Ахуырадон программæ «Абетæ»

Ахуырадон программæ «Абетæ»

ÆМБАРЫНГÆНÆН ФЫСТÆГ

Программæ арæзт у Республикæ Цæгат Ирыстон – Аланийы иумæйаг æмæ профессионалон ахуырады Ирон æвзаг æмæ литературæйы программæйы бындурыл.

Ирон æвзаг – нæ республикæйы паддзахадон æвзæгтæй иу, ирæтты мадæлон æвзаг. Ирæттæ – Республикæ Цæгат Ирыстон-Аланийы титулон наци. Куыд уырыссаг æвзаг, афтæ ирон æвзаг у филологон циклы иу хай æмæ рæзын кæны скъоладзауы коммуникативон культурæ, æххуыс ын кæны йæ ныхасы рæзтæн, уæрæх ын кæны йæ дунеæмбарынад æмæ хъомыл кæны ирæтты хуыздæр традицитæ æмæ æгъдæуттыл.

Ирæттæ сæ рæвзæрдæй фæстæмæ аудынц сæ мадæлон æвзагыл, уымæн æмæ æмбарынц: цалынмæ æвзаг цæра, уæдмæ фидар уыдзæн национ культурæ, национ хиæмбарынад.

Ног (дыккаг фæлтæры) стандартты домæнтæ сты, цæмæй Уæрæсейы цæрæг алы адæмæн дæр йе ΄взаджы кад се ΄хсæн бæрзонддæр ист æрцæуа, цæхгæр фæхуыздæр уа йæ ахуыр кæныны хъуыддаг. Уыцы хæстæ та æххæст кæны райдайæн скъола.

Райдайæн скъолайы бындур æвæрд æрцæуы сывæллæтты алывæрсыг рæзтæн. Уымæ гæсгæ ирон æвзаг ахуыр кæныны хъуыддаг арæзт у ахæм нысан æмæ хæстæ сæххæст кæнынмæ:

- хъуамæ сывæллæттæ сæ кæрæдзимæ иронау дзурын сахуыр уой. Уый тыххæй та хъæуы фидар фæлтæрддзинад кæсын, фыссын æмæ хъуыды кæнынæй;

- сывæллæттæ зоной: æхсæнады адæмты ΄хсæн ног ахастытæ кǽй ис, иннæ æдæмы хæттыты сывæллæттæ дæр ирон æвзаг кæй ахуыр кæнынц, æмæ сæ уый кæрæдзийыл фидардæр кǽй бǽтты; сæ алыварс цæрæг адæмтимæ хæларæй цæрын кǽй хъǽуы,уый;

- иумæйаг ахуырадон зонындзинæдтæ бæрзонддæр кæнын; ныхасы рæзтыл кусын; фылдæр базонынмæ æмæ интеллект уæрæхдæр кæнынмæ тырнын;

- мадæлон æвзаджы фæрцы сывæллоны алывæрсыгæй хъомыл кæнын;

- райдайæн скъолайы сывæллæтты лингвистикон зонындзинæдтæ рæзын кæнын хуымæтæг хуызы, цæмæй кæсын фыссын базоной;

- адæймаджы хъуыздæр миниуджытыл хъомыл кæнын.

- хъазты хуызы сывæллæтты эмоционалон уавæр рæзын кæнын;

- зонындзинæдтæ фылдæр кæнынмæ тырнындзинад рæзын кæнын. Чингуытæм, иннæ ахуырадон предметтæм сæм аудыны цæстæнгас рæзын кæнын.

Скъолайы иннæ ахуырадон предметты ′хсæн ирон æвзаджы нысан у ирон æвзагæй зонындзинæдтæ фылдæр кæнын æмæ сывæллæтты æхсæны культурæ бæрзондæр кæнын:

1-аг нысан – зонындзинæдтæ фылдæр кæнын. Ам скъоладзаутæн æмбарын кæнын хъæуы æппæтдунеон наукæйы иу къабаз кæй у, йæ сæйрагдæр хæйтты йын зонын кæй хъæуы; уыцы зонындзинæдты бындурыл та аразын логикон хъуыдыкæнынад.

