Анализ произведений кумыкской литературы за 8 класс для подготовки к олимпиаде по родной литературе.

Аткъай Аджаматов.

«Къубагийик мююзлер».

Бизге анализ этме берилген асарны аты «Къубагийик мююзлер».

Жанры асарны – поэма.

Асарны темасы: Лев Толстойну, Россия булан Кавказны халкъларыны аралыкълары, миллетлени арасында болма тюшеген дослукъну темасы.

Асарны идеясы: кавказ халкълар да Россияда эркинликни ругьун яйывда оьз къошумун этген деме сюе автор. Асар орус халкъны белгили язывчусу Лев Толстойгъа, ону кавказ халкълагъа бакъгъан сюювю гьакъында айтыла.

Асарны аслу игитлери: Толстой, Залимхан. Маруся, Агъай.

Асарны сюжети: автор асарында оьзюню агъасыны хабарларын айта. Ол Тостойну гьакъында кёп айта болгъан. Бир гезик ол Залимханны гьакъында хабарлай. Залимхан Ясный полянада агъач сакълай болгъан. Бу мунда бир орус къатынны ушата ва ону къатын этип алма сюе. Толстой булагъа эр-къатын болма кёмек эте.

Толстой кавказ халкъгъа, ону адатларына бек тергев бере болгъан. Оланы тойларына, жыйынларына бара болгъан, олар булан охот да эте болгъан. Толстой къумукъ халкъны айтылгъан уланларына, оланы ишлерине, сонг да Йырчы Къазакъны яратывчулугъуна бек гьюрмет эте болгъан.

Толстой Кавказдан гетегенде оьзю булан къубагийик мююзлер де алып гете. Асарда айтылагъангъа гёре о мююзлени Толстой оьзю охотда йыкъгъан къубагийикден алгъан. Толстой учун къубагийик мююзлер эркинликни белгиси болгъан. Арадан йыллар оьтюп, автор Толстойну тургъан ерине Ясный полянагъа бара, онда экскурсовод булагъа орус язывчуну гьакъында арив хабарлай.

Поэманы рифмасы: 1-нчи сатыр 3-нчю сатыр булан, 2-нчи сатыр 4-нчю сатыр булан къапиялаша. Чатыраш рифма. Гьар сатыр 11 бувундан этилген.

Чебер аламатлары: тенглешдиривлер: «сезлери яраны бичакъдай ачгъан»,

«яшагъан языкъ мужукъдай».

Маънадашлар: къулачлы, бутакълы, чарлакълы; исбайы, саламат, салмакълы; гючлюлюк, инчелик, чеберлик.

Аллитерация: исбайы, саламат, салмакълы, гючлюлюк, инчелик, чеберлик.

Мен асарны бек ушатдым. Бу асардан мен кёп алда билмейген затланы билдим:

Толстойну гьакъында, ону къумукъ халкъ булангъы аралыгъын, Залимханны гьакъында ва башгъалары. Аткъайны поэмасы бек къужурлу ва агьамиятлы язылгъан.

Абдулвагьап Сулейманов.

«Биринчи кагъыз».

Бизге анализ этме берилген асарны аты «Биринчи кагъыз».

Журасы: лирика асар

Жанры асарны – поэма.

Асарны темасы: уллу ватан давну темасы.

Асарны идеясы: уллу ватан давда бизин солдатлар тартынмайлы ватанын сакълагъанлыкъны, орус уланлар булан башгъа миллетдеги уланланы арасындагъы татывлукъ, къурдашлыкъ, бир-бирине кёмек этме гьазирлик.

А.Сулеймановну «Биринчи кагъыз» деген асары ону «Фронтдан кагъызлар» деген поэмасыны бир гесеги. Поэма авторну давгъа гетип къайтмай къалгъан жан къурдашы Сурхайны атындан язылгъан.

