Педагогика олоҥхо

Олоңхо педагогикатын көрүгэ

(Төрүт омуктар оскуолаларын чинчийэр институт барыла)

Киириитэ.

Бу көрүк (концепция) олоңхо сүрүн идиэйэтигэр олођуран, норуот педагогикатын араас ньыматынан туҺанан саха ођотун билиңңи уларыйа турар быҺыыга – майгыга олоххо бэлэмнээх киҺилии киҺини иитэр кыҺалђа тирээбитинэн быҺаарыллар.

Олоңхо норуот педагогикатын сүрүн өйдөбүлүн, тутулун, тиҺигин түмэр. Онон олоңхону сиҺилии үөрэтии, чинчийии ођону олоххо бэлэмнээх киҺи гына иитэргэ кыађы биэрэр.

Олоңхо педагогикатын олохтооҺун уҺун процесс. Онон сађалааҺын бастакы түҺүмэђэ 2004 – 2014 сс. барар.

Олоңхо педагогикатын билиңңи туруга.

Олоңхону тылынан уус – уран айымньы быҺыытынан ођо садыгар, кыра кылааска билсиҺии, орто уонна үөҺээ кылаастарга айымньыны үөрэтии оңкулунан барар. Оскуолађа сүрүн олоңхолор «Эрчимэн Бэргэн» (С.С.Васильев), «Дьулуруйар Ньургун Боотур» (П.А. Ойуунускай) кылааска, «Күн Эрили», «Үөлэн Хардааччы», «Дьырыбына Дьырылыатта», «Кыыс Дэбилийэ», «Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур» кылаас таҺынан аађыыга үөрэтиллэллэр.

Республикађа олоңхону толорорго уҺуйуу биирдиилээн куруҺуок, студия чэрчитинэн барар. Олоңхону сценађа туруорууга, ођо толоруутугар ситиҺиилээхтик үлэлиир улуустар бааллар: Сунтаар, Таатта, Уус – Алдан, Муома, Амма.

Ођо олоңхону чинчийиитэ кэлин тэнийэн, тэтимирэн иҺэр. Онон бу хайысха саңа сайдар.

Ођо олоңхону аахпытыттан, истибиттиттэн уруҺуйдуур. Манна республикађа бастың үлэлээх ођо ахсаана сылтан сыл эбиллэр.

Ођолор олоңхону өйдүүллэригэр, олоңхону дьарык оңостоллоругар улуу суруйааччыларбытыгар, бөлөҺүөктэрбитигэр А.Е. Кулаковскайга, П.А. Ойуунускайга, А.Е. Мординовка, И.В. Нуховка аналлаах тэрээҺиннэр, «Мин олоңхо дойдутун ођотобун» анал көрүү, «Ленский край» форум чэрчитинэн үлэлиир оскуола, кылаас таҺынаађы үлэ араас көрүңэ олук уураллар, бөђө тирэх буолаллар.

Ођолорго анаан ыытыллар «Кэскилгэ хардыы» научнай – практическай конференция – олоңхону чинчийэн, киэң билиигэ таҺаарарга, ођо толкуйун сайыннарарга улахан тирэх.

Ол гынан баран, олоңхо педагогикатын тустаах үөрэтии, анаан – минээн чинчийии ыытылла илик.

Этнопедагогиканы төрүттээбит профессор, академик Г.Н. Волков олоңхону маннык сыаналаабыта: «…олоңхо самое концентрированное выражение духовной жизни якутского народа. Если, по словам Платона, Гомер воспитал Элладу, то олоңхо воспитал народ страны саха…» Онон саханы саха оңорбут олоңхо бары өттүнэн чинчийиини, ырытан көрүүнү, онно олођурбут педагогическай үөрэђи эрэйэр.

Олоңхону үөрэтии ођоттон ураты өссө төрөппүт, бары предмет учуутала билэрин ситиҺии чэрчитинэн барар. Бары көмөлөөн, ырытан олоххо киллэрии ньымалара толкуйданыллар. Олоңхо педагогическай үөрэх биир бастың көрүңүн быҺыытынан сайдар.

Онон олоңхо педагогикатын олохтуурга бары көмө ньыманы: кинигэ, альбом, аудио – видеоматырыйаал, киинэ уо.д.а. – толкуйдаан, айан таҺааран муңутуур көдьүүстээхтик туҺаныллар.

