«Буряад арадай ёhо заншал» гэhэн туршалгын элективнэ курсын программа
Пояснительная записка
Рабочая программа элективного курса «Традиции и обычаи бурятского народа» составлена на основе:
федерального компонента государственного стандарта общего образования, утвержденного приказом Министерства образования и науки РФ от 05.03.2004 г. № 1089 и приказом Министерства образования и науки Российской Федерации от 30 августа 2010 года № 889 «О внесении изменений в федеральный базисный учебный план и примерные учебные планы для образовательных учреждений Российской Федерации, реализующих программы общего образования»;
положения о рабочей программе учебных курсов, предметов, дисциплин (модулей) ГБОУ «Республиканский бурятский национальный лицей-интернат №1».
Принцип построения и система преподавания способствует активному приобретению детьми культурного богатства бурятского народа. Без знания корней и традиций своего народа нельзя воспитать полноценного человека. Содержание, принцип построения и система преподавания способствуют активному приобретению детьми культурного богатства бурятского народа. Старинная мудрость напоминает нам: «Человек, не знающий своего прошлого, не знает ничего». Без знания своих корней и традиций своего народа нельзя воспитать полноценного человека, любящего своих родителей, свой дом, свою страну, с уважением относящегося к другим народам. Приобщение к ценностям народной культуры должно начинаться с колыбели и красной нитью пронизывать все слои образования.
В настоящее время в детско-юношеской среде происходит постепенное размывание духовно-нравственных ценностей, на смену которым приходит культ силы, богатства, получения удовольствия любыми средствами. Причины многих бед, настроений в жизни детей и подростков заключается в незнании ими смысла жизни, в неумении отделить хорошее от плохого, в неумении определить нравственные ценности жизни. Сейчас, когда современная цивилизация постоянно разрушает многие культурно-нравственные ценности нашего народа, знание бурятских традиций дает возможность подрастающему поколению по-новому взглянуть не только на историческое прошлое своих предков, но и очиститься от всего фальшивого.
Данная программа призвана обогатить знания, расширить кругозор воспитанников в области исторического прошлого бурятского народа, воспитать их на примерах мудрости нашего народа, а также развить интеллектуальные способности обучаемых, чувство коллективизма.
Цель: формирование национального самосознания и развитие духовно-нравственных ценностей на основе изучения народных праздников, обрядов и традиций бурятского народа.
Задачи:
- способствовать развитию личной культуры как основы любви к Родине;
- способствовать развитию интереса к прикладному творчеству, фольклорному искусству, основанному на народных традициях;
- расширить словарный запас учащихся;
- помочь в определении выбора дальнейшего направления своей деятельности.
Обучение проводится в двух направлениях:
усвоение теоретических знаний – раскрытие темы происходит через беседы, лекции, экскурсии;
формирование практических навыков – участие в мероприятиях национально-регионального компонента (доклады, выступления и т.д.).
Результаты обучения и усвоения содержания:
- учащиеся приобретут знания по бурятской народной культуре;
- повысят профессиональное самоопределение;
- сформируются качества бурятского народа: трудолюбие, честность, смекалку и коллективизм;
- повысят интерес к народным традициям, связанным с питанием и здоровьем;
- расширят знания об истории и традициях своего народа, формируют чувства уважения к культуре своего народа и культуре и традициям других народов;
- помогут овладению навыками исследовательской и проектной деятельности.
Количество учебных часов:
Программа элективного курса «Традиции и обычаи бурятского народа» ориентирована на учащихся 10 класса. Программа рассчитана на 34 учебных часа из расчета один час в неделю.
Формы и средства контроля:
Текущий контроль осуществляется в форме устных ответов учащихся (фронтальный или индивидуальный опрос) и практических работ (доклады, рефераты); выполнение тестовых заданий.
Итоговый контроль – зачет.
Тайлбари бэшэг
«Буряад арадай ёhо заншал» гэhэн элективнэ курсын программа 2019-2020 hуралсалай жэлдэ 10-дахи класста үзэгдэхээр хараалагдана.