Автор бу поэмада солдатланы чомартлыгъын, оланы душмандан къоркъмай ябушагъанлыгъын, орус халкъны юрегинде ачуву ёкъ, исси къанлы, сабурлугъу булангъы уллу халкъ экенни гёрсете.

Ритми асарны: куплетлери 4 сатырдан, гьар сатыры 11 бувундан этилген.

Аб-дул-ва-гьап къур-да-шы-ма ях-сай-лы 11

Гьа-жай Сур-хай сёз я-за-ман фронт-дан.

Рифма: Биринчи сатыр уьчюнчю сатыр булан, экинчи сатыр дёртюнчю сатыр булан къапиялаша, чатыраш къапиялашыв

Автор асарны маънасын гючлендирмек учун кёп чебер аламатлар къоллагъан.

Метафоралар: душман бир от, мен денгизмен гётерген таш ярларын.

Жанландырывлар: денгиз бай, ону булан къучакълаша яз ва яй; огъар тюшюп кёклерден киринелер эртен гюнеш, ахшам ай.

Тенглешдиривлер: Европа чы тургъан йимик бир бутдан, мунда мени ювукъларым орус яшлар къаракъушлар йимик къайыр юрекли, гюн чыкъгъанда денгиз нардай къызара.

Мен бу асарны ушатдым, ону язылгъан кюю, бай тили мени тергевюмню тартды. Давда бизин гележегибиз учун жан берген уллаталарыбызгъа, оланы эсделигине гьюрмет этме тарыкъбыз.

Багьавутдин Астемиров.

«Туснакъда бир нече ойлар».

Бизге анализ этме берилген асарны аты «Туснакъда бир нече ойлар».

Журасы: шиъру

Асарны темасы: яшавну гьакъында ойлав

Асарны идеясы: адам нечакъы къыйынлыкълагъа тарыса да, баш икмей, къайгъылагъа ёл бермей яшамагъа чакъыра.

Шиъру насигьат къайдада язылгъан, кёп риторика соравлар бар. Къыйынлыкъгъа тюшгенлени ругьдан тюшмей яшамагъа,тюзлюк уьст болагъанына инанмагъа чакъыра. «Неден де оьзюнге йыбанч тап, осал болуп башынг салландырма»,-дей автор.

Ритм: шиъруну куплетлери 4 сатырдан, гьар сатыры 11 бувундан этилген.

Рифма: экинчи сатыр дёртюнчю сатыр булан къапиялаша, дёгерек къапиялашыв

Автор асарны маънасын гючлендирмек учун кёп чебер аламатлар къоллагъан.

Эпитетлер: «къарангы зиндан»; айтывлар: «сабур тюбю сари алтын»;

къопдурувлар: «гюнлер гелир чартлатагъан челтирни»; чакъырыв жумлалар: «гертиликге таян, сакъла эсингни!».

Мен бу асарны ушатдым, ону язылгъан кюю, бай тили мени тергевюмню тартды, бир-бир затлагъа ойлашдырды.

Багьавутдин Астемиров.

«Талчыкълы гюнлерде».

Бизге анализ этме берилген асарны аты «Талчыкълы гюнлерде».

Журасы: шиъру, лирика асар.

Асарны темасы: къара къайгъылы, къыйынлы гюнлерде олжасына язгъан кагъыз.

Асарны идеясы: тюзлюк не заманда да уьст болажагъына инаныв.

Шиъруда автор оьзю негьакъ тутулгъанын айта. Ватанны азатлыгъы учун савут да тагъып айлангъанын, тюзлюк уьст болмай къалма кюй ёгъун, туснакъдан гележеклигине инанагъанлыгъын айта. Оьзюню шу ойларына, умутларына олжасын да инандырма къаст эте. Огъар осал болмай, ятлагъа сыр билдирмей турмакъны насигьат эте. Яшларын языкъ этмей сакъламакъны тилей.

Ритм: шиъруну куплетлери 4 сатырдан, гьар сатыры 11 бувундан этилген.

