Компьютер архитектурасы

1.ДЕРБЕС КОМПЬЮТЕРДІҢ НЕГІЗГІ ҚҰРЫЛҒЫЛАРЫ

Компьютердің ең негізгі кұрылғысы — жүйелік блок. Оның ішінде дербес компьютердің негізгі түйіндері орналасқан. Жүйелік блоктың құрамына процессор, жедел жад (RАМ), тұрақты есте сақтау құрылғысы, қоректендіру блогы, енгізу-шығару порттары және ақпарат тасушылар енеді.

Жүйелік блок ішінде компьютердің ең маңызды бөліктері орналасқан негізгі торапты (узел) білдіреді. Бұл тораптың ішінде орналасқан маңызды құрауыштар:

· Компьютердің жұмысын басқаратын электрондық схема (микорпроцессор, жедел жад, құрылғылардың бақылаушысы және т.б.);

· Компьютердің электрондық схемасына берілетін кернеуі аз тұрақты токтағы электрмен қоректендіретін желілерді қалыптастыратын қоректендіру блогы;

· Икемді магнитті дискіге (дискетте) жазылуда және оқуда пайдаланылатын икемді магниттік дискісінің жинақтаушысы (немесе дискжетек – дисковод);

Алынбайтын (қозғалмайтын) қатқыл магниттік дискіге (винчестер) жазылуға және оқуға арналған қатқыл магниттік дискідегі жинақтауыш.

Жүйелік блоктың ішінде жатқан құрылғылар ішкі құрылғылар, ал сыртына қосылатын құрылғылар сыртқы құрылғылар деп аталады.

Жүйелік блок сыртқы түрі бойынша қорабының формасымен айрықшаланады. Дербес компьютердің қорабын деңгейлес (горизонталь) және сатылас (вертикаль) етіп шығарады. Сатылас етіп жасалған қорап габарит бойынша ажыратылып көрсетіледі: көп мөлшерлі, орта мөлшерлі және аз мөлшерлі. Деңгейлес етіп жасалған қораптардың ішінен тегістері және ерекше тегістері бөліп көрсетіледі.

Қорап үшін пішіндерден басқа факторлар пішіні (форм-фактор) деп аталатын параметрлердің де маңызы зор. Орналастырушы құрылғыларға қойылатын талаптар параметрлерге байланысты болады. Бүгінгі күні негізінен екі факторлар пішініндегі (форм-фактор) қораптар пайдаланылады: АТ, АТХ. Қораптың факторлық пішіні аналық тақша (материнская плата) деп аталатын компьютердің негізгі (жүйелік) тақташасындағы факторлар пішінімен міндетті түрде келісімде (үйлесімде) болуы керек.

Монитор – мәтіндік және графикалық мәліметтерді экран бетіне шығаруға арналған құрылғы. Монитордың тарихы ерте кезден басталады, үлкен қара жәшіктен бастап сұйық кристалды, плазмалы дисплейлі монитордан аяқталады. Монитордың жұмыс жасау режиміне байланысты, денсаулыққа әсеріне байланысты оның жақсы сапалы түрін тандаған жөн. Монитордың маркасына байланысты олардың қызметтік ретке келтіру түрлері де ерекше болады, сол себепті монитордың өзгермелі параметрлері бар түрін таңдау керек. Бұл компьютердегі келеңсіздіктерді сервис орталыққа жүгінбей-ақ түзетуге болады.

Оның негізгі тұтыну параметрлері – экран қалқасының (маска) мөлшері мен қадамы, кескінді қайта өндірудің (регенерация изображения) ең көп шамадағы жиілігі, қорғаныс класы.

Монитордың мөлшері диагонал бойынша кинескоп құбырларының қарама-қарсы бұрыштардың арасымен өлшенеді. Өлшем бірлігі – дюйм. Қазіргі таңда 9-дан 42 дюймге дейінгі (23-тен 107 см.-ге дейін) экранды мониторлар шығарылады.

Пернетақта — дербес компьютерді басқаратын пернелік құрылғы. Ол алфавиттік-цифрлық мәліметтерді енгізуге арналған. Монитор мен пернетақтаның бірігіп кызмет аткаруын қолданушы интерфейсі деп атайды.

Пернетақта дербес компьютердің стандартты құрылғыларының қатарына жатады.

Тінтуір (тышқан, маус) - графиктік меңзермен басқарылатын құрылғы. Екі немесе үш батырмасы бар жазыңқы қорапша тәріздес. Тінтуірдің жазық беттегі қозғалысы экрандағы тінтуір нұсқағышы деп аталатын графиктік объектінің қозғалысымен байланыстырылған. Компьютерді басқару үшін тінтуірді жазық бетте жылжытады және оның оң немесе сол жақ батырмаларын қысқа уақытқа басып отырады. Осылайша басуды шерту деп атайды.

2.ДЕРБЕС КОМПЬЮТЕРДІҢ ІШКІ ҚҰРЫЛҒЫЛАРЫ

Жүйелік блоктың ішіндегі құрылғылар компьютердің ішкі құрылғылары.

Микропроцессор – компьютердің негізгі микросхемасы. Онда барлық есептеулер жүргізіледі. Процессордың негізгі сипаттамасы – тактілік жиілік (МГц). Тактілік жиілік неғұрлым көп болса, соғұрлым процессордың жұмыс өнімділігі жоғары болады. Мысалы, процессордың тактілік жиілігі 500МГц болса, процессор өзінің қалпын 500млн. рет өзгертеді.

Оперативті жады – компьютер іске қосылып тұрған кездегі көп ұяшықтарда берілгендер мен командалар сақталып тұратын ұяшықтар массиві.

Процессор оперативті жадымен бірге жұмыс істейді. Берілгендер процессордың регистрларына (процессор ұяшықтарына) көшіріледі де, берілген команда бойынша өзгертіледі. Оперативті жадының өлшем бірлігі – байт, Мбайт.

Байт – адресі бар берілгендерді сақтаудың ең кіші бірлігі. Ол өзінен кіші 8 бірлік – биттерден тұрады. Бит 2 күйде болады: қосулы/өшулі.

Процессор кез-келген уақытта байтқа, яғни оперативті жадының ұяшығына адресі бойынша бара алады. Бұл кезде процессор кез-келген биттің күйін өзгерте алады. Ол үшін:

1. Ұяшықтың ішіндегісін процессордың бір регистріне көшіреді;

2. Кез-келген битті немесе биттер тобын өзгертеді;

3. Регистрден кері оперативті жадыға көшіреді;

Аналық плата – ДК ең үлкен платасы. Онда процессор мен оперативті жадыны жалғастыратын шиналар орналасқан: берілгендер шинасы, адрестер шинасы, командалар шинасы. Аналық платаның шиналарына басқа да ішкі құрылғылар жалғанады. Чипсет – аналық платаның жұмысын басқаратын микросхемалар жиынтығы.

Видеадаптер – аналық платаға жалғанатын ішкі құрылғы. Компьютердің графикалық мүмкіндіктерін жасайды. Бұл құрылғының өзінің видео процессоры бар. Видеоадаптердің үш өлшемді кеңістікті бейнелеуде рөлі зор. Кей модельдерде видеоадаптердің функциясын чипсеттің микросхемасы орындайды. Бұл жағдайда видеоадаптер аналық платамен интегралданған деп аталады. Егер видеоадаптер жеке құрылғы болса, онда оны видеокарта деп атайды. Видеокартаның разъемдары