Мемлекеттік емтихан бойынша оқушыларға арналған
қосымша лексикалық сұрақтар мен жауаптар
1. Қазақстан Республикасы. Қазақстан Республикасы-Еуразия құрлығында орналасқан. ҚР-ның жер аумағы-2,724 900 км. Қазақстан-Ресей, Қытай, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркіменстанмен шектеседі. Жер көлемі бойынша дүние жүзінде тоғызыншы (9) орын алады. Астанасы-Астана қаласы. Қазақстанның әкімшілік құрылымы 14 облыстан тұрады. Республикалық маңызы бар қалалар: Астана, Алматы. Мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Ұлттық валютасы – теңге. (1993 жылы 15 қарашада енгізілді). ҚР-ның Президенті – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев.
2. Мемлекеттік тіл. ҚР-ның мемлекеттік тілі – қазақ тілі. 1989 жылы 22 қыркүйекте «Тіл туралы» Заңы қабылданып, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе (статус) берілді. Қазақстанның әрбір азаматының міндеті – мемлекеттік тілде сөйлеу және мемлекеттік тілді құрметтеу. Қазақ тілі – түркі тілдер тобына жатады. Қазақ тілі –араб, латын, кириллица жазу түрлерін қолданған. Елімізде Тілдер мерекесі 22 қыркүйекте аталады.
3. ҚР-ның Конституциясы. 1995 жылы ҚР-ның Конституциясы қабылданды. Конституция 9 бөлімнен, 98 патан тұрады.
4. Қазақстан спортшылары: Жақсылық Үшкемпіров (еркін күрес); Безат Саттарханов, Данияр Артаев, Серік Сәпиев, Ермахан Ыбрайымов (боксшылар); Илья Ильин, Мая Манеза (ауыр атлетикашылар); Ольга Шишигина, Ольга Рыпакова (жеңіл атлетикашылар); және т.б.
5. ҚР-ның Мемлекеттік мерекелері. 16-17 желтоқсан-Тәуелсіздік күні; 1-2 қаңтар-Жаңа жыл; 8 наурыз-Халықаралық әйелдер күні; 21-23 наурыз-Наурыз мейрамы; 1 мамыр-Қазақстан халқының бірлігі күні; 9 мамыр-Жеңіс күні; 6 шілде-Астана күні; 30 тамыз-ҚР Конституциясы күні; 1 желтоқсан-ҚР тұңғыш Президенті күні;
6. Қазақстан Республикасының рәміздері. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері: ту, әнұран, елтаңба. Мемлекеттік рәміздер 1992 жылы 4 маусымда қабылданды. Жаңа мемлекеттік әнұран 2006 жылы қабылданды. Әнұранның сөзін жазғандар: Жұмекен Нәжімеденов, Нұрсұлтан Назарбаев, әнін жазған Шәмші Қалдаяқов. Елтаңбаның ортасында шаңырақ, пырақтар, уық бейнеленген. Жоғары жағында жұлдыз, төменгі жағында «Қазақстан» деген жазу бар. Елтаңбаның авторлары Шот-Аман Уәлиханов, Жандарбек Мәлибеков. Мемлекеттік туымыздың түсі – көгілдір. Тудың ортасында алтын күн және қыран құс, сол жағында ұлттық ою-өрнек бейнеленген. Тудың ені – 1 метр, ұзындығы – 2 метр. Тудың авторы – Шәкен Ниязбеков.
7. Қазақстан тарихындағы астаналар. Олар: Орынбор, Қызылорда (Ақмешіт), Алматы.
8. Қазақстанның өзен-сулары. Өзендер (реки): Ертіс, Тобыл, Есіл, Сырдария, Іле, Шу. Көлдер (озера): Балқаш, Зайсан, Алакөл, Марқакөл, Бурабай. Теңіздер (моря): Каспий, Арал теңіздері.
9. Астана қаласы. Астана қаласы-Сарыарқа өңірінде, Есіл өзенінің бойында орналасқан. 1998 жылы Ақмола қаласының аты Астана деп өзгертілді. Астананың рәмізі - Бәйтерек. Бәйтерек- әсем,биік ғимарат, сол жағалаудың көркі. Қазіргі кезде Астана ең сұлу жас қала. Астанада театрлар, Президент мұражайы, цирк, «Думан», «Конгресс Холл», «Жастар» орталығы, т.б. ойын-сауық орындары көп. Астана күннен-күнге гүлденуде. Астананың болашағы зор.
10. Теміртау қаласы. Менің қалам - Теміртау. Теміртау қаласы Қарағанды облысында орналасқан. Теміртау металургтер қаласы. Біздің қалада ҚР-нің тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев еңбек жолын бастаған. Біздің қалада: Балалар мен жасөспірімдер театры; тарихи-өлкетану мұражайы; қалалық мәдениет Сарайы; мәдениет және демалыс паркі; тұңғыш Президентке арналған мұражайы; көптеген көрнекті жерлер бар.