2-аг нысан – æхсæны культурæ бæрзонддæр кæнынмæ хауы скъоладзауты коммуникативон арæхстдзинад, ома дзургæ æмæ фысгæ ныхасы рæзт, монологон æмæ диалогон ныхас, раст æмæ æнæрæдыдæй фыссын. Уыдон иумæ сты адæймаджы иумæйаг культурæйы бæрæггæнæнтæ.

Предметон хай «Ирон æвзаджы системæ»

1 хай. «Фонетикæ æмæ графикæ»

- мыртæ æмæ дамгъæтæ кæрæдзийæ иртасын;

- ирон æвзаджы мырты дих зонын (хъæлæсонтæ – цавдон/æнæцавдон, - лæмæгъ/тыхджын, уырыссаг æвзагæй æрбайсгæ; æмхъæлæсонтæ – æмкъай/æнæкъай, зылангон/æзылангон, дывæргонд, уырыссаг æвзагæй æрбайсгæ.)

- дамгъуаты кæрæдзийы фæдыл куыд æвæрд сты, уый зонын.

2 хай. «Орфоэпи»

Скъоладзауы сахуыр кæнын хъæуы:

- ирон литературон æвзаджы æгъдæуттæ зонын, ома ирон æмæ уырыссаг алфавиты уыцы иу дамгъæтæ алыхуызы мыртæ кæй дæттынц, уый зонын (з, с, ц, дз); кавказаг кæй хонæм (хъ,къ,цъ ǽмǽ а.д.), уыцы мырты растдзурынад. Уыдон цæйбæрц хорз бамбарой, уымæй аразгæ уыдзæн сæ аив дзырд.

3 хай. «Дзырды арæзт»

Ахуырдзаутæ хъуамæ зоной:

- дзырдтæ уæнгтыл дих кæнын, иу рæнхъæй иннæмæ хæссын;

- адæймæгты нæмттæ æмæ мыггæгтæ, уынгты, фосы æмæ æнд. ах. нæмттæ стыр дамгъæйæ фысгæ кæй сты.

4 хай. «Лексикæ»

Скъоладзауы зонын хъæуы:

- дзырдтǽ фæрстытæм гæсгæ иртасын (чи? цы?);

- дзырдтǽ сæ нысаниуæгтæм гæсгæ иртасын (комкоммæ, ахæсгæ);

- дзырдтæм антонимтæ, синонимтæ æвзарын зонын;

5 хай. «Морфологи» (ног чингуытæм гæсгæ)

- номдары грамматикон миниуджытæ иртасын (хауæн, нымæц)

- миногоны грамматикон миниуджытæ иртасын (хауæн, нымæц); миногон номдаримæ бастæй куыд тасындзæг кæны;

Мивдисæджы грамматикон миниуджытæ иртасын (нымæц, афон, цæсгом)

6 хай. «Синтаксис»

Скъоладзауы ахуыр хъæуы:

- ныхас хъуыдыйæдтыл дих кæнын;

- хъуыдыйæдтæ сæ загъды нысанмæ гæсгæ иртасын, - хъæлæсы уагæй раст дзурын;

- хъуыдыйады райдайæн стыр дамгъæйæ фыссын, йæ кæроны та стъæлф æвæрын.

Предметон хай «Орфографи æмæ пунктуаци»

Скъоладзауæн бацамонын:

- растфыссынады æгъдæуттæ (хæрз хуымæтæг хуызы)

- чиныгæй æнæ рæдыдæй чысыл тексттǽ фыссын;

- ахуыргæнæджы кастмæ гæсгæ чысыл тексттæ фыссын, рæдыдтыл кусгæйæ сабийæн йæхицæн агурын кæнын йæ рæдыд.

Предметон хай «Ныхасы рæзт»

Сывæллæтты ахуыр кæнын:

- дзырдты бæлвырд тематикон къордтыл дих кæнын;

- фæрстытæм гæсгæ цыбыр радзырдтæ аразын;

- хуымæтæг мидисджын нывтæ æвзарын æмæ уыдонмæ гæсгæ дзургæ сочиненитæ æмæ радзырдтæ аразын;

- æрвылбон архайын иронау аив дзурыныл;

- искæйы ныхасмæ бæстон хъусын æмæ йын раст дзуæппытæ дæттын;

- хи хъуыдытæ дзурын;

- хибарæй лæвæрд текстæн йæ хъуыдымæ гæсгæ сæргонд дæттын;

- хи ныхæстæй цыбыр тексттæ дзурын;

- сфæлдыстадон куыстытæ кæнын.