Һурагшадай хэшээлнүүдтэ ойлгоhон мэдэсэеэ бэхижүүлхэ, уран зохёолой шүүлбэри хэхэдээ, найруулгануудые бэшэхэдээ, хэрэглэхэ аргыень үргэдхэхэ зорилго бэелүүлэгдэхэ. 2006 ондо олоной үзэмжэдэ табигдаhан «Буряад хэлэн» гэhэн электронно номой материал үргэнѳѳр хэрэглэжэ hураха, номоор хүдэлхэ дадалынь бэхижүүлхэ гэhэн хүсэлтэйгээр энэ курсын программа зохёогдоо. Буряад арадай ёhо заншал гүнзэгырүүлэн үзэхэдѳѳ, эрдэмтэдэй, уран зохёолшодой статьянуудые, зохёолнуудые шүүлбэрилхэ, тобшолхо болон элдэб түхэлэй бэшэмэл хүдэлмэринүүдые (найруулга, статья, соносхол, hанамжа г.м.) үнгэргэхѳѳр тааруулагданхай.
Жэшээлэн харабал,
Сэдэб (темэ) | Yзэгдэхэ материал | Һурагшадай шэнэ мэдэсэ үргэдхэлгэ, холбоо хэлэлгэ хүгжѳѳлгэ | Электронно номой материал |
Арадай ёhо заншалнууд, hургаалнууд | Арадай заншалнууд: хүндэлэлгын, мэндын, аха захын. Айлшаниие угталга; дүү хүнэй түрүүлэн мэндэшэлэлгэ. Айлшанаа хойморто hуулгаха ёhо… | Манай буряад угсаатан аргагүй сэсэн ёhо заншалнуудтай. Энээниие гэршэлhэн арадайнгаа сэсэн мэргэн үгэнүүдтэй танилсаха, удхыень хѳѳрэлдэн тайлбарилха. «Чингис хаанай hургаалнуудhаа» 10, 11-дэхи hургааалнуудай удхаар бодомжолго бэшэхэ. | Ёhо заншал Угсаата арадаймнай алтан hургаалнууд Бэеэ абажа ябаха заабаринууд Чингис хаанай hургаалнууд Түрэлхи хэлэеэ үзэе Уран үгын абдарhаа Арадай аман үгэ Буряад арад |
«Буряад хэлэн» гэhэн электронно номой материал хэрэглэхэдэ, нэн түрүүн багшада хэрэгтэй үзүүлбэринүүд үгтэнэ. Нэгэ доро хэдэн ондоо темэнүүдые гараад, (бүлэгѳѳр хүдэлмэри эмхидхэхэ) тэрэнээ hурагшадаараа бүридхүүлхэ, тобшолхо арга боломжо багшада үгтэнэ. Энэ 34 часай программын ёhоор hурагшадтаа буряад арадайнгаа ёhо заншал, hургаал, Буддын шажан тухай эхин ойлгосо үгтэхѳѳр байна гэжэ hанагдана.