11. Қазақ хандары: Абылай хан, Әбілхайыр хан, Тәуке хан, Жәңгір хан, Есім хан, Қасым хан.
12. Қазақтың атақты батырлары. Қобыланды, Қазтуған, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай батырлар.
13. Ұлы Отан соғысының батырлары: Талғат Бигелденов, Мәншүк Мәметова, Әлия Молдағұлова, Рақымжан Қошқарбаев.
14. Қазақ халқының ұлы ғұламалары. Қорқыт ата, Әл-Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, Махмұт Қашқари.
15. Қазақтың атақты билері: Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би.
16. Қазақтың ақын-жазушылары. Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Сәбит Мұқанов және т.б.
17. Шоқан Уәлиханов (Мұхаммедханафия) – тұңғыш ғалым, тарихшы, географ, этнограф, саяхатшы, зерттеуші, заңгер, әдебиетші, ағартушы-демократ. Қостанай облысында дүниеге келген. Оның еңбектері: «Ыстықкөл күнделігі», « Жоңғария очерктері»
18. Ахмет Байтұрсынов – тілші, ғалым, ақын, әдебиет зерттеушісі, аудармашы, ағартушы және оқу құралдарының авторы. Ол тұңғыш рет қазақ тілінде әліппе, «Тіл құралы» оқулығын жазды.
19. Ыбырай Алтынсарин – аудармашы, ақын, ағартушы-ұстаз, қазақтың ұлттық педагогикасының негізін қалаушы. Қазақ мектептерін ашты. «Қазақ хрестоматиясын» жазды.
20. Қоғам қайраткерлері: Әлихан Бөкейханов, Тұрар Рысқұлов (саясатшылар).
21. Қоғам ғалымдар: Қаныш Сәтбаев (ғалым, геолог), Әлкей Марғұлан (тарихшы, архиолог).
22. Қазақтың тұңғыш ғарышкерлері: Тоқтар Әубәкіров, Талғат Мұсабаев.
23. Қазақтың атақты күйшілері: Тәттімбет, Құрманғазы, Дина Нұрпейісова, Нұрғиса Тілендиев.
24. Әбілхан Қастеев – суретші, қазақ бейнелеу өнерінің негізін салушы.
25. Шәкен Айманов – Қазақстан кино өнерінің дамуына үлкен еңбек сіңірген дарынды режиссер, ұлы актер. 1984 жылы «Қазақфильм» киностудиясына Шәкен Айманов есімі берілді.
26. Қазақстан спортшылары: Жақсылық Үшкемпіров (күресші), Серік Қонақбаев (боксшы), Ермахан Ибраимов (боксшы), Бекзат Саттарханов (боксшы), Ольга Шишигина (жеңіл атлет)
27. Бұқаралық ақпарат құралдары – газет, журналдар.
28. Қазақтың тұңғыш журналистері: Ешмұхамед Абылайханов, Дінмұхамед Сұлтанғазин. Әйелдер арасынан шыққан тұңғыш тілші Нәзипа Құлжанова болды.
29. Қазақтың баспанасы. Киіз үй-қазақтың киелі баспанасы. Киіз үйдің негізгі бөліктері: кереге, уық, шаңырақ.
30. Қазақтың қолөнер түрлері: ұста, зергер, тігінші, етікші, тоқымашы.
31. Қазақтың ұлттық ойындары: бәйге, көкпар, қыз қуу, тоғызқұмалақ, асық ойнау, садақ тарту
32. Қазақтың төрт түлігіне: түйе, жылқы, сиыр, қой жатады
33. Қазақ салт-дәстүрлері: шілдехана, бесік той, тұсаукесер, тілашар, беташар, жар-жар, бата.
34. Қазақтың ұлттық киімдері: бас киімдер (тымақ, бөоік, тақия, сәукеле, орамал); ішкі және сыртқы киімдер (тон, шапан, жейде, шалбар, желет, қолғап, камзол); аяқ киімдер (пима, етік, мәсі, байпақ).
35. Қазақтың музыкалық аспаптары: ішекті (домбыра, қобыз, жетіген); үрмелі (сыбызғы, керней); дабылды-шулы (дауылпаз, асатаяқ, тоқылдақ);
36. Қазақтың ұлттық тағамдары: 3 топқа бөлінеді: сүт, нан, ет тағамдары. Сүт тағамы (қымыз, шұбат, айран, май, құрт); нан тағамы (бауырсақ, шелпек); ет тағамы (қазы, қарта, жал, жая, қазақша ет);
37. Қазақстан қорықтары. Қазақстанда тоғыз (9) мемлекеттік қорықтар бар. Мысалы: Наурызым, Алматы, Ақсу-Жабағылы, Барсакелмес.
38. Мәдени орындар. Мәдени орындар өте көп. мұражайлар, мәденит үйлер, саябақтар, кітапхана, кинотеатр тағы да басқалар жатады.
