчөө кырчоого байланып, эшик жактагы жиби түндүктү ачып-жабуу үчүн бош калтырылат. Түндүк жабу жайында жаан-чачындан, кышында кардан сактайт. Чий – август айынын экинчи жарымында бышат. Аны жумшак кезинде белге салып жулуп, боолап, көлөкөдө кургатат. Согор алдында кабыгын аарчып, баш-аягын тегиздейт. Ал боз үйгө жылан, ит, мышыктын кирип кетишинен коргойт.

1. 3-топко (Комуз тобу) Боо-чуулары Боз үйдүн боо-чууларын жүнгө кыл кошуп колго эшип, жибин ийрип өрмөктө согуп даярдайт. Бел кырчоо – боз үйдүн туурдугун белинен тегерете курчаган узун жип. Жабык баш боо – боз үйдүн жабык башынын кереге менен уукка байлануучу жуп боосу. Жел боо (түндүкбоо) –түндүктүн эки жагына тагылуучу терме боо. Түндүк көтөрүүдө анны түндүк бакан менен кошо кармайт, көбүнчө уук, керегеге кыстарып коет. Эшик боо – түндүктөн арта салынып, босогого байланат. Саканак таңгыч–жайылган керегелердин бири-бирине ашталган саканактарын бириктирип бекитүүчү сызма. Уук тизгич – боо-чуунун эң ичкеси. Сайылган ууктар жылып кетпеш үчүн кыркалай имериле оролот.

1. 4-топко (Калпак тобуна) Боз үйдүн тигилиши Боз үй тигерде түз жер тандалууга тийиш. Алгач керегелер жайылып, бири-бирине ашталып, эшме жип менен таңгыч аркылуу арчындалып, бекем тартылат. Керегелердин бир жагы босого таякка бекитилет. Керегелер бири-бирине ашталып, бекитилген жерлерге казык кагылат. Канча кереге болсо, ошончо казык кагылуусу абзел. Канат керегелер тегерете жайылгандан кийин, түндүктү так ортосундагы чамгарагынан бакан менен үйдүн ортосуна туруп, бир адам көтөрөт. Алгач түндүктүн төрт жагынан төрт уук, андан соң ар кай жеринен ууктар сайылат. Ууктар сайылып, уук боолор кереге баштарына байлангандан кийин, түндүктү ошол ууктар көтөрүп калат. Ууктун учтары түндүктүн көзчөлөрүнө буралып, имериле сайылса жакшы отурат. Боз үйдүн жыгачы турган соңу ук тизгич чалынып, кереге таңгыч керегенин белинен жүгүртүлүп, эшик таякка курчай чымырата таңылат. Андан соң чий керегеге курчалат. Үйдүн туурдуктары канат чий сыяктуу эле керегеге жабылат. Эшик жабуу жабылган соң үзүк жабылууга тийиш. Түндүк жабуунун 4 боосунун бирөө артына, экөө эки капталындагы бел кырчоого байланат. Алдыңкы жиби ачып-жабуу үчүн бош калтырылат. Ата-бабаларыбыз жашап келген боз үйдү кастарлоо ар бир кыргыз баласынын милдети экенин унутпашыбыз керек

(Окуучулар ватманга жазган маалыматтарын презентациялашат, башка топтордун суроолоруна жооп беришет.Баалоо иретинде окуучуларга къкъър, калпак, боз \й, комуз карточкалары берилет)(3-5 м\нът)

Мугалим: Азаматсыёар балдар, эми ушул эле топторго башкачараак тапшырма берип къръй\н. Менин колумда търт тамга бар, топ башчылар келип бирден алгыла

С- с\рътч\лър

М-макал-лакап айтуучулар

Ж-жазуучулар

Ы-ырчылар

С\рътч\лър - боз \йд\н с\рът\н тартасыёар, Макал айтуучулар- кыргыздын улуттук буюмдары жън\ндъ макал айтасыёар, Жазуучулар – «Боз \й кыргыз элинин символикасы» -деген темада чакан текст жазасыёар, Ырчылар- Кыргыз элинин каада-салттары жън\ндъг\ ырлардан бир куплет ырдап бересиёер.

Бул тапшырма \ч\н беш м\нът убакыт берейин, жетеби?

Окуучулар тапшырмаларды аткарып беришет. Презентацияга 3-5 м\нът убакыт берилет.

Эми балдар алган билимдерибизди дагы да толуктап слайд аркылуу боз \йд\н с\ръттър\н къръл\.

Окуучуларга слайд кърсът\лът.

Бышыктоо

- Балдар б\г\нк\ тема т\ш\н\кт\\ болдубу?

- Сабак жактыбы?

- Боз \йд\н сырткы ички кър\н\штър\н атап бергилечи?

/й тапшырма

Мугалим: Азаматсыёар балдар. /йдън Боз \й жън\ндъ макал-лакаптарды, табыщмактарды, ырларды таап окуп-жаттап келгиле.

Баалоо

Эми ъз\ёър чогулткан буюмдарды эсептеп кърг\лъ. Кимде канча бар экен? Эсептегиле.

5-

4-

3-

Рахмат балдар, сабагыбыз ушу менен аягына чыкты. Къё\л буруп,активд\\ катышып бергенинер \ч\н рахмат!