Хуһан модоной аша туһа

Мархаева Таисия Хандуевна,

Захааминай аймагай “Уран Дүшэ”

зохёохы бүлгэмэй гэшүүн,

Санагын дунда һургуулиин

буряад хэлэн ба уран зохёолой багша

Хуһан модоной аша туһа.

Манай ой тайга соо элдэб олон тоото модонуудай дунда сагаахан хуһан аржы баржы ургажа һуудагынь харахада ямар гоёб даа. Тэрэнэй гол бэе, үндэһэ, үйһэ, шүүһэ, гүлгэ урда сагһаа арад зон ажабайдалдаа хэрэглэдэг гэжэ мэдээжэ. Энээн тухай мүнөөнэй залуушуул һайн мэдэхэгүй дээрэһээнь шэнжэлэл хэжэ, залуу үетэндэ ойлгуулха дуран хүрэнэ.

Манай эндэ хада уулануудта, нютаг нугын заха, уһа мүрэнэй эрье зубшан, тэгшэшье, хэжэлүүр ара ба үбэрөөр ургадаг модон ха юм. Ургаһан газарһаань боложо, ондо ондоо түхэлтэйгөөр, гол бэень бүдүүн ба нарин, тэгшэ зуйбаа гү, али барьяа бүдүүн, һалаа болон газаа талань ондо ондоогоор ургадаг юм. Ара таладаа шэнэһэн модонтой холилдожо ургахадаа зуйбаа (тэгшэ үндэр) бэе талатайгаар ургадаг, харин хадын энгэр талада ехэ бүдүүн бэетэй, багжагар мантан томо һалаануудтай, набша намаа ехэтэйгээр һалбаржа һуудаг. Тэгшэ газарта холисоо шэнэһэн модогүйгөөр ургахадаа, набтаршаг бэетэйгээр, һалаа набша ехэтэйгээр ургаха. Энээнһээ гадна тэгшэ талын һүрьёо шулуутай, хабсагайтай газараар ургадаг хуһад аргагүй бүхэ шанартай байдаг гэжэ хизаар ороноо шэнжэлэгшэ Викулий Шагдурович Хадаев һонирхол татамаар хөөрэжэ үгэһэн юм. Хуһанай үрэһэн элбэгээр таража, хаа-яагүй ургадаг ха юм даа.

Хуһаар хэгдэдэг юумэнүүд олон даа. Ажаһуудалай хэрэгсэлдэ хуһан модоной ороогүй газар гэжэ бага. Бүхы бариха багажа зэбсэгһээ захалаад, уран нарин бүтээлнүүд хүрэтэр хуһан модоор дархалһан лэ байха. Хуһанай бэе талаһаань гү, али үндэһэнһөөнь, үгышье һаа улха шоодхоһоонь, һалаа хальһанһаань, үйһэнһөөнь абажа элдэб янзын бүтээлнүүдые хэдэг. Хуһан модон ехэ бүхэ, хухархагүй, дабирхайгүй, хуһаар хэгдэһэн юумэн хүнэй гарта зөөлэн, хүнгэн, таатай.

Урда уряа сагһаа манай нютагта хуһаар шарга, тэргэ, амһартануудые, дарханай тоногуудые бүтээжэ, ажабайдалдаа хэрэглэдэг байгаа. Юундэб гэхэдэ, хуһан модон бүхэ шанартай, гоё һайхан юм. Хуһанай улха шоодхоор матаар аяга, шанага, ангууриин буугай тоног – натруушха, дааһа бүтээдэг байгаа. Дээрэ хэлэгдэһэнэй ёһоор, тэгшэ шулуун адхатай газарта ургаһан хуһан яһала бүхэ, уян, тиимэһээ шаргын үргэ, дугааг, үргүүбшэ мэтые матажа хэдэг даа. Өөрыгөө түхэлөөр элдэб аргаар нугаржа ургаһан хуһаар шарга тэргын буулга, эмээлэй бүүргэ, аргамжа татаха гохо хэдэг. Һалаатаһан хубяарнь үбһэнэй гохо, гурбан хургатай аса хэгдээтэйень харахада нюдэ баясуулмаар.