Сыала, соруктара.

Сүрүн сыала: Олоңхо педагогикатын олохтооҺун.

Олоңхо педагогикатын олохтуурга маннык соруктар тураллар:

1. Сөптөөх усулуобуйа тэриллэр:

Нормативнай – правовой докумуоннары оңоруу;

Тэрийэр – салайар: чинчийэр, холоон көрөр үөрэх тэрилтэлэрин, кинилэри салайар тэрилтэлэри быҺаарыы; үлэ ис хоҺоонун ырытан оңоруу.

Научнай – методическай:

- олоңхо педагогиката олоххо киирэр моделын ырытыы; ис хоҺоонун оңоруу;

- холоон көрөр, чинчийэр үлэђэ научнай – методическай ыйыылары оңоруу;

- кэтээн көрүү (мониторинг) механизмын ырытыы, олоххо киллэрии, түмүгү оңоруу.

Үп – харчы: холоон көрөр, чинчийэр үлэ бары көрүңүн үбүлээҺин, онуоха федеральнай, республиканскай, олохтоох үптэн анал көрүүнү ситиҺии.

1. Үөрэх тэрилтэлэригэр Олоңхо Кииннэрин, түмсүүлэрин тэрийии;
2. Дьођус бырайыактары оңоруу, олоххо киллэрии.

Сүрүн хайысхалар:

- олоңхо тыла – ођођо: ођо тыла байар, сайдар эйгэтин тэрийии, туҺаныы; ођо толкуйун эрчийии;

- олоңхо философиятын үөрэххэ туҺаныы: ођо саас кэрдиис кэминэн олоңхо иитэр - үөрэтэр хайысхаларын үөрэх бары предметтэригэр киллэрии;

- олоңхону ођо иитиитигэр туҺаныы: олоңхо сүрүн санаатынан ођону иитэргэ маннык хайысхалары туҺаналлар: көрдөрүү, алтыҺыы, уҺуйуу, такайыы, сайыннарыы;

- олоңхо сүрүн идиэйэтин, көрүүлэрин олоххо – дьаҺахха туҺаныы: сиэрдээх майгы, өй – санаа, тыл - өс, эт – сиин, дьиэ – уот, сиэр – туом, таңас – сап, аҺылык, дьарык, идэ;

- олоңхону атын омук культуратыгар алтыҺыннарыы, таҺаарыы: Саха сирин, Россия, аан дойду араас омугун тылыгар тылбаастаан, араас ньыманан, средствонан, технологиянан тарђатыы;

- түөлбэ олоңхото: түөлбэ олоңхотун ођону патриотическай тыыңңа иитэргэ туҺаныы, төрөөбүт сир – ийэ дойду өйдөбүлүн иитии.

«Олоңхо педагогиката» көрүгү олоххо киллэрэр хайысхалар.

Олоңхо философиятын үөрэххэ туҺаныы.

ҮҺүгэр диэри саастаах кыраачааннар айыы бухатыырын, кыыҺын – уолун аатын билэ, араара үөрэнэллэр, олоңхођо сыҺыаннаах тылы истэ, өйдүү, саңара улааталлар, таабырыны таайса оонньууллар. Ол олоңхону истэргэ бастакы үөрүйэхтэри иңэрэр.

Ођо сыыйа улаатан барыытыгар олоңхо тылын истэ, айыы уонна абааҺы бухатыырдарын, дьонун – сэргэтин араара үөрэнэр. Айыы дьоно сырдыгы тарђаталлар, абааҺы өттө хараңаны, куҺађаны батыҺалар диэн өйдөбүлү сыыйа быҺааран бараллар, сорох олугу саңара үөрэнэллэр.

Кыра кылаас үөрэнээччилэрэ олоңхо сирин – дойдутун, халлаан эттиктэрин, дьонун – сэргэтин олук хоҺооннорунан үөрэтэн билиилэрин кэңэтэллэр.

Ортоку уонна үөҺээ кылааска үөрэнэр предметтэрин ис хоҺоонугар, табыгастаађын көрөн, олоңхо өйдөбүллэрин үөрэтии барар. Ол курдук саха, нуучча, омук тылларыгар, саха, нуучча литературатыгар, историяђа, ырыа, уруҺуй, физкультура, үлэ предметтэригэр арылхайдык көстөр.

