Зи лезги чIал

Гьар са халкьдиз милли меденият, чIал ава. ЮНЕСКО-дин къарардалди дуьньяда гьар йисуз 21-февралдиз дидед чIалар хуьниз талукь мярекатар кьиле тухузва. Гьукуматдин федеральный стандартра образованидин къурулушда Россиядин чIаларинни культурайрин жуьреба-жуьревал, гьакIни тарих, къадимлу имаратар хуьниз кьетIен чка ганва.

Алай аямда чи республикадин кьиле акъвазнавапй регьберри милли политикадиз, миллетрин ихтиярар артухаруниз, дидедин чIал мягькемаруниз кьилин фикир гузва. Хайи лезги чIал чи баркаллу несилри асиррилай ассирралди гележегдин несилрив дурумлудаказ агакьарнавай къадим гуьзел чIаларикай сад я. Дегь заманайрилай инихъ ам Къавкъаздин Албаниядин, арабрин, туьркверин, персрин ва чи девирдани урус чIалан таъсирдик хьана, амма гьар гьикI хьайитIани чи миллетди хайи чIал, адан кьетIенвал, гуьзелвал вири девирра хвена, чал агакьарна.

ЧIал михьиз хуьн, чIалан къанунрал амал авун чи буржи я. Ам гьикьван михьиз хвейитIа, гьикьван адав къадирлувилелди эгечIайтIа, чи халкьни гьакьван кьуватлу жеда. Чаз бубайрилай амай лап хъсан адетар намуслу, акьуллу къайдаяр ава абур лап еке инсанпересвилиз хаснавайбур я. Хайи чIала чун регьятдаказ халкьдин тарихдихъ галаз, адан баркаллу крарихъ галаз танишарзава, халкьдив гьуьрметдивди эгечIдай хъсан чешне къалурзава. Дидед чIал, литература, бубайрин хъсан адетар хуьнин гьакъиндай гьукуматди чIугвазвай къайгъударвилихъ галаз сад хьиз, чунни абурув гзаф мукъаятвилелди, иесивилелди эгечIун лазим я.

Дидед чIал чирун, бубайрилай амай адетар, ирс и рекьяй давамарун ва абур девлетлу авун, культура вилик тухун патал чахъ са кьадар тежриба хьанва. Лезгийрихъ милли школа, театр, дидед чIалал акъатзавай газетар, журналар, ктабар, телевидение, лезги чIалан словарь, урус чIаланни лезги чIалан словарь ава, амма лезги прозадин жигьетдай гьеле кесиб я, чахъ чи миллетдикай, абурун адетрикай, яшайишдикай кхьенвай тарихдин романар, очеркар, гьикаяяр библиотекайра тIимил ава. Чавай «Литературадин Дагъустан», «Самур», «Кард» журналрай кIелзавайбурувай са бязи эсеррикай менфят къачуз жезва. Анра лезги литературадал, поэзиядал рикI алайбур патал фикир желбдай малуматар, макъалаяр, гьикаяяр акъатзава. Амма, гьайиф хьи, и журналарни чи хуьрера гзафбуру кхьизвач. Им еке гъалатI я. «Лезги газет» кхьин тавур хизан хьун мумкин кар туш. ЧIал михьиз хуьнин карда газетдихъ, журналдихъ, театрдихъ, телевиденидихъ, радиодихъ галаз санал чи бажарагълу шаиррин ва писателрин таъсирни екеди жезва. Амма чи халкьди, чIал хуьдай мумкинвилер аватIани, чIалан гележегдин патахъай къайгъу чIугвазвач.

Чи лезги чIалал акъатзавай газетрикай, ктабрикай, журналрикай менфят къачузвач ва журналар, газетар кхьизвайбуруни кIелзавач, им лап гьайиф жедай кар я. «Эгер чIал амукь тавуртIа, халкьни амукьдач» арифдарри лугьузвай гафар рикIелай ракъурзава. Чи райондин депутатрин вад лагьай сеферда эвер гайи собранидин сессиядал «20I2-2020-йисара райондин сергьятра хайи чIал хуьн ва вилик тухун» лугьудай программа кьабулна, эхиримжи вахтара ада хъсан нетижаярни гузва, амма чIал хирде ийизвай дуьшуыпарни амачиз туш, ам чна хуьн тавуртIа гележегдин несилрални агакьарунин къайгъуйрик хьун тавуртIа, чи чIал квахьда, дидед чIалаз кьетIен фикир гун чи буржи я.

Эхиримжи вахтара акьалтзавай несилри бубайрин тербиядин гафариз тIимил фикир гузва. ГьакI хьайила, чи куьгьне адетарни дидед чIални квахьзава. Школайра, куьчейра сад-садахъ галаз рахадайла лезги чIалан гафарин са пайни ишлемишзавач. Бес им жуван дидед чIалаз гьуьрмет тавун, жуван хайи чIал бегенмиш тахьун тушни? Ихьтин гьалдиз рехъ тагун лазим я. Алай девирдин жегьилриз лезги культурадин тарихдикай, лезгийрин машгьур векилрикай хабарни авач, им лап тажуб жедай кар я. Хизан, жемят тербияламишунин карда инсанвал, гьарам, гунагь, суваб лугьудай гафари регьимлувилиз, дуьз рекьел гьуниз еке куьмек гузва.