Рифма: экинчи сатыр дёртюнчю сатыр булан къапиялаша, дёгерек къапиялашыв

Автор асарны маънасын гючлендирмек учун кёп чебер аламатлар къоллагъан.

Метафоралар: «къайгъыланы къутурагъан толкъуну, «къара гюнде этме осал затланы»;

тенглешдирив: «къазанлайын къайнаталар юрекни»;

риторика соравлар: «энниден сонг гёрюшмеклик бармы экен?»

чакъырывлар: олжасына, яшларына насигьатлар бере.

Мен бу асарны ушатдым, ону язылгъан кюю, бай тили мени тергевюмню тартды, бир-бир затлагъа ойлашдырды.

Манай Алибеков.

«Байрам-тойда гьалиги яшланы йыбанагъан кюйлери».

Бизге анализ этме берилген асарны аты «Байрам-тойда гьалиги яшланы йыбанагъан кюйлери».

Журасы: шиъру, лирика асар.

Асарны темасы: культупра, тарбия.

Асарны идеясы: халкъны культурасын оьсдюрме чакъыра, эдепликге, инсанлыкъгъа, алда йимик уллугъа абур, сый этме чакъыра.

Автор къумукъ тойланы суратлай. Байрам-тойда йыбанагъанны орнуна бизинкилер атышып, биревню сакъат этип токътай, артда буса хапарсыздан тийген деп къоя. Шулай терс ёлда юрюйгенлеге къаршы чыгъа, оланы кемчиликлерин сёге. Шаир яшоьрюмлер эдпли болгъанны сюе.

Ритм: шиъруну куплетлери 4 сатырдан, гьар сатыры 7 бувундан этилген.

Рифма: экинчи сатыр дёртюнчю сатыр булан къапиялаша, дёгерек къапиялашыв

Автор асарны маънасын гючлендирмек учун кёп чебер аламатлар къоллагъан.

Маънадашлар: «йырдан, сарындан, сёзден», булар бир жынслы уьюрлер де дюр; «бири акъсакъ, бири чолакъ», «гиччиденгьюрмет алмай, уллугъа абур бермей».

къаршыдашлар: «сен савлукъ мен савлукъ ёкъ»; «оьзге халкъ- бизинкилер»,

тенглешдирив: «жибин чакъы да гёрмей».

Мен бу асарны ушатдым, ону язылгъан кюю, бай тили мени тергевюмню тартды, бир-бир затлагъа ойлашдырды. Шулай эрши ишлер тойларда гьали де ёлугъа. Уллугъа абур этмейген жагьиллер кёп бар.

Магьаммат-апенди Османов

«Шавхалны къаласы».

Бизге анализ этме берилген асарны аты «Шавхалны къаласы».

Журасы: шиъру.

Асарны темасы: Шавхалланы, бийлени яшаву, оланы зулмучулугъу.

Асарны идеясы: зулмучулукъ этп юрюген ханланы, Шавхалланы ахыры нечик болгъанны гёрсете.

Шавхалны къалалары гьатта душман да йылар кюйде болгъан:къапулары сырылгъан,шончакъы кюр, шат уьягьлю къырылып битген, уьйлер авгъан,чёкген.

Бавну ерине емиши де ёкъ тереклер. Башлап автор Шавхалны къаласын суратлай, сон гону этген ишлерини гьакъында хабарлай. О заман Шавхалгъа нёкер болуп ишлеген улан Шавхалны зулмучу ишлерини гьакъында айта: «Сюйген-сюйгенин этип яшай эди. Шолай гючлю хан эди.Бара-бара гючю тайды. Муна шу гьал тюшдю ханлыгъына,бийлигине», -дей.

Ритм: шиъруну куплетлери 4 сатырдан, гьар сатыры 7 бувундан этилген.