С.Г.Будаин
Темэнүүд | Лекци | Практическа хүдэлмэри | ИКТ | Хэрэглэхэ материал |
Арадай ёhо заншалнууд, hургаалнууд Арадай заншалнууд: мэндын, хүндэлэлгын, аха захын ёhо. Айлшаниие угталга: дүү хүнэй түрүүлэн мэндэшэлгэ. Айлшанаа хойморто hуулгаха ёhо. Табаг мэдүүлхэ ёhо. Буряад айлай гэр соохи бараан, хубсаhан, 5 хушуун мал. Бууса гэр, байдал тухайнь. Айлай бараан гэр соогоо ѳѳрын тогтомол байратай байдаг… Хубсаhан. Эхэнэрэй зүүдхэлнүүд. Буряад арад имагтал мал ажал эрхилдэг байhан. Бэлшээри, сагай уларил шэнжэлгэ. Мал эмнэлгэ. Эмнеэ. Табан хушуу малай нэрэнүүд. Мориной тоног зэмсэг. Тоног зэмсэгэйнь гоёолто. Хүүгэдые hургалга, журам сахилга. Yхибүүдээ гурим ёhо мэдэхэ, бусадта туhа хүргэхэ. Ажал хэжэ шадаха, эхэ эсэгэеэ хүндэлхэ хүн болохоор hургаал ойлгуулха зорилго. Сэдьхэлэй, ажалай, бэе тамир хүгжѳѳлгын, соёлой хүмүүжэл тухай оньhон, хошоо үгэнүүдые суглуулжа, удхыень тайлбарилха. Арадай нааданууд. Шагай наадан. Залуушуулай hүниин нааданууд. Бэhэлиг нюулга, дуу буляалдаан, түүдэг тойролго, таабари таалсаан, худалха гурим. Yхибүүдэй хүмүүжүүлгэдэ ёhотой нүлѳѳ үзүүлдэг арадай заншалнууд. Һурагшадай соносхолнууд. Буряад арадай Эхэ байгаалидаа хандалга. Тахил тахиха занщал; Обоо тахилга; Нютаг нютагай тахилтай нангин газарнууд. Буряад зоной нютаг нугаяа магтан үргэжэ, бурханай үршѳѳhэн газар гэжэ нэрлэлгэ. Нтагайнгаа хада уулада үргэл мүргэл хэлгэ. Нютаг нютагай үргэлтэй газарнууд. Хүн ба байгаали. Байгаали хүн хоёрой харилсаан. 1 бүлэг. Оньhон, хошоо үгэнүүд. 2 бүлэг. Таабаринууд. 3 бүлэг. Дуунууд. 4 бүлэг. Yреэлнүүд. 5 бүлэг. Юртэмсын 3 шэнжэ (Байгаалиин, хүнэй, амитадай) Арадай hайндэр – Сагаалган. Сагаалганай түүхэhээ… Һайндэр яажа үнгэргэдэг байгааб? Сагаалганай амаршалганууд. Сагаалган – буряад арадай hүр hүлдые үргэхэ, батадхаха, зониие харилсуулха гэhэн холын түүхэтэй hайндэр. Бурхануудаа дэлгэхэ, наhатай зоноо хүндэлэн, хадагаар золгохо ёhо. Сагаалганай хүндэ: сагаан эдеэнэй зүйлнүүд, мяхан табаг. Һайндэрэй бэлэг, үреэл, амаршалгын үгэнүүдэй удха. | 1 1 1 1 1 1 1 1 | 1 1 1 1 2 1 1 1 1 | Электронно ном. Хуби «Ёhо заншалнууд» Электронно ном. «Буряад арад» Электронно ном. «Буряад арад» Электронно ном. Хуби «Ёhо заншалнууд» Электронно ном. Хуби «Ёhо заншалнууд» Электронно ном. Хуби «Эхэ нютаг» | Л.Линховоин. Заметки о дореволюционном быте агинских бурят. Ц.Номтоев. Эрдэм бэлиг – эрхим баян. В.Юмсунов. Хориин 11 эсэгэнэрэй уг изагуурай туужа. «Байгал» №1, 2, 3, 4. 1990 он. Ц-Х.Жамьянова, Ц.Аюржанаева, Р-Х.Санжимитыпова багшанарай статьянууд. «Буряад үнэн», «Толон», «Оньhон үгэнүүд», «Yреэл тогтохо болтогой» г.м. Темэнүүд: Арадай нааданай хүмүүжүүлхы удха ехэ; Оньhон үгэнүүдэй удха шанар; г.м. Вл. Лубсановай богонихон рассказууд. «Буряад үнэн», №219, «Байгал», №3 Л.Линховоин. Буряадай ёhо заншалнууд/ Этнографическа тэмдэглэлнүүд. Бүлэгѳѳр хүдэлмэри. Номууд: Yреэл тогтохо болтогой! Оньhон үгэнүүд. Сонин «Толон» Сонин «Буряад үнэ»", 1990-2020 онуудай февраль hарын номернууд Сэтгүүл «Байгал», №4, 1990 он. |
