Геграфия сабагынан

Подробнее

globus-online.kg

Купить

Реклама

Калың тропик дүпүйөт. Ал аркылуу балта менен жол салып гана өтүүгө болот. Дарак, бадал, лианалар аралаш өсүп, чытырманга айланган, өсүмдүктөрдүн жалбырактары калың жана ширелүү, түсү менен жыты таң каларлык гүлдөр көп, гүлгө окшоп кооз канаттуулар, чоңдугу чымчыктай көпөлөктөр бапырайт. Мында айлана дайыма күңүрт тартып, аба нымдуу. Саратандардын сайраганы бийик чыккан хордой болуп, айлананы жаңыртат, жырткыч айбандардын күрүлдөп, айкырганы, маймылдардын чарылдаганы угулат. Айлана жыл бою көпкөк. Бул дагы — Африка.

Айлана — теребел биздеги талаага окшош да, окшобой да турат. Калың чөптүү түздүктүн ар кайсы жеринде кызгылт, күрөң аска таштар сороёт. Алардын чокусун такыя сыяктантып, жумшак коңур чым баскан. Алыстан тармалданган токойчолор көрүнөт. Жакын келсең токойчо эмес эле өтө зор бастек дарак — баобаб. Бул — атактуу Африка саваннасы. Африканын негизги бөлүгү тропиктик кеңдикте жатат.

Батыш жээгинен чыгыш жээгине чейинки аралык мындан бир топ кыска. Африканы эки океан — Атлантика жана Инди океандары, эки деңиз — Жер ортолук жана Кызыл деңиз чулгап турат. Африкада Нил, Нигер, Конго, Замбези, Оранж, Лимпопо деген чоң дарыялар, Чад, Виктория, Ньяса, Танганьика деген чоң көлдөр бар.

Бул жер пайдалуу кендерге бай. Алжирде Сахара чөлүндөгү кумдун астынан нефть табылган. Африканын борбордук бөлүгүндө, Конгодо дүйнөгө атагы чыккан жез кендери, уран шахтылары бар. Түштүк бөлүгүндө алтын менен алмаз көп. Кокос жана май пальмаларынын жемиштери, кымбат баалуу кара жана кызыл жыгачтар, каучук дарактары — Африканын табияты адамзатка марттык менен тартуулаган белеги. Африканын күр топурактуу жеринде какао, кофе, банан, ананас, манго, апельсин өсөт.

15-кылымда Африканы изилдеп үйрөнө баштаган деңиз саякатчыларынын соңунан бул жакты көздөй көпөстөр менен жан кечти шылуундар агылып келе баштаган. Алар бүткүл материкти талап-тоноп киришкен, мындай иш али тарыхта боло элек эле. Алтынды, асыл таштарды алышкан, жергиликтүү адамдарды кары, жашына карабай кемеге салып барып, кулдукка сатышкан.

Он миллиондогон африкалыктар Америкадагы плантацияларда кул болуп иштеп калышкан. Колониячылар келгенге чейин Африкада ири мамлекеттер болгон, искусство менен кол өнөрчүлүк өнүккөн. Баскынчылар сыймыктуу, таланттуу элдерди куралдын күчү менен багындырып, алардын маданиятын тебелеп-тепсешкен.

Келгиндер африкалыктардын күчү менен өздөрүнө шаар, жол, шахта менен деңиз портторун курушуп, бул жердин байлыктарын өз өлкөлөрүнө ташып кетип турушкан. Бирок Африка элдери баскынчыларга каршы күрөшүп, ал күрөштү токтотушкан жок. Акыры боштондукка да жетишишти — азыр Африканын дээрлик бардык аймагы көз каранды эмес.

Африка деп дүйнө бөлүгү дагы аталат, ага Африка материги жана ага таандык аралдар кирет. Африканын аралдарын эске албагандагы аянты 29,2 млн км², аралдары менен — болжолдуу 30,3 млн км², Жер бетинин 6% жана кургактыктын 20,4% ээлейт. Африка континентинин аймагында 55 мамлекет жайгашкан (анын ичинде көз каранды мамлекеттер дагы).

Африканын калкы миллиарддан ашык адамды түзөт. Африка адам баласынын байыркы мекени деп саналат: дал ушул жерде эң байыркы эрте гоминиддердин жана алардын мүмкүн болуучу түп аталарынын калдыктары табылган, анын ичинде, сахелантроптор, Australopithecus africanus, A. afarensis, Homo erectus, H. habilis жана H. ergaster.

Африка континенти экваторду кесип өтүп, көптөгөн климаттык аймактары бар; түндүк субтропикалык климат алкагынан түштүк субторипикалык климат алкагына чейин созулган жалгыз континент. Туруктуу жаан-чачындын жана сугаттын жетишсиздигинен, ошондой эле мөңгүлөрдүн же суу түшүрүүчү тоо системаларынын аздыгынан, климатты табигый жөнгө салуу материк жээктеринен башка жерлерде байкалбайт.

Африканын маданий, экономикалык, саясый жана социалдык көйгөйлөрүн африканистика илими изилдейт.

Четки чекиттери

• Түндүгүндө — Бен-Секк тумшугу (Рас-Энгела, Эль-Абъяд) 37°20′28″ түн. кең. 9°44′48″ чыг. уз.
• Түштүгүндө — Игольный (Агульяс) тумшугу 34°49′43″ түш. кең. 20°00′09″ чыг. уз.
• Батышында — Альмади тумшугу 14°44′27″ түн. кең. 17°31′48″ бат. уз.
• Чыгышында — Рас-Хафун тумшугу10°27′00″ түн. кең. 51°24′00″ чыг. уз.

Ошентип, Африка түндүгүнөн түштүккө карай — 8103 км, батыштан чыгышка карай — 7385 км созулат.