Рифма: экинчи сатыр дёртюнчю сатыр булан къапиялаша, дёгерек къапиялашыв

Бир/чакъ/да/бир /иш/бо/луп

Бар/гъан/э/дим/Шу/ра/гъа

Автор асарны маънасын гючлендирмек учун кёп чебер аламатлар къоллагъан.

Суратлав: «чёкген, авгъан къаласы», «сырылгъан, тот басгъан къапулары»,

Архаизмлер: : «къул-къараваш, шавхал, нёкер, къазакъ».

Метафора: «айрылмажакъ ач сюлюк».

тенглешдирив: «жибин чакъы да гёрмей».

Айтывлар: «ал дёгерчик гьиз этсе, арты да юрюр ондан».

тенглешдирив: «ерин де пайлагъанлар сари пастандай тилип».

Мен бу асарны ушатдым. Тили бай, сёзге уста М-апенди Османов шиърусун бек таъсирли язгъан.

Наби Ханмурзаев.

«Бочкени канты».

Бизге анализ этме берилген асарны аты «Бочкени канты».

Журасы: сатира поэма.

Асарны темасы: яшавда ёлугъагъан кемчиликлени, гьукуматны малын талайгъанланы гьакъында язылгъан.

Асарны идеясы: Талавурчулукъну алдын алма тарыкъны айта. Ревизкомну халкъны малын талайгъанланы токътатмагъа чакъыра.

Поэмада автор уручуланы гьакъында мысгъыл кюйде айта.

Поэма бочкени атындан юрюле. Бочке оьзюнден чагъырны алып, ичине сув тёгегенни, сарыву къайнап, ичи дертден толгъанны айта.

Ритм: шиъруну куплетлери 4 сатырдан, гьар сатыры 7 бувундан этилген.

Рифма: экинчи сатыр дёртюнчю сатыр булан къапиялаша, дёгерек къапиялашыв

Автор асарны маънасын гючлендирмек учун кёп чебер аламатлар къоллагъан.

Жанландырыв: поэмада юрюлеген ишни бочке хабарлай.

Къопдурувлар маънасын гючлендире: «гьакимлер, уручулар районда башлай урлама, сонг складчылар, завмаг, арбачы, артда Къазаныш сельпода».

метонимия: «кожинкалар, сюр бёрклер», «къаным гетди».

тенглешдирив: «атлары легковой йимик учуп темир кёпюрден оьтдю».

Мен бу асарны ушатдым, ону охуйгъанда хыйлы кюледим, тек гьукуматны малын талайгъанлагъа бек ачувум гелди.

Темирболат Бийболатов.

«Къурбатлыкъ».

Бизге анализ этме берилген асарны аты «Къурбатлыкъ».

Шиъру туснакъдагъы заман язылгъан.

Журасы: шиъру.

Асарны темасы: Ватаныны сагъыныв.

Асарны идеясы: оьзюню ватанын, тувгъан ерин сюйме герекни айта. Автор оьзю туснакъгъа тутулгъанда Ватанын сагъына, ят ерлерде турма болмай.

Ритм: шиъруну куплетлери 4 сатырдан, гьар сатыры 7 бувундан этилген.

Рифма: 1-нчи сатыр 2-нчи сатыр булан, 3-нчю сатыр 4-нчю сатыр булан къапиялаша, жут къапиялашыв.

тенглешдирив: «зер харадай гёк булутлар яйылгъан».

Жанландырыв: «авлакълар магъа шыбышлай».

Темирболат Бийболатов.

«Тутгъун».

Бизге анализ этме берилген асарны аты «Тутгъун».

Шиъру туснакъдагъы заман язылгъан.

Журасы: шиъру.

Асарны темасы: Ватаныны сагъыныв, уьйге гьасиретлик.

Асарны идеясы: оьзюню ватанын, тувгъан ерин сюйме герекни айта. Автор оьзюню уьюн эсине ала, анасын сакълагъыз деп тилей.