Олоңхо саха өйүн – санаатын толору көрдөрөр. Кини философията күүстээх, бары өйдөбүллэрэ научнай хабааннаахтар. «Ађыс иилээх – сађалаах, алта киспэлээх Аан дайды» айыллыађыттан, кини үс дойдутугар буолар быҺыы – майгы, олох – дьаҺах бүтүннүүтэ туох эрэ сыаллаах – соруктаах, тус – туспа өрүттээх. Манна алђас эбэтэр түбэспиччэ туох да оңоҺуллубат, ханнык да быҺылаан, быҺыы – майгы кэпсэммэт, барыта орун – оннугар, бэйэ – бэйэтиттэн тахса турар гына ойууланар. Бу өттүнэн математика, география, физика, астрономия, черчение курдук предметтэр ордук сыҺыаннаахтар, манна бэриллэр тирэх өйдөбүллэр олоңхо оңкулугар, сорох өттө тутулугар олођуруох кэриңнээхтэр.

Ођо ону – маны өйдүүр буолуођуттан саңарарга үөрэнэр. Оттон уус – уран тылга сыыйа киирэр, онуоха олоңхо туохха да кэмнэммэт кылаат буолар. Ођо уруоктан ураты күннэтэ олоңхо уус – уран тылын билэригэр, туттарыгар кыах үөскэтии, болђомто баар буолуохтаах. Кини кыра сааҺыттан биирдиилээн тылынан, этиинэн саңара үөрэнэн баран, оскуоланы бүтэрэригэр олоңхо улахан кэрчигин сатаан өйдүүр, бэйэтин тылынан кэпсиир, кыаллар буоллађына, толорор.

Олоңхоттон саха хантан хааннаађын, кимтэн кииннээђин сабађалыыр кыах баар буолуо. Онон олорон кэлбит олохпутун, историябытын үөрэтии атын оңкулунан барарыгар саңа көрүүлэр баар буолуохтара.

Саха – нуучча – омук тылларыгар силлиспит (интегрированнай) үөрэтии киллэриэххэ сөп. Онуоха тиэмэлэри табыгастаахтык талар, наардыыр сорук турар. Маннык тиэмэлэри киллэриэххэ сөп: саха сиэрэ – туома, таңаҺа – саба, иҺитэ – хомуоҺа, дьиэтэ – уота о.д.а.

Олоңхо уонна ођо иитиитэ.

Олоңхо сүрүн идиэйэтинэн ођо иитиитигэр маннык хайыханан туҺаныахха сөп:

Көрдөрүү. Олоңхођо сыҺыаннаах ойуу – бичик, араас оңоҺук, туттар тэрил, мал – сал – барыта көрдөрүүгэ турар, онон ођону тула эйгэ олохсуйар. Олоңхону толорон көрдөрүү сүрүннээн дьон мустар кэмигэр буолар. Көрдөрүү бэйэ культуратын билиҺиннэрэр; дьону түмэр, биир сыаллыыр; майгыны – сигилини, өйү – санааны тупсарар. Дьон иңэриммит, мунньуммут билиитин олоххо туҺанар.

АлтыҺыы. Олоңхо сүрүн өйүн – санаатын, тылын -өҺүн кытта алтыҺыы саха ыйдарынан үлэђэ сылы быҺа барар. Ођо, ыччат көрбүтүн, алтыспытын түмүгэр бэйэтэ тутан – хабан оңорорго үөрэнэр. Билбиттэрин олоххо холоон көрөллөр, идэ ыларга куоҺаналлар. Куту – сүрү мунньуналлар, иитинэллэр. Ођо айылђађа үгүстүк сылдьан, айылђалыын алтыҺар. Дьыл кэминэн көрөн олорорго үөрэнэр: аҺылыга, таңаҺа – саба; оонньу ута, үлэтэ; т утта – хапта сылдьара айылђаны кытта сибээстэнэр.

УҺуйуу. КиҺи бэйэтин айылгытын, уратытын билэ улаатарыгар кэтээн көрүү көмөлөҺөр. Үтүө да, мөкү да өттүн билэн бэйэтигэр сөптөөх түмүгү оңостор. Үчүгэй үгэстэри иңэринэргэ, ону тутуҺарга аналлаах үөрэх наада. Онон үлэ, өй – санаа мындырын сатыыр, баҺылыыр гына иитэн - үөрэтэн таҺаарыы, уҺуйуу суолтата улахан, ньымата элбэх, араас. УҺуйуу 4 хайысханан сайдар: өйгө - санаађа, кэрэђэ, дьођурга – идэђэ, эти – хааны эрчийиигэ.

