Мухаммед кыргыз

Тема: Теңир-Тоолук жана Чыгыш Түркстандык кыргыздар XVI-XVII кылымдарда

1.Моголстан мамлекетиндеги так талашкан уруштар анын кесепеттери.

2.Мухаммед Кыргыз жана анын саясий ишмердуулугу.

3.Кыргыз-казак ынытымагы.

моголстан

1348-ж Тоглук Темир

1364-ж Илйас кожо

1365-ж Камар ад Дин

XIV к аягы XVк башында мамлекетте так талашкан уруштар күчөп турган

, Моголстан XV-XV-кк

Ахмед хан 1484-1504-жж Ала-Тоодо өз алдынча кыргыз хандыгынын ханы борбору Ак-Суу шаары (Азыркы Кытай Эл Республикасы )

Йунус хан

1462-1487-жж

Махмуд хан батыш бөлүгүн.

Борбору Ташкент шаары

Ахмед хандын уулу Халил Султан кыргыздардын ханы

1504-1508-жж

Моголстан

Кыргызстан

Моголстандагы так талашуу

Султан Халил Ахмед уулу

Султан Саид Ахмед уулу

Султан Халил Ахмед уулу

Султан Саид Ахмед уулу

Махмуд Йунус уулу

1504-1508-жж

Мансур Ахмед уулу

Так талашуу

Махмуд хан Маверенахрга качып барып ал жерде Шейбани хандын буйругу менен өлтүрүлөт.

Султан Халил да Шейбанилерге качып барган, аны ошол жерде өлтүрүшкон

Мансур Ахмед уулу инилерине каршы согушка катуу даярданып кол топтойт

Чарын-Челекте

(Илеге куйган өзөндөр) салгылашуу болот бул согушта Мансур жеңишке жетишет

«Кыргыздын падышасы» Султан Халил.

Бир тууганы Султан Саид

Мансур хан 1508- жылкы окуядан көп өтпөй жоолашкан душманы кыргыздарга кол салат

Чарын-Челек согушу

1508-ж

Мансур жеңет.

Султан Халил Шейбанилерге качып барып, ошол жерден өлтүрүлөт.

Султан Саид Кабулга жээни Захир ад-Бабурга качып барат

Мансур хандын аскерлери менен кармашта кыргыздардын кыйласы Турпанга көчүрүлүп, калганы тоо таяна чегинет.Бирок жоо кеткен соң кыргыздардын көпчүлүк бөлүгү Ысык-Көл кылаасында жана Чүй боорунда жашап турганы белгилүү.

1510-жылга карата алар Моголстанга моголдорду жолотпой толук кожоюндук кылып калат.

Мухаммед Кыргыз

Кыргыз конуш -журттары

• Чыгышта Ак-Суу , Чалыш (Карашаар), Турпанга
• Түштүктө: Кашкар Жаркент
• Батышта:Таластын этнгине такалып,тундүк чыгышта Иле дарыясы аркылуу өткөн
• Моголстан мамлекети бытыранды болуп турган мезгилден пайдаланып кыргыздар
• көз карандысыздыкка жетишип,акылман жана баатыр жол башчы Мухаммед Кыргыз коншулары менен жакшы мамиледе болгон

• Мухаммед Кыргыз могол хандары, казак хандары,шейбанилер мамлекети менен жоокерчилик заманга жараша ымала кылган

• XVI кылымдын башында Эмир Темирдин мамлекети биротоло кыйрап, Маверенахрды көчмөн өзбектер басып алышты. Аларды Чынгыз хандын небереси Жочунун уулу Шейбандын урпактары башкарчу.
• Шейбанилерге Фергананын өкүмдары Амир Темирдин урпагы Бабур(1483-1530-ылдар) катуу каршылык көрсөттү.Бирок 1512-жылы көчмөн өзбектерге жеңилип Ата Журтун таштап кетүүгө мажбур болгон

• 1514-жыл Мухаммед Кыргыз башында турган кыргыздар могол ханзадасы Султан Саиддин Кашкар аймагынын улугу Абу Бекрге каршы күрөштө активдүү катышты.
• Султан Саиддин максаты ага-инилердин урушунда колдон чыгарган хандык бийлигин калыбына келтирүү болгон.
• Жаңы Гисар менен Кашкарды ээлөө үчүн салгылашуулардын учурунда Мухаммед кыргыздын аскери чечүүчү рольду ойногон.