Ритм: шиъруну куплетлери 4 сатырдан, гьар сатыры 7 бувундан этилген.

Рифма: Биринчи сатыр уьчюнчю сатыр булан, экинчи сатыр дёртюнчю сатыр булан къапиялаша, чатыраш къапиялашыв.

Темирболат Бийболатов.

«Батагъада ярыш».

Бизге анализ этме берилген асарны аты «Батагъада ярыш».

Журасы: шиъру.

Асарны темасы: социалист эл учун тёгюлеген загьматны пайдасы.

Асарны идеясы: агьматчы халкъны ва ону ишин гёрсетмек.

Автор шиъруда загьматчы халкъ нечик ишлейгенни, бир-бирине кёмек этегенни гёрсете.Халкъ ярышъа чыгъып ишлей, 5 йыллыкъ планын заманында толтура.

Ритм: сатырлардагъы бувунлар бир йимик гелмей, кёбюсю 7-8 бувун сакълангъан..

Рифма: экинчи сатыр дёртюнчю сатыр булан къапиялаша, дёгерек къапиялашыв.

Шиъруда кёп чакъырыв жумлалар къоллангъан.

Нугьай Батырмурзаев.

«Языкъ Гьабибат».

Бизге анализ этме берилген асарны аты «Языкъ Гьабибат».

Журасы: повесть.

Асарны темасы: илму, билим, къылыкъ.

Асарны идеясы: эпиграфын алып къойсакъ да идеясын ача.

Адам охуса, билим алса яшавда тюзелер, охумагъан, билим алма сюймейген адам насипсиз болар деп айтма сюе автор.

Асарны баш игитлери Абидат, Гьабибат, къалгъан игитлер Абдулла, Ильяс, Рабият, Хайруниса, Абдулкерим, Арслан.

Абидатны да, Гьабибатны да тенглешдире туруп, автор илму, билим адамгъа тарыгъын ачыкъ этип айта. Абидат охуп, билим де алып Абдулкеримге эрге барып, насипли болуп къала. Абдулкерим Гьабибатны гелешме гелгенде ону ушатмай, Абидатны ушатып къоя. Неге тюгюл гьакъыллы, билимли Абдулкерим Гьабибатны билимсизлигин, гьеч затдан англавсузлугъун, адамлар булан барышып бажармайгъанлыгъын гёре. Гьабибат 31 йыл битегенде байлыгъы учун бир ичгичи Арслангъа бара, насипсиз бола. Гьабибат оьзюню терсин англай, оьзюню охумагъанын ата-анасындан гёре. Эри оьлген сонг ол Абидатны кёмеги булан охума, язма уьйрене.

Охувну, билимни гьакъында автор тюрлю-тюрлю игитлени сёйлете: Ильясны, Абдулланы, Абидатны, Гьабибатны. Буланы охувгъа къаравлары башгъа-башгъа.

Бай Абдулла акъчасын китаплагъа харжламакъны зая гёре, ярлы Ильяс буса къызын охутма сюе. Абидат охувгъа гьасирет, оьзюню насиби билимде экенни англай, Гьабибат буса охумакъны бош заман йиберивге гьисап эте.

Асарда авторну монологу да айры ерни тута. Охугъан, билимли халкълар нечик оьрлюклеге етишегенни айта.

Сюжетин сакъламакъ учун автор халкъ авуз яратывчулугъунда ёлугъагъан «бу мунда къалсын, энни гелейик Гьабибатгъа» дейген байлавлу сёзлени де къоллагъан. Повесть 3-нчю бетден юрюле.

Мен повестни бек ушатдым. Гьабибатгъа языгъым гелди. Абидатны гьакъыллысы, билим алмагъа гьасиретлиги кепиме гелди. Мен де билимли болмагъа сюемен, школаны битдирип къоймай, оьр охув ожакълагъа да тюшюп, бир касбугъа ес болма къастым бар.