Бацæттæгæнæн рæстæг. Ныхас. Ныхас хъуыдыйæдтыл дих кæнын. Хъуыдыйад. Хъуыдыйад æмæ дзырд. Уæнг. Цавд. Мыр. Цавдон æмæ æнæцавдон уæнгтæ. Дзырдæй мыр хицæн кæнын. Хъæлæсон æмæ æмхъæлæсон мыртæ. Æрхæцæн нысантæ.

Фыссын. Фыссыны æгъдæуттæ: фысгæйæ раст бадын, тетрад раст æвæрын. Къухфыстимæ зонгæ кæнын. Къухфысты цъар, йæ сыфтæ, фарс, рæнхъ.

Фыссыны фæлтæрæнтæ кæнын. Кæсын æмæ фыссын ахуыр кæнын. Дамгъæты хæйттæ фыссын. Дзырдтæ фыссын схæмæтæм гæсгæ. Дзыртæн мырон анализ кæнын. Хъуыдыйæдтæ фысгæйæ дзырдтæ раст æвæрын. Цыбыр диктанттæ фыссын.

Стыр дамгъæ хъуыдыйады райдайæны, адæймæгты æмæ фосы нæмтты. Фарстон æмæ хъæрон нысан хъуыдыйады кæрон. Антонимтæ, синонимтæ, бирæнысанон дзырдтæ кæрæдзийæ иртасын.

Къухфыст кæнæ чиныджы мыхуыргонд текст рафыссын.

Дамгъæтæ ахуыр кæнын, кæсын æмæ фыссын. Кæсыныл ахуыр кæнын. Аив æмæ раст кæсын. Дзырдтæ, ребустæ кæнын, логикон хæслæвæрдтæ, дзырдтæ цæджындзгай кæсын адæмон сфæлдыстады алыхуызон хуызтимæ зонгæ кæнын. Фæйнæгæй æмæ чиныгæй æанæхъæн дзырдтæ æмæ цыбыр хъуыдыйæдтæ фыссын. Хуымæтæг хъуыдыйæдтæй арæзт диктанттæ фыссын.

Кæсыны æрмæджы фæрцы æмбаргæ ныхасыл ахуыр кæнын, сыгъдæг дзурын æмæ раст хъæлæсы уаг æвæрын зонын. Хъуыдытæ кæрæдзиуыл бæттын зонын. Аргъæуттæ æмæ цыбыр радзырдтæ хи ныхæстæй дзурын. Ахуыргæнæджы æххуысæй чысыл æмдзæвгæтæ наизусть дзурын. Нывмæ гæсгæ цыбыр радзырдтæ хъуыды кæнын.

Мырон культурæйыл куыст.

- мыртæ [а], [æ], [ы] кæрæдзийæ иртасын;

- æмхъæлæсонты хъ, къ, тъ, цъ, чъ, гъ, дж, дз дзурын зонын;

- æмхъæлæсонты дæргъвæтиндзинад: тт, сс, мм, лл, рр, пп,;

- æмхъæлæсонтæ с-з, с-ш, з-ж, ж-ш, ч-дж, дз-з кæрæдзийæ иртасын, раст сæ дзурын.

Скъоладзауты фонематикон хъусынадыл кусын: дзырды райдиан, астæу æмæ кæронæй мыр рахицæн кæнын зонын. Орфоэпийы домæнтæ æмæ æгъдæуттæй раст пайда кæнын.

Ныхасы рæзтыл куыст

- 1 сентябрь – зонындзинæдты бæрæгбон. Мæ фыццаг чиныг – «Абетæ»..

- Нæ райгуырæн бæстæ. Ирыстон. Уæрæсе.

- Скъола. Класс. Ахуыргæнæн дзаумæттæ. Сывæллæтты хъæзтытæ.

- Бинонтæ. Хæдзар. Хæдзары æгъдау.

- Цæхæрадоны æмæ дыръдоны. Дыргътæ æмæ халсартæ.