Такайыы. Толкуйу тобуларга, дьођуру, ньыманы үөскэтэргэ такайыы көдьүүстээх. Сиэрдээх майгыга иитии, идэни буларга көмөлөҺүү сүрүҺн ньымата – такайыы. Такайыы хайысхатын суолун – ииҺин буларга көдьүүстээх үлэ барар.

Сайыннарыы. Ођо өйдүүр дьођурун сайыннаран, истибитин иңэринэр, өйүгэр тутар, хатыыр; толкуйун сайыннаран кэтээн көрөр, чинчийэр таҺымңа тахсар; этин – сиинин эрчийэн, сайыннаран бөђө, чэгиэн – чэбдик киҺи буолар; араас дьођурун сайыннаран олоххо бэлэмнээх буолар.

Олоңхо уонна олох.

Cиэрдээх майгы. Олоңхођо айыы дьоно сиэрдээх майгыны тутуҺаллар, үтүө үгэҺи үксэтэллэр. Сырдык күүс уонна хараңа күүс мөккүөрүгэр айыы дьоно сырдык санааны, көңүл олођу, үтүө быҺыыны тутуҺаллар, оттон абааҺы өттө хараңа күүскэ сүгүрүйэр, куҺађан кэмэлдьини тарђатар. Саха өйдөбүлүн биир сүрүн уратыта: эр киҺи уонна дьахтар сыҺыана. Кинилэр ытыктаҺаллар, өйдөҺөллөр, сөбүлэҺэллэр уонна тугу барытын сүбэлэҺэн оңороллор. Бу өйдөбүл киҺи олођун устата салђанан барар сайдыы биир кэрдииҺэ буолан, оскуолађа араас көрүңүнэн үөрэтиллэр.

Өй – санаа. Айыы киҺитэ өйүнэн дађаны, санаатынан дађаны үрүң күнү кытта сибээстээх. Ол иҺин сиргэ үчүгэй өй – санаа олохсуйарыгар кыҺаллар. Олоңхо өйдөбүлүгэр олођуран, санаатын сааҺылыыр, өйүн сытыылыыр, толкуйун тобулар өйдөбүллэр ис хоҺооннорун үөрэтии барар.

Тыл - өс. Олоңхођо ойууланар икки утарыта турар күүс тыла - өҺө эмиэ утары, уратылаах. Кинилэр өйдөрө - санаалара, майгылара – сигилилэрэ тылларыгар - өстөрүгэр эмиэ көстөр. АбааҺы киҺитэ чабыланар, киҺиргиир тыла куҺађан, сыыҺа диэн өйдөбүлү ођођо иңэрэргэ көмөлөҺөр. Айыы киҺитин уус – уран тыла - өҺө кими бађарар умсугутар, кэрэђэ сирдиир. ДьоҺун тыл олођу түстүүр.

Эт – сиин. Олоңхођо айыы дьонун араңаччылыыр аналлаах бухатыыр хайаан да этин – сиинин эрчийэрэ, уҺаарыллара сиҺилии ойууланар. Бухатыыр онуоха анал үөрэђи барар. Олоңхоттон илии – атах оонньуутугар, эт – хаан эрчиллиитигэр, бэйэ этин – сиинин хатарынарга үгүс ньыманы булан, физкультурађа, спортка уларыйыылары киллэриэххэ сөп.

Дьиэ – уот. Сахалыы көстүүлээх, киэргэтиилээх тутуу ис бараанын, тас көстүүтүн олоңхоттон булуллар. Олорор, үөрэнэр дьиэни – уоту, тэлгэҺэ иҺин тупсаран оңоруу ыытыллар.

Сиэр – туом. КиҺи киҺиэхэ, айылђађа, тулалыыр эйгэђэ сыҺыан үтүө үгэстэригэр олођурбут сиэри – туому билиэхтээх. Ођо олох кыра сааҺыттан сиэри – туому толоруу судургу өттүн билэр, өйдүүр гына иитиллэр. Ођо саас кэрдиис кэмин учуоттаан, тус – туспа чопчу өйдөбүллэри үөрэтэн, туому толоруу тиҺигэ (системата) оңоҺуллар.