• Султан Саид хан Мухаммед кыргызга ошол эрдиги үчүн кымбат баалуу белектерди:
• Тогосу алтын кемер кур,алтын,күмүш кумара,кумгандарды ж.б. Тартуулаган.
• Султан Саид кыргыздардын жардамы менен Жаркент, Кашкар чөлкөмдөрүндө чагатайлар сулалесинин (династиясын) бийлигин калыбына келтире алды
• Чыгыш Теңир-Тоодо жана Чыгыш Памирде кайрадан Моголдор мамлекети тургузулду борбору Жаркент шаары болгон

• Тилекке карчы кыргыз могол ынтымагы көпкө уланган жок.
• Себеби: моголдор кыргыздын малга жайлуу жайыттарына кызыктар эле,алар кантип басып алуунун айла-амалдарын издеп башташкан.Чыр-чатак чыгаруу үчүн онтойлуу учурду күтүп турган.

• Мухаммед Кыргыз казак хандары менен да мамилеси жакшы болгон.Шейбанилерге каршы согуштун биринде Мухаммед Кыргыз Шейбани хандын аталаш иниси Күчүм хандын уулу Абдулланы колго түшүрөт. Бирок бир күндөн кийин Абдулланы хан тукумунун урматы үчүн бошотуп жиберет.

• Мухаммед Кыргыздын Абдулланы туткундан бошотуп жибергени Султан Саидке жаккан эмес, аны чыккынчы деп, жалаа жаап,1517-ж кыргыздарга кол салды.
• Куз мезгили танга маал могол аскерлери кыргыздарга басып келиди.
• Согуш Барскоон суусунун чатындагы кен жайыкта өттү. Кан күйгөн кармашта кыргыздар жеңилип, Мухаммед кыргыз Кашкар тарапка хан ордосуна сый туткун болуп кетти.

• “ Ак үйлүү аманат”-туткундагы адам хандын сыйлуу туткун коногу, ага атайын үй тигип берип,аны баккан. Мухаммед Кыргыз ал жерде 5 жыл туткунда болгон.

• Кыргыздар 1517-1522-жж Мавереннахрдын шаарларына дембе-дем кол салып Шейбанилер мамлекетинин тынчын алып турган.
• Кыргыздардын оңой жоо эмес экенине көзү жеткен Султан Саид кайрадан ынтымакка келүүгө умтулат. 1522-жылы Мухаммед Кыргызды туткундан боштот. Ага кыргыздын эмири деген ардактуу наамды ыйгарат. Султан Саид Мухаммед Кыргызга өз бийлигин таануу тууралуу шарт койгон. Бирок Мухаммед кыргыз жыл айланбай чачылган элин жыйнап, өлкөсүн өз алдынча башкара баштады

Кыргыз-казак ынтымагы

• 1524-ж кыргыз- казак ынтымагы түзүлгөн бул эки элдин душмандары моголдор жана шейбанилер эле.
• Кыргыз- казак ынтымагы Султан Саидке жакпай Мухаммед Кыргызды кайрадан туткундап кеткен.
• Кыргыз-казак ынтымагы XVII к ойроттого каршы согушта ого бетер чындалды.

Моголстан мамлекетиндеги так талашуу

• 1. Мамлекет алсырады
• Моголстан мамлекетинин аймагында
• Жаны мамлекеттер: күчтөнө баштады
• 1.Шейбанилер өзбек хандыгы
• 2. Казак хандыгы
• 3.Кыргыз хандыгы

Кыргыз хандыгы

1.Ахмед хан Йунус уулу 1484-1504-жж теги могол

2.Султан Халил Ахмед уулу 1504-1508-жж теги могол

3.Мухаммед Кыргыз 1508-1533-жж теги кыргыз

Могостандагы чыр-чатактардан кийин кыргыздар көз карандысыздык үчүн күрөш башталды

1469-1533-жылдар аралыгында жашап өткөн тарыхый инсан

Кыргыздын он канат, сол канат урууу бирикмелерин бир мамлекетке бириктирген

1514-жылы Султан Саидке Кашкарды алууга жардам берген.