- Хæдзарон фос æмæ хъæддаг цæрæгойтæ.

- Афæдзы афонтæ. Къуырийы бонтæ. Боны фæтк.

- Уæлæдарæс æмæ къахыдарæс.

- Хи дарыны æгъдæуттæ.

- Ныхас. Ныхасы равзæрды истории. Монолог æмæ диалог.

Дзургæ ныхас. Ныхасы формæтæ: уац, сидт, курдиат, фарст æмæ а.д. ныхасы фæрæзтæ:логикон цавд, паузæ, темп æмæ а.д.

Ныхасы этикет. Салам дæттын, арфæ ракæнын. Зонгæ æмæ æнæзонгæ адæймæгтимæ дзурыны хицæндзинæдтæ. Æмгæрттæ æмæ хистæртимæ дзурын. Ныхасы хицæндзинæдтæ скъолайы, уынджы, къласы. Хы дарыны æгъдæуттæ лæвæрттæ исгæйæ æмæ дæтгæйæ. Арфæ кæнын бæрæгбоны фæдыл кæнæ гуырæнбоны.

Фыццаг кълассы ахуыры кæронмæ скъоладзаутæ хъуамæ

зоной æмæ арæхсой:

-фысгæйæ раст бадын;

-хъæлæсон æмæ æмхъæласон мыртæ кæрæдзийæ иртасын-зылангон æмæ æзылангонтæ;

-цавдон уæнг ссарын, дамгъæтæ æмæ уæнгтæй дзырдтæ аразын;

-раст æмæ æмбаргæ кæсын;

-цыбыр хъуыдыйæдтæ æмæ тексттæ раст кæсын;

-дзырды мидæг мыр рæхицæн кæнын;

-чиныгæй æмæ фæйнæгæй дзырдтæ æмæ хъуыдыйæдтæ раст фыссын;

-хуымæтæг диктанттæ æнæ рæдыдæй фыссын;

-ахуыргæнæг æмæ æмкъласонтимæ ныхас кæнын, сæ фæрстытæн сын дзуæппытæ дæттын;

-дзырдтæн, хъуыдыйæдтæн схемæтæ аразын;

-дзырдтæ уæнгтыл, хъуыдыйæдтæ дзырдтыл, текст хъуыдыйæдтыл дих кæнын;

-стыр æмæ гыццыл дамгъæтæй раст пайда кæнын;

-æмдзæвгæтæ наизусть ахуыр кæнын.

Литературæ

1. Моурауты М.Л. Абетæ. Дзæуджыхъæу: Ир, 2008

2. Моурауты М.Л. Методикон амындтытæ «Абетæм». Дзæуджыхъæу, 2009.

3. Никандров Н.Д., Рыжаков М.В., Кондаков Л.М. Примерные программы начального общего образования.ч.1. М. «Просвещение» 2009.

4. Гуыриаты М.., Райдайæн кълæсты мадæлон æвзаджы методикæ. Ордж., 1978

5. Моурауты М. Дидактикон æрмæг ныхасы рæзтыл кусынæн. Дзæудж, 2010

6. Моурауты М. æмбисæндтæ æмæ уыци-уыцитæ. Джæудж., 2010

7. Моурауты М. дидактикон хъæзтытæ æмæ улæфты минуттæ. Джæудж., 2010

8. Майрæмыхъуаты Ф. Дидактикон æрмæг текст æмæ хъуыдыйадыл кусынæн. 1-4 кълас. Дзæудж., 1997

9. Ирон. æвзаг æмæ литературæйы программæтæ. 1-11 къл., Дзæудж,2005

10. Пагæты З. 1-4 къл.ахуыргæнинæгтæ кæсын æмæ фыссын куыд зонынц, уымæн бæрæггæнæнтæ æвæрыны бæрцбарæнтæ. Дзæудж. «Иристон» 2002

11. Æлдаттаты В. Нæ алыварс дуне. Дзæуджыхъæу: «Ирыстон» 2003.

12. Дзытиаты Э., Гæбæраты Р. Диктанттæ æмæ сфæлдыстадон куыстытæ ирон æвзагæй 1-2 кълæстæн. Дзæуджыхъæу 2011.