Грамматикалық сұрақтар мен жауптар
Фонетика – дыбыс, әріп, буын, екпін, тасымал, үндестік заңы мәселелерін зерттейді. Қазақ тілінің алфавитінде 42 әріп, 37 дыбыс бар. Қазақ тіліне тән 9 әріп: ә, ө, ұ, ү, і, қ, ғ, ң, һ.
Дауысты дыбыстар саны – 12 (тілдің, жақтың, еріннің қатысына қарай бөлінеді).
Дауыссыз дыбыстар саны – 26 (дауыссыздар ұяң, қатаң, үнді болып бөлінеді).
Буын түрлері: ашық, тұйық, бітеу.
Үндестік заңы: буын және дыбыс үндестігі.
Сөз тұлғасы – түбір және қосымшаны зерттейді. Дара сөз – түбір және туынды сөздер. Күрделі сөз – біріккен, қос, қысқарған, тіркескен сөздер.
Қосымшаның екі түрі бар: жалғау және жұрнақ. Жұрнақтар – сөз тудырушы және сөз түрлендіруші жұрнақ. Жалғаулар – септік, жіктік, тәуелдік, көптік.
Морфология – сөз таптарын зерттейді.
Сөз таптары (части речи) Қазақ тілінде 9 сөз табы бар: зат есім, сын есім, сан есім, етістік, есімдік, үстеу, шылау, еліктеу сөз, одағай.
Зат есім (имя существительное) – заттың атын білдіреді. Кім? Не? Кімдер? Нелер? Деген сұрақтарға жауап береді. М: оқұшы, мұғалім, Теміртау.
Сын есім (имя прилагательное) – заттың түр-түсін, сын-сипатын, сапасын, салмағын, көлемін, дәмін сапасын білдіретін сөз табы. Сұрақтары: қандай? Қай? М: ақ, сары, әдемі, бойшаң.
Сан есім (имя числительное) – заттың санын, ретін және қимылдың мөлшерін білдіреді. Сұрақтары: қанша? Неше? Нешенші? Нешеу? Нешеден? М: мың, төртінші, бесеу, онға жуық.
Есімдік (местоимение) – зат есім, сын есім және сан есімнің орнына қолданылатын сөз табы. М: мен, осы, ол, өзі, әркім, біреу, ешкім.
Етістік (глагол) – заттың іс-әрекетін, қимылын білдіреді. (показывает действие предмета). Сұрақтары: не істеді? Не қылды? Қайтті? М: кел, бар, айттым, оқимын.
Етістіктің райы – орындаушының іс-қимылға байланысты ой-пікірін, қатынасын білдіреді. Оның 4 түрі бар. (ашық, бұйрық, қалау, шартты).
Етістіктің шақтары – қазақ тілінде етістіктің 3 жағы бар. Олар: өткен, осы, келер шақ.
Үстеу – қимылдың түрлі белгісін білдіретін сөз табы. Үстудің мағынасына қарай жеті түрі бар. (мекен, мезгіл, себеп-салдар, қимыл –сын, мөлшер, мақсат, топтау).
Одағай – дербес мағынасы жоқ, адамның көңіл-күйін, эмоциясын білдіретін немесе жануарларға қаратылып айтылатын сөз. Сөйлем мүшесі бола алмайды. Мағынасына қарай – көңіл-күй, жекіру, шақыру одағайы болып бөлінеді.
Шылау – сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыратын және өзі тіркескен сөзге қосымша мағына береді. Мағынасы мен қызметіне қарай 3 түрге бөлінеді. (септеулік, жалғаулық, демеулік).
Синтаксис – сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылысын қарастыратын грамматиканың бір саласы.
Сөз тіркесі – кемінде екі сөздің мағыналық жағынан байланысуы.
Сөйлем – тиянақты ойды білдіреді. Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай 4 түрі бар. (хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты). Сөйлемнің құрылысына қарай 7 түрі бар. (жақты, жақсыз, жалаң, жайылма, толымды, толымсыз, атаулы).
Сөйлем мүшелері – мағыналы сөздер, сөйлемдегі басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түсетін сөздер. Сөйлем мүшелері атқаратын қызметіне қарай 2 топқа бөлінеді. Тұрлаулы: бастауыш пен баяндауыш. Тұрлаусыз: анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш.
Оқшау сөз – сөйлемнің құрамында тұрса да, басқа мүшелермен грамматикалық байланысқа түспейтін мүше. Оқшау сөздің 3 түрі бар. (қаратпа, қыстырма, одағай).
Салалас құрмалас сөйлемдер мағыналық қарым-қатынасына қарай 6 түрге бөлінеді. (ыңғайлас, қарсылықты, себеп-салдар, кезектес, талғаулы, түсіндірмелі).
Сабақтас құрмалас сөйлем. Құрамындағы жай сөйлемдердің алғашқысы тиянақсыз болып, соңғысына бағына байланысқан құрмалас сөйлемнің түрін сабақтас құрмалас сөйлем деп атаймыз. Сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлері: мезгіл, мақсат, себеп, сын-қимыл, қарсылықты, шартты.
19 041
1 681 