1517-1522-жж Кашкарда мейман тутукун.

1522-ж Султан Саид «кыргыздын эмири» деген наам берген

1524-1533-ж кайрадан Кашкарда туткунда

ммпанеане

1508-ж Ысык-Колдун Барскоон аймагында ак кийизге салынып хан көтөрулгөн

Мухаммед Кыргыз

Кыргыздардын этно –саясий бирикмесин жыйырма жылдан ашык башкарып турган

1-тапшырма

Төмөнкү могол ханзаадалардын ишмердүүлүгө дал келтиргиле

1

2

3

4

5

6

1.Йунус хан

А) Йунус хандан кийин Моголстан мамлекетинин ханы болгон?

2.Ахмед хан

3.Махмуд хан

Б)Чарын-Челек салгылашуусунда женишке жеткен

В)Чарын-Челек салгылашуусунан жеңилип калгандан кийин, Шейбани хан тарабынан сууга чөктүрүлүп өлтүрүлөт

4.Мансур хан

5.Султан Халил

Г)1522-жылы Мухаммед Кыргызга “кыргыздын эмири деген” наам берген

Ж)Моголстан мамлекетин 1462-1487-жж башкарып турган

6.Султан Саид

З)1484-1504-жж Кыргыз хандыгынын ханы

Даталарга окуяларды жазгыла

1. 1462-1487-жж

2. 1484-1504-жж

3. 1504-1508-жж

4. 1508-ж

5. 1514-ж

6. 1517-ж

7.1517-1522-жж

8.1522-ж

9. 1524-ж

10.1524-1533-жж

Окуяларды хронологиялык ирээтке келтир:

Кыргыз аскерлеринин Жаркент, Жаңы-Гиссар ,Кашкар аймактарыны болгон жортуулу

Ханзаада Абдулланы боштондукка чыгаруу, жана бул окуя Султан Саидке шылтоо болушу

Кыргыз-казак саясий союзунун түзүлүшү Мухаммед кыргызды кайрадан кашкарга алып кетүү

Могол аскерлеринин Ысык-Көлгө басып кириши жана Мухаммед Кыргызды туткундап кетиши

Султан Саиддин Мухаммед Кыргызга “кыргыздын эмири” деген наам берип, бошотушу

Кыргыз аскерлеринин Жаркент, Жаңы-Гиссар ,Кашкар аймактарыны болгон жортуулу

Ханзаада Абдулланы боштондукка чыгаруу, жана бул окуя Султан Саидке шылтоо болушу

Кыргыз-казак саясий союзунун түзүлүшү Мухаммед кыргызды кайрадан кашкарга алып кетүү

Мухаммед Кыргыз: синквейн түзгүлө

• 1. зат атооч
• 2.сын атооч
• 3.этиш
• 4.Фраза
• 1Синоним

Кайталоо үчүн тест

• 1.Йунус хан Могостанды кайсы жылдары башкарган?
• A) 1504-1508-жж B) 1487-1508-жж C) 1462-1487-жж
• D)1363-1365-жж E)1348-1363-жж

• 2.Ахмед хан кайсы жылдары кыргыздын ханы болуп турган?
• А)1504-1508-жж B) 1487-1508-жж C) 1462-1487-жж
• D)1363-1365-жж E)1484-1504-жж

• 3.Ахмед хандан кийин кыргыз хандыгын ким башкарып турду?
• A)Султан Халил B)Султан Саид C) Мансур
• D)Махмуд E)Йунус хан
• 4.Төмөнкү инсандардын ичинен Ахмед хандын уулдарын белгиле (3 жооп белгиле)
• A) Махмуд B)Мансур C) Султан Халил D) Султан Саид E)Йунус хан