Хадаг табилга, гэр бүлэ бололго. Буряад зон ѳѳрынгѳѳ уг 11 үе хүрэтэр заатагүй мэдэхэ ёhо сахилга. Yхибүүдээ гэрлүүлхэ ёhо: Бэриие оншололго. Хадаг табилга. Бэлэг табилга. Мал барюулга. Yмэдхэл үмдүүлгэ. Басага хүргэлгэ. Түрэ. | 1 | 1 | | Сэтгүүл «Буряад үнэн», З.Замбалова. Түрэ хурим тухай статья. Р. Номтоев. Аршаанай дуhал; Э-Х. Галшиев. Бэлигэй толи. |
Буддын шажан тухай. Буряад орондо Буддын шажанай бии бололго тухай. Буддын шажан Буряадта XVII зуун жэлhээ дэлгэрhэн тухай. Цанид-хамба Агваан Доржиев (1853-1938) Һурагшадай творческо хүдэлмэри (реферат хамгаалга) Буян, нүгэл тухай ойлгосо. Буян үйлэдэхэ, нүгэлые сээрлэхэ, нүгэл тэбшэхэ гэhэн ойлгосо. 10 сагаан буян; 10 хара нүгэл. Б.Ябжановай «Эхэ шоно». Рецензи бэшэлгэ. Зохёолго: Арадай сэсэн hургаал заншалнууд; Булагаа шэргээhэн нютаг бэшэ, угаа алдаhан хүн хүн бэшэ. Темээр хѳѳрэлдѳѳн, ѳѳрын hанамжа элирүүлгэ. Yзэhэн материалнуудаар тестовэ шалгалта үнгэргэхэ. | 2 1 | 2 2 2 2 2 2 | | Махатов В.Б., Цыденова Х.Г. Алтан гадаhан. Чимитдоржиев Ш.Б. Буддын шажан Буряад орондо хэзээ дэлгэржэ эхилhэн бэ? Ними хаанай туужа; Бальжинимаев Э. Сансарын хүрдэ. Статья. Авторай хүнүүдэй ба амитадай хоорондохи харилсаа, эхэ боложо тодорhон хэнэйшье, амитанайшье сэдьхэлэй байдал, тэдэнэй уйдхар гуниг, баяр жаргал, агууехэ дура зураглан харуулhан тухайнь шүүлбэрилэн харуулха. Статьянууд: Доржиев Д.Д. Буряад нэрээрээ омогорхохо (Һурагшын дурадхалаар); Дашабылов Г. Хүн зандаа үлѳѳрэй; Хатуу үгэһѳѳ хажуу тээгүүр. |
Һурагшадай мэдэсэ, шадабари шалгаха арганууд
Сагаалганай hүүлдэ ан агнажа болохогүй
А) ан гүрѳѳл эшээндээ амарна;
Б) ан гүрѳѳл түлтэй болохоор ябана; +
В) сагаалганай үедэ хорюул табигдана.
Хүндэ юумэ үгэхэдѳѳ, хүнhѳѳ юумэ абахадаа…
А) хоёр гараараа;
Б) зүүн гараараа;
В) баруун гараараа. +
3. Һайн эрэ … магтадаг
А) һамгаяа;
Б) үхибүүдээ;
В) мориёо. +
Хабартаа малайнгаа түлнүүдые эмнидэг заншал бии. Юундэ?
А) эмнеэгээрээ таниха; +
Б) малай бэедэ һайн;
В) мал түргэн томо болохо.
5. Унаган, дааган гээд, эмэнь шүдэлэн, эрэнь …
А) һоёолон;
Б) гүүн;
В) үреэ. +
6. Буряад дэгэлэй энгэр али таладаа байдаг бэ?
А) баруун; +
Б) зүүн.
Бүрхэг, бороотой үдэр дэгэл дээгүүрээ үмдэдэг хубсаһан:
А) даха;
Б) суба; +
В) дабхаса.
Барга баатар хэды хүбүүтэй байгааб?
А) 5;
Б) 3; +
В) 2.
Хоридой Мэргэнэй ганса басаганай нэрэ
А) Арюун Гоохон;
Б) Сэлмэг Гоохон;
В) Алан Гуа. +
Эрэ хүн баруун гар дороо бүһэдѳѳ … зүүдэг.