Хуһанай шоодхо (капы) тухай онсолон хөөрэхэ дуран хүрэнэ. Тэрэ хадаа хуһанай узуурта баржыжа, тобогор түхэреэн түхэлтэйгөөр ургаһан хуби. Энэ хадаа хуһан бүхэндэ байдаггүй юм байха. Тэрэниие бэдэржэ олохо хэрэгтэй. Энэ хубяарнь аяга, бэлэмэрэй сохюур, модо дархалха тоногуудые, дааһа, натруушха гэхэ мэтын юумэ бүтээдэг. Иимэ шоодхоор хэгдэһэн аягые элдэб янзаар нэрлэдэг байха: улаан аяга, шоодхо аяга, үндэһэн аяга. “Үндэһэн” гэжэ нэрлэгдэһэниинь зүб нэрэнь болоно гү даа, юундэб гэхэдэ хуһанай үндэһэн талада баржыжа ургаһан хубяарнь хэгдэнэ ха юм. “Шоодхо” гэжэ нэрыень тайлбарилаад үзэхэдэ иимэ: зунай үедэ хуһанай энэ хубииень абажа, газаадахи хальһан (түмэжыень, холтоһыень) наринаар хуулан абахада, хурса үзүүртэй нюдэд гэхэ гү, али гадар хальһан байдаг, энээнииень щёткотой жэшэжэ буряадшалан “шоодхо” гэжэ нэрлээ ха. Эдэ шобхо хубииень хутагаар, һүхөөр арилган ташахада, аргагүй гоё түхэл зурагтай хуби харагдадаг бшуу: тоошхотоһон нюдэд, нэхэлдэжэ ургаһан хуһанай “мяхан” бэень. Энэнь хуһанай хатахада ямаршье заби-хахархай гаража хатахагүй, эгээл хуһанай бүхэ хубинь гээшэ. Шоодхын нойтон байхадань матажа хонхойлгоод, аяга шанага хэдэг байһан. Түнхиһэн нойтон шоодхоёо уһанда бусалгажа шанаад хатаадаг. Юундэ шананаб гэхэдэ, түргэн хатахын тула. Хатаһан хойнонь аяга шанагын түхэл шарай оруулха, һайн гэгшээр мүлиргэжэ арилгаад, лак тоһо түрхижэ зураг хээень эли тодо болгохо. Аймшагтай һайхан зурагтай бэе болодог. “Улаан” аяга гэжэ нэрлэһыень тайлбарилха хүсэл түрэнэ. Урда сагта ондоо нютаг оронуудһаа үндэһөөр хэһэн аяганууд аралжаа наймаанда гарадаг байгаа. Эдэ аягын газаа тала улаан үнгэтэйгөөр харагдадаг байһан ушарһаа “улаан аяга” гэжэ нэрлэгдээ ха. Иимэ шоодхо ганса хуһанай үндэһэндэ байдаг бэшэ, элдэб түрэлэй мододто дайралдадаг: мойһондо, бургааһадта, дулаан болон хүйтэн оронуудай мододто байдаг юм.

Хуһанай улха баһал хүнэй һонирхол татамаар. Улха гээшэ хуһанай дээшээ ургаһан бэе таладань тобойжо ургадаг юм. Теэд тэрэ хуһан бүхэндэ байхагүй лэ. Ой модон соогуур ябахадаа адаглан харахада, нэгэ улхатай модоной байбалынь тойроод олохон хуһанда улха үзэгдэдэг, юундэб гэхэдэ нэгэ улхатай модонһоо унаһан үрэһэнһөө ургаа ха. Модон хүрэтэр уг гарбалаа, шарай үнгэеэ баримталдаг юм байна. Энээниие ойлгожо ябахаар лэ даа. Хуһанай улха баһал бүхэ барилгатай, энээгээр аяга, шанага гэхэ мэтын хэрэгсэлнүүдые бүтээдэг. Һайн гэгшээр мүлиргэжэ арилгаад харахада, баһал үнгэ зүһэнь гоё, торго хоргойн һолонготоһон, долгитоһон хээ нюдэ баярлуулдаг.

Хуһанай шоодхо болон улха хоёрһоо гадуур хуһанай гол бэеын мяхан (текстура - волокно) долгитон ургаһан байдаг, энэнь хадаа хуһанай эгээ бүхэ, һайн хубинь гэжэ сэгнэгдэдэг. Хуһанай узуур талада нэгэ шүүрхын ута соо энэ хубинь байха, энээгээрнь таряагаа нюдэхэ уур хэдэг бшуу. Долгитоһон барилгатай хуби хуһанда утаар байдаг, тэрэниие “хүмэдхэ” гэжэ нэрлэдэг. Энэнь урда жэлнүүдтэ үйһыень хуулаһан хуулаһан хуһанда, хүнэй һүхөөр сараа гаргаһыень зубшан ургаһан байдаг. Тиимэһээ иигэжэ хэлэхэдэ болоно: хуһанай эрэмдэг ороод, саашадаа ургаһан, амидарһан шарха (һорьбо) гээшэ. Энээгээр һүхын, алхын, балтын эшэ хэхэдэ таатай, даб гээд хухархагүй, бүхэ шанартай.

Хуһан дабирхайгүй модон ха юм даа, тиимэһээ амһартануудые хэдэг байһан: һуулга, торхо, бэлэмэр, аяга, шанага.

Хуһанай үйһөөр түйсэ, торхо, тоорсог, һабяа гэхэ мэтые урладаг. Үйһэн хура бороодо нородоггүй юм. Тиимэһээ урдандаа манай элинсэг хулинсаг гэр бараанайнгаа, дал дамхуугайнгаа хушалтада хэрэглэдэг байһан, зарим зон мүнөөшье хэрэглэнэ бшуу. Үшөө тиихэдэ сэхэ һайхан хуһаар банза номой годли хэдэг юм.

Хуһанай эм домтой хубииень ажабайдалдаа хэрэглэжэ болоно. Тоолохо болоо һаа, иимэ: шүлтэ (чага), намаа набша, гүлгэн (почки), шүүһэн (сок). Хуһанай намаалха үедэ шүүһыень абажа хэрэглэдэг, нальхинь саахар ехэтэй юм. Энэ нальхиһаа шүлтэ (чага) бии болодог. Шүлтын үдхэн шүүһэ бусалгаад, модон хэрэгсэлнүүдээ будахада яһала һайн.

Хуһаар хэгдэһэн зэр зэмсэгээ хура бороондо байлгахагүй юм, түргэн үмхирдэг. Матамал байгаа болбол эжышэдэг байха.

Хуһан хадаа сэбэр байдалай, арюун сэбэрэй һүлдэ тэмдэг мүн.