Таңас – сап. Таңнар таңас дьыл кэмигэр сөп түбэҺиннэрэн уларыйан иҺэр. Онон олоңхо дьонун таңаҺын идиэйэтигэр, быҺыытыгар – тутуутугар, киэргэлигэр – симэђэр болђомто ууран чинчийии, үөрэтии салгыы барар. Онон саха таңаҺын культурата олохсуйар.

АҺылык. Олоңхођо үрүң ас туҺунан ордук элбэхтик этиллэр. Үрүң ас анал иҺитэ – хомуоҺа сиэдэрэйдээн ойууланар. Улахан түмсүүгэ (ыҺыах, уруу) араас ас астанарын, аҺылык сиэрэ – туома толору ойууланар. Ордук кымыс иҺиитин сиэрин – туомун чорботон бэлиэтиэххэ сөп.

Дьарык, идэ. Идэ үгүс сыранан, элбэх дьарыгынан ситиҺиллэрин олоңхоттон эмиэ булуохха сөп. Булчуту, ууҺу дьарыктыыр, бухатыыр киҺини уҺуйар үгүс ньыманы булан, саңа таҺымңа таҺааран, аныгы олоххо сыҺыарыахха, идэђэ дьарыктааҺын, уҺуйуу технологиятын оңоруохха сөп.

Олоңхо атын омук культуратыгар.

1. Олоңхо сүрүн өйдөбүлүн, тылын - өҺүн атын омук ођото культура биир көрүңүн быҺыытынан ылынар. Олоңхо – саха культуратын аан дойду культуратын кытта ситимниир кыахтаах айымньы. Кини араас омук тылыгар тылбаастанан Европа да, илиңңи дойдулар да культураларын кытта алтыҺар кыађы биэрэр.
2. Олоңхо сюжетын, ханнык бађарар кэрчигин олук хоҺоонунан, кэпсээн ньыматынан ойуулаан – бичиктээн оңордоххо, ордук өйдөнөр, болђомтону тардар, ођођо сөбүлэтэр.
3. Олоңхо персонажтарынан оонньуур оңоруохха сөп. Куукула, дьиэ – уот, иҺит – хомуос, мал – сал, туттар тэрил, таңас – сап, киэргэл сиэдэрэй, тупсађай оңоҺуулаах буоллађына, ким бађарар сэңээриэ.
4. Электроннай кинигэни хас да омук тылынан бэчээттэтиэххэ сөп.

Түөлбэ олоңхото.

Түөлбэ - түөлбэ тус туҺунан олоңхолоох. Онон түөлбэ бэйэтин олоңхотун быҺааран, чинчийэн, бэйэ культуратын биир киэн туттар көрүңэ оңоруохха. Онуоха олођуран түөлбэ олоңхотун үөрэтии сыала, соруга маннык буолар:

- олоңхо ис хоҺоонун ођо барыта билэр;

- атын олоңхоттон уратытын быҺаарар;

- олоңхону испиэктээх оңорон туруорарга кыттар;

- ким бађалаах, дьођурдаах бу олоңхону толорор;

- түөлбэђэ олорон ааспыт олоңхоҺуттары үөрэтэр, а.э. олоңхо историятын чинчийэр.

Түөлбэ олоңхотугар олођуран, төрөппүттэргэ, атын ким бађалаахха олоңхо педагогикатын олоххо киллэрии барар.

Олоңхо педагогиката, түөлбэ олоңхотуттан сайдан, олоххо киирэр суола арааҺа элбэх, ньымата үгүс. Үлэ олохтонон истэђин аайы хомуллан, биир ситимңэ киирэр, онтон тиҺик оңоҺуллар.

Онон ођо кыра сааҺыттан үөскээбит эйгэтиттэн олоххо тахсарыгар олоңхо педагогиката олук уурар. Ол ођону төрөөбүт сир – ийэ дойду – аан дойду өйдөбүлүнэн иитэргэ тирэх; кэлэр үйэђэ сайдыылаах омуктары кытта тэңңэ турар киҺилии сиэрдээх, куттаах – сүрдээх саха иитиллэригэр эркээйи буолар.

(Чөмчүүк саас. Дошкольный возраст. Ежеквартальный научно – методический журнал для работников образования и родителей. №1 Январь – март 2006. стр. 20- 25)