А) мүнгэн гэнжэ;
Б) хэтэ сахюур;
В) мүнгэн хутага. +
Хониной тѳѳлэй хэндэ баридаг бэ?
А) эхэнэр хүндэ;
Б) эрэ хүндэ. +
Бүгэдэ буряадуудай һайндэр «Алтаргана» хэды ондо эхилhэн түүхэтэйб?
А) 1994; +
Б) 1990;
В) 2001.
Хори буряадай хэды эсэгэнэр гэдэг бэ?
А) 11; +
Б) 7;
В) 9.
Эрэ хүндэ баридаг түрүү мяхан. Yлүүень тэмдэглэгты.
А) тѳѳлэй;
Б) 2 дала;
В) 2 адхаал;
Г) 2 үндэр хабhан;
Д) 2 үргэн;
Е) 2 можо; +
Ё) 2 шагайта. +
Эрэ хүнэй агнууриин болон сэрэгэй буу зэбсэгүүд, ажалай зэмсэгүүд hэеы гэрэй али талада байдаг бэ?
А) хойто;
Б) урда;
В) зүүн;
Г) баруун. +
Агууехэ Чингис хаанай ажаhууhан жэлнүүд.
А) 1095-1165;
Б) 1155-1227; +
В) 1129-1290.
Хэды ондо Сагаалган бүгэдэ буряадай hайндэр гэжэ хуулита ёhоор баталагдааб?
А) 1991; +
Б) 1962;
В) 2001.
Эрэ хүнэй hүлдэ юун болоноб?
А) ташуур;
Б) бүhэ; +
В) малгай.
Эрэ хүнэй юhэн эрдэмдэ юуниинь ородоггүйб?
А) дархалга (нарин дархан);
Б) агнаха;
В) hур харбаха;
Г) мори hургаха;
Д) ташуур гүрэхэ;
Е) тушаа гүрэхэ;
Ё) hээр шааха;
Ж) бүхэ барилдаан;
З) шагай наадаха; +
И) түмэрѳѳр дархалха;
К) ёрхо харбаха. +
Абынгаа ахые хэн гэжэ нэрлэдэг бэ?
А) абга; +
Б) нагаса;
В) ахай.
Хүбүүнэйнгээ үхибүүдые хэн гэхэб?
А) зээнсэр;
Б) аша; +
В) зээ.
Сэргэ буряад хүнэй ажабайдалда тон хэрэгтэй байhан, юундэб гэхэдэ…
А) угай, гэр бүлын hүлдэ; +
Б) мүрысѳѳнэй зүйл;
В) үлзы тэмдэг.
Эртэ урдын сагта Байгалай үбэрэй газар нютагууд монгол туургата арадуудай хойто хубиие юун гэжэ нэрлэдэг байгааб?
А) Ара Yбэр;
Б) Баргажан-Түхэм; +
В) Юhэн нуур.
Юhэн hалаатай, буряад арадаймнай гайхамшагта үльгэр.
А) «Аламжа Мэргэн»;
Б) «Дүүдэй баатар;;
В) «Гэсэр»; +
Домогой ёhоор Хори буряадууд ямар шубуунhаа уг гарбалтайб?
А) хун шубуунhаа; +
Б) бүргэд шубуунhаа;
В) ангир шубуунhаа.
Эзэн хаанай 1703 оной мартын 22 гараhан Зарлигай ёhоор Хори буряадуудта ямар эрхэ олдооб?
А) эрхэ с
Б) ѳѳрынгѳѳ газар дайда эзэлжэ hууха; +
В) агнуури эрхэлхэ.
Һая тугаллаhан үнеэнэй шэнэ hүн.
А) хоймог;
Б) уураг; +
В) хурhан.
Буряад дэгэл хэды тобшоотойб?
А) 3;
Б) 5; +
В) 6.
Байгал дайлайда хэды гол горход шудхан ородог бэ?
А) 306;
Б) 336; +
В) 256.
Байгал шадарай заповеднигуудые нэрлэгты.
А) Баргажанай; +
Б) Түнхэнэй;
В) Байгалай; +
Г) Сэлэнгын.
Шагай нааданда ородоггүй наада нэрлэгты.
