«Т?р??б?т т?р?т тылым- мин бар5а баайым»

Эссе.

Саха тыла Амма Аччыгыйа эппитин курдук «Сир симэ5ин курдук сиэдэрэй, ?р?йэ уутун курдук ыраас», К?ндэ эппитинии « С?р??н с??гэй курдук с?рэ5и быары с?р??ргэтэр».

Мин, Аргунова Марианна Васильевна, бу сир ?рд?гэр э?инэ бэйэлээх идэ баарыттан саамай ыарахан, ол гынан баран олус наадалаах, ту?алаах, бочуоттаах идэ - учуутал идэтин талбыппыттан олус киэн туттабын. Учуутал идэтин талбыт ки?иэхэ олус уустук сорук турар. Ол эн ??рэтэр о5олору? инники дьыл5аларыгар улахан эппиэтинэ?и с?гэри? буолар. Эн о5ону ??рэтэ ыллы? да, кинини ки?и гына иитэргэ сыал-сорук туруоран ?лэлиигин. Бу о5о хайдах ки?и буолан тахсара эн ??рэтэр предмеккин т??? дири?ник билэргиттэн, ону сатаан о5олорго хайдах тиийимтиэтик биэрэргиттэн, бэйэ? хайдах ки?илии хаачыстыбалааххыттан, тулалыыр эйгэ5э, олоххо хайдах сы?ыаннааххыттан улахан тутулуктаах. Ону та?ынан, эн о5олору бэйэ? т?р?пп?т о5олору? курдук таптыахтааххын, оччо5уна эрэ о5олору кытта тапсан улэлиигин.

Хас биирдии омукка саамай к?нд?тэ, баайа – т?р??б?т т?р?т тыла буолар. Т?р??б?т т?р?т тылын билбэт диэн омук суо5ун кэриэтэ. Т?р??б?т тыл ?сс? оскуола да, кинигэ да суох эрдэ5иттэн норуоту ??рэтэн-такайан кэлбит уонна норуот баарын тухары иитэ-??рэтэ турар улуукан у?уйааччы буолар. Саха о5ото кыра эрдэ5иттэн т?р?т тылынан са?ара ??рэниэхтээх, сахалыы сиэринэн- туомунан, сахалыы тыынынан иитиллэн тахсыахтаах. Миигин кыра эрдэхпиттэн т?р?пп?ттэрим сахалыы т?р?т ?гэстэринэн ииппиттэрэ, онтон оскуола5а сылдьан мин т?р??б?т тылбын интэриэ?иргээн, умсугуйан ??рэтэр буолбутум. Y?рэнэр кэмнэрбэр, сыл аайы саха тылын олимпиадаларыгар кыттан бастыыр этим, араас курэхтэ?иилэргэ, научнай аа5ыыларга сити?иилээхтик кыттыбытым. Миигин сахам тылым кэрэтигэр угуйбута учууталым Павлов Гаврил Кириллович. Кини уруоктара на?аа интэриэ?инэйдэр, бииртэн биир сонуну, сананы арыйан и?эр этим. Онтон салгыы т?р??б?т т?р?т тылым миэхэ чуга?ын, к?нд?т?н билэммин саха салаатын факультетыгар туттарсыбытым. Аныгы сайдыылаах ?йэ о5олоро буоламмыт, хас да омук тылын ба?ылыахтаахпын диэн саха – английскай салаа5а ??рэнэ киирбитим. Умнуллубат студенческай биэс сылым чыычаах т?нн?г?нэн к?т?н аа?ырыныы, тургэнник элэстэнэн ааспыта. Студенныыр сылларбар, саха салаатын факультетын о5олоро барыга бары на?аа элэккэй, до5ордуу, к?хт??х буоларбыт. То5о диэтэххэ, би?иги бары уу сахалыы тыынынан ??рэнэр, т?р??б?т т?р?т тылбытынан к?н?лл?к са?арар – и?эрэр, санаабытын а?а5астык этэр, ыллыыр – туойар, ?нк??л??р этибит. Дьэ, манна мин билбитим т?р??б?т т?р?т тылым- мин бар5а баайым буоларын.

2010 сыллаахха учуутал идэтин ба?ылааммын, ??рэхпин бутэрэн Нам улуу?ун, Арбын нэ?илиэгэр ?лэлии барбытым. 2011с оло5ум аргы?ын к?рс?мм?н, 2 Хомустаахха кийиит буолан кэлбитим. 2012с Е.П.Сивцев аатынан 2 Хомустаах орто оскуолатыгар саха тылын уонна литературатын учууталынан к?н б?г???э диэри улэлии сылдьабын.

Билигин саха ки?итин са?арар са?атын баайа кыараан, аччаан и?эр. О5олорбут са?алара ?сс? м?лт?х, ол и?ин хайдах эрэ кинилэргэ саатар к?ннээ5и олохторугар сахалыы санаран сайынныннар диэн кылаас та?ынан аа5ыыны тэрийэбин. Y?рэтэр кылаастарбар чиэппэр аайы биирдии, иккилии кинигэни аа5алларын ирдиибин. Кинигэни аахпат о5о тыла- ???, санаата, толкуйа сайдыбат. Онон, «Кинигэ - би?иги ?т?? до5орбут буолуохтаах» - диэн этиинэн сиэттэрэн о5олор ?йд?р?н – санааларын у?угуннара сатыыбын.