• 5. Махмуд хандын мезгилинде эмне үчүн Моголстандын борбор шаары Ак-Суудан Ташкентке көчүрүлгөн?
• A Монголдордун кол салуусунан кийин көчүрүлгөн
• B)Ойроттордун кол салуусунан кийин
• C) Ак-Суу шаарын кытайлар басып алышкан
• D) Ташкент шаары гүлдөгөн шаар болчу
• E) Ак-Суу шаары жакпай калган

• 6.Мансур менен Султан халилдин согушу кайсы жерде болгон?
• A ) Барскоондо B) Ташкентте C) Ак-Сууда D) Чүй өрөөнүндө E)Чарын-Челекте
• 7. Моголстан мамлекетиндеги так талашкан согуштар эмнеге алып келди?
• A)Моголстан жок болду
• B) Моголстан майда мамлекеттерге бөлүндү C)Мамлекеттин күчтүү болушуна
• D) Коншулар менен мамиле жакшырды

• 8)Мухаммед Кыргыз кайсы жылы хан көтөрүлдү?
• A)1508 B)1514-ж
• C)1517-ж D)1504-ж E) 1524-ж
• 9.Мухаммед Кыргыз Кашкар аймагын каратууда Моголдордун кайсы ханына жардам берген?
• A)Султан Халил B)Султан Саид C)Мансур
• D) Махмуд E) Илйас Кожо

• 10. Кыргыз-могол ынтымагынын ыдырашына эмне себеп болду?
• A)моголдордун ач көздүгү

B)Мухаммед Кыргыздын Абдулланы туткундан бошотушу

• C)Кыргыздын кооз жерлери
• D)Мухаммед Кыргыздын күчтүүлүгу
• 11. Султан Саид Мухаммед Кыргызды биринчи жолу кайсы жылы туткундап кетет?
• A)1504-ж B) 1508-ж C)1514-ж D)1517 E)1524-ж

• 12.«Ак үйлүү аманат» деген эмне?
• A)ак үйдө жашаган адам
• B) душманын жеринде ак өргө тиктирилип, сыйланып турган туткун
• C) кыйноодо турган туткун
• D) Боз үйдин ичинде камалып турган туткун

• 13.Эмне үчүн Султан Саид Мухаммед Кыргызды туткундан бошоткон? (2 жооп)
• A)кыргыздар кыйын эл экенине көзү жеткенден кийин
• B) кыргыздарды душмандар менен кармашууда пайдалануу үчун C) кыргыздардан корко баштаган
• D) Мухаммед Кыргызды жакшы көргөн

14. Мухамме Кыргыз кайсы жылы Кашкардан кайтып келет?

• A) 1518-ж B) 1520-ж C)15021-ж D)1522-ж

• 15. Эмне себептен кыргыздар казактар менен союздаш болушту?
• A)себеби кыргыз-казак бир тууган эл болгон
• B) себеби кыргыз менен казактын душмандары бир болгон
• C) себеби Султан Саидден өч алыш керек болгон
• D)себеби казактар аябай кыйын болгон

• 16. Султан Саид Мухаммед Кыргызды кайсы жылы кайрадан 2-жолу тутукундап кеткен?
• A)1517-ж B)1522-ж C) 1524-ж D) 1533-ж
• 17.1517-ж Моголдор менен кыргыздардын согушу кайсы жерде болгон?
• A)Жууку капчыгайында
• B) Барскоон суусунун чатында
• C)Баласагын шаарында
• D) Нарында

• 18. кыргыздын оң канат, сол канат уруу бирикмесин бирдиктүү бир малекетке бириктирген инсан ким?
• A)Барсбек B)Алп Сол C)Пуладчы
• D)Камараддин E)Мухаммед Кыргыз
• 19. Мухаммед Кыргыздарды эки ат менен аташат, анын экинчи аты:
• A) Ак шумкар B)Көк жал C) Тагай бий D)Эмир

• 20. XVI кылымда түзүлгөн кыргыз хандыгынын борбору кайсы өрөөн эле?
• A) Талас B)Кашкар C) Ак Суу D) Ысык-Көл