Этиштин чактары

Сабактын темасы: Этиштин чактары

Сабактын максаты: 1) Окуучулар этиштин чактары боюнча маалымат алышат. Текст түзүүдө этиштин чактарын бири-биринен айырмалай билишет.

2) Тема аркылуу сүйлөө кеби, элестетүүсү,  кабыл алуусу,  эске сактоосу,  сынчыл ойлоосу калыптанат.

3) Бирин-бирр сыйлоого,  бири-биринин пикирин уга билүүгө,  ынтымактуулукка, сулуу жана таза жазууга тарбияланышат.

Сабактын жабдылышы: (ресурстар) Темага карата көрсөтмөлөр,  таркатмалар,  түстүү сүрөттөр.

Сабактын ыкмасы:  интерактивдүү ыкма.

Сабактын тиби: жаңы билим

Сабактын жүрүшү: 1. Уюштуруу. КРнын Мамлекеттик тил гимнин ырдоо. Класттын,  окуучулардын гигиеналык абалын,  окуу куралдарын көзөмөлдөө. Жоктоо.

2. Өтүлгөн теманы кайталоо.

3. Жаңы тема.

Мугалим сабактын темасын,  максатын айтып түшүндүрөт.

М.: мен окуп жатам.

Эртең Ошко барабыз.

Асан кечээ тойго барды.

       Кыймыл-аракеттин сүйлөп жаткан учурда болуп жаткандыгын, же андан мурун болуп өткөндүгүн, же андан кийин болоорун көрсөткөн этиш сөздөр этиштин чактары деп аталат. Этиштин чактары төмөндөгүдөй болуп үчкө бөлүнөт: 

1. Учур чак

2. Келер чак

3. Өткөн чак.

Учур чак.

Кыймыл-аракеттин сүйлөп жаткан учурда болгондугун көрсөтүүчү этиш сөздөр учур чак деп аталат.

Этиштин учур чагы төмөнкүдөй жолдор менен түзүлөт. 

Этиш сөздөргө чакчыл -а, -е, (-й), -ып мүчөлөрү андан кийин жак мүчөлөр уланып, жат, тур, бар, кел, бол, отур, бар деген ж.б көмөкчү этиштердин кошо айтылышы аркылуу түзүлөт. М.: Акбийке мектепке бара жатат.

-оо, -уу мүчөлөрү аркылуу түзүлгөн кыймыл атоочторго жатыш жөндөмөсүнү уландысы (-дан) улантуу менен түзүлөт. М.: Айылдыктардын турмушу жакшырууда.

Келер чак.

Кыймыл-аракеттин,  окуянын келечекте болорун көрсөтүүчү этиш сөздөр келер чак деп аталат.

Келер чак кыймыл-аракеттин аткарылышына карай айкын келер чак, арсар келер чак болуп экиге бөлүнөт.

Айкын келер чак.

Кыймыл-аракеттин,  окуянын келечекте боло тургандыгы, же болбосу анык экендигин ачык-айкын көрсөткөн этиш сөздөр айкын келер чак деп аталат.

Этиш  сөздөргө чакчыл -а, -й мүчөлөрү уланып, андан кийин тиешелүү жак мүчөлөрүнүн жалганышы аркылуу айкын келер чак жасалат. М.: Мен жакында шаарга барам. Жыйналышта чыгып сүйлөйм.

Арсар келер чак.

Кыймыл-аракеттин, окуянын боло тургандыгын, же болбой тургандыгын күмөндүү түрдө, же арсар экендигин көрсөткөн этиштер арсар келер чак деп аталат.

Арсар келер чак -ар, -бас мүчөлөрүнүн жардамында уюшулат. М.: Асылзат эртең келип калаар. Абдысейит шаарга барбас. 

Өткөн чак.

Кыймыл-аракеттин, окуянын сүйлөнүп жаткан учурдан мурун болгондугун, же болбогондугун билдирген этиш сөздөр өткөн чак деп аталат. М.: Жумушчулар иштеп бүтүшкөн экен. 

Өткөн чак кыймыл-аракеттин болуп өткөндүгүн билдиришине карай төрткө бөлүнөт. 

1. Айкын өткөн чак

2. Капыскы өткөн чак

3. Жалпы өткөн чак

4. Адат өткөн чак.

Айкын өткөн чак. 

Кыймыл-аракеттин, окуянын ачык-айкын болуп өткөндүгүн билдирет.

Айкын өткөн чакты -ды, (-ди, -ду, -дү, -ты, -ти, -ту, -тү) мүчөсү уюштурат да, андан киийн жак мүчөлөрү улана берет. М.:  Ариш өзү эңсеген максатына жетти. 

Капыскы өткөн чак. 

Кыймыл-аракеттин капысынан болуп өткөндүгүн көрсөтөт. Капыскы өткөн чакты -ып, -ыптыр, (-ыпыр) мүчөлөрү уюштуруп,  ага жак мүчөлөрү уланат. М.: Бул фильмди мен да көрүптүрмүн. 

Жалпы өткөн чак.

Өткөн чактын бул түрү атоочтукту уюштуруучу -ган мүчөсү жалганган этиш сөздөр аркылуу жасалат.  М.: Анын алган сыйлыгы баарыбызга сыймык эмеспи. 

Адат өткөн чак.

Кыймыл-аракеттин адат катарында болуп өткөндүгүн же бир нече ирет кайталангандыгын билдирет. Адат өткөн чакты -чу мүчөсү уюштурат. Айрым учурда -чу мүчөсүнөн мурда -уу, -үү, -оо, -өө мүчөлөрүнүн толук түрү же толук эмес түрү колдонулуп, андан кийин жак мүчөлөрү улана берет. М.: келчү-келүүчү-келүчү-келчүмүн-келүчүмүн.

Бышыктоо:  Окуучулардын билимин бышыктоо максатында таркатмалар таратылат.

Жыйынтыктоо: Темага ылайык кыскача кызыктуу оюн аркылуу жыйынтыктоо

Тапшырма: Этиштин чактарын катыштырып текст түзүү.