Yлэм биир с?р?нэ научнай ?лэнэн дьарыктаныы буолар. 5 кылаастан са5алаан о5олору дакылаат суруйуутугар ??рэтэбин. Сыл аайы научнай – практическай конференцияларга сити?иилээхтик кыттабыт. Ол курдук икки сылы бы?а «А5а уонна о5о сы?ына» диэн дакылаатынан Ксенофонтов Алексейдыын ?лэлээтибит. Бу улэбитинэн быйыл улууска 3 миэстэ уонна регионна лауреат ?рд?к аатын ылбыппыт. Конференцияларга сылдьаммын, бэйэбэр элбэх са?аны биллим- к?рдум. Онон инникитин да5аны о5олору ылсан туран, научнай ?лэ5э дьарыктыыр санаалаахпын.

Быйылгы ??рэх дьылыгар 5 кылаастарга кылаас салайааччытын бы?ыытынан анаммытым. Ийэ сирин, т?р??б?т т?р?т тылын, дойдутун таптыыр, ытыктыыр, убаастыыр, т?р??б?т дойдутун ту?угар ыалдьар, бэриниилээх буоларга куустээхтик улэлэ?эбин. Ол аата кылгатан эттэххэ, патриот о5олору иитэн та?аарыахтаахпын. О5о т?р??б?т дойдутунан киэ? туттар буолла5ына, кини ?й?-санаата ыраас, кэрэ5э тарды?ыыта дьулуурдаах, киэн туттан кэпсиир дьо5ура сайдар, к?р??тэ – билиитэ кэ?иир, бигэ туруктаах, тирэхтээх буолар. Т?р??б?т дойдутугар исти? тапталлаах о5о бары ?тт?нэн к?м?скэллээх. Ханна да сырыттар кини элбэх дьон быы?ыттан сырдаан, ча5ылыйан к?ст?р аналланар, дьон – сэргэ би?ирэбилин, ытыктабылын ылар кыахтанар, бэйэтин баарын биллэрэр дьо?ун ки?и буола улаатар. Онон, саха ки?итин Ийэ дойдутугар таптала дьиэ кэргэниттэн, т?р??б?т-улааппыт дьиэтиттэн, тиэргэниттэн, оскуолатыттан, нэ?илиэгиттэн, улуу?уттан республика5а диэри кэ?ээн и?иэхтээх. Ол сыалтан «Ийэ Дойдуга таптал туохтан са5аланарый?» диэн темалаах кылаас чаастарын ыытабын.

Кэрэ диэн тылга би?иги туох баар сырдыгы, ыраа?ы, учугэйи к?р?б?т. Харах таптыы к?р?р? – кэрэ, кулгаах с?б?лээн истэрэ – кэрэ, с?рэх с?б?л??рэ – кэрэ. Мин бэйэм ункуу кэрэ эйгэтигэр улааппытым, иллэ? кэммэр ?нк??нэн с?б?лээн дьарыктанабын. Оскуола5а ??рэнэр кэмнэрбэр, ?нк?? кылаа?ын туйгуннук бутэрбитим, салгыы Дьокуускай куоракка студенныыр сылларбар, университет «Кундэл» народнай б?л?5?р дьарыктаммытым. Yнк??м дьарыгын бырахпакка, оскуола5а ?лэлии киирэн баран, о5олору ?нк??гэ угуйабын. О5о кэрэни кэрэхсиир, олохтон учугэйи к?рд?? иитиллибит о5о ырааска, ?ч?гэйгэ тарды?ар. Оннук уол о5о хорсун, хоодуот, к?м?скэс ?т?? санаалаах буолар, онтон кыыс о5о нарын, намчы а?ыныгыс уйан уйул5аланар. Бу о5ону иитиим иккис к?р??э буолар.

Онон, т?м?ктээн эттэххэ, мин саха тылын учуутала буоларбынан киэ? туттабын, т?р??б?т тыл – айымньылаах ?й т?рд? буолар. Ки?и ?ч?гэйдик билэр хайа ба5арар тылынан толкуйдуон с?п. Ордук д?б??н?к тулалыыр эйгэтин тылын, к?ннэтэ ту?анар тылларын туттар. Ол гынан баран, о5о ордук тэтимнээхтик, д?б??н?к сайдарыгар, айымньылаахтык, араас дэгэттээхтик толкуйдуу ??рэнэригэр ис иэйиитин толору этэр кыахтаах т?р??б?т тыла ордук к?дь??стээх. Маннык хайысханан сахабыт тыла кэхтэн-симэлийэн хаалбатын, салгыы сайдарын ту?угар ?лэлии-хамсыы сылдьабын.

Т?р??б?т т?р?т тылбыт – бар5а баайбыт буоларын умнуо суохтаахпыт.

Суруйда саха тылын уонна литературатын учуутала

Аргунова Марианна Васильевна.