А) хонхо, бүхэ түүхэ;
Б) тэбэг сохилго;
В) хорин шүдхэр, хоёр лама. +
Мориной тэнэг хэрэгсэлнүүдтэ ородоггүй зүйл нэрлэгты.
А) эмээл;
Б) хударга;
В) бурантаг; +
Г) hагалдарга;
Д) хѳѳмэгшэ.
Даабаринууд:
1. Юмсуновай «Хориин 11 эсэгын уг изагуурай туужа» гэhэн угай бэшэгтэй танилсаад, Хориин буряадуудай хэрэгэй саарhа шэнжэлхэ. (Электронно ном «Буряад хэлэеэ γзэе» - Синтаксис - Хэрэгэй саарhан) Угай бэшэг соо хэлэгдэhэн γйлэ хэрэгγγдые гэршэлhэн дансануудые тэмдэглэхэ.
2. Электронно ном хэрэглэн, « Табан хушуун мал – буряад арадайм баялиг» гэhэн тайлбари толиин байгуулга (структура) зохёохо.
3. Ц-Х Жамьянова , Ц. Аюржанаева, Р-Х. Санжимитыпова, Б-Х. Цырендоржиева багшанарай статьянуудтай танилсаха. Соносхолнуудые бэлдэхэ. Темэ: «Үхибγγдэй хγмγγжγγлгэдэ ёhотой нγлөө γзγγлдэг арадай заншалнууд».
4. Буряад ороной тахилта газарнууд. (электронно ном – «Буряад орон»- «Аймагууд»- «Тойрогууд»). Нютаг нютагайнгаа тахилтай газарнууд тухай мэдээсэлнγγдые бэлдэхэ.
5. «Сагаалган-арадай hайндэр» гэhэн темээр гар бэшэгэй альбом гаргаха. (тγγхэ, хγндэлэлгын ёhо, бурхан тахилга, дасанай хуралнууд, γреэлнγγд, амаршалгын янзанууд г.м.).
6. Буддын шажан, мэдээжэ ламанарай ажаябуулга тухай реферадуудые бэлдэхэ. Темэнγγд: «Цанид хамба- Агван Доржиев», «Дуйнхар дасанай тγγхэ, удха», «Жимбэ хамбын наhанай намтар».
7. Найруулга бэшэлгэ.
Темэнγγд: «Арадай сэсэн hургаал заншалнууд», «Булагаа шэргээhэн нютаг- нютаг бэшэ, угаа алдаhан хγн- хγн бэшэ».
8. Д-Д.Доржиевай, Г. Дашабыловай статьянуудай удхаар хөөрэлдөөн. Дискуссиин асуудалнуудые зохёолго.
9. Хγн ба байгаали. Буряад арадай байгаалида шγтэдэг заншал. Б. Ябжановай «Эхэ шоно» рассказай удхаар hанамжа- рецензи бэшэлгэ.
Хэрэглэгдэhэн литература:
1. «Буряад Үнэн», 1990, 2009 онууд, февраль.
2. Галшиев Э-Х. «Бэлигэй толи», Буряадай номой хэблэл., Улаан-Үдэ., 1993.
3. Д-Д. Дашабылов «Хγн зандаа γлөөрэй», «Хатуу γгэhөө хажуу тээгγγр …» статьянууд.
4. Доржиев Д. Д. «Буряад нэрээрээ омогорхохо».
5. Жамьянова Ц-Х. Статьянууд.
6. Замбалова З. «Тγрэ хурим тухай» , «Байгал», 1990 он, №4.
7. Лубсанов В. «Рассказууд», «Буряад γнэн», №219, «Байгал» №3.
8. Линховоин Л. «Заметки о революционном быте Агинских бурят».
9. Махатов В.Б., Цыденова Х.Г. «Алтан гадаhан», «Бэлиг», Улаан -Үдэ, 2008.
10. Номтоев Ц. «Эрдэм бэлиг-эрхим баян».
11. «Толон» газетэ.
12. Юмсунов В. «Хориин 11 эсэгэнэрэй уг изагуурай туужа», «Байгал» №1, 2, 3, 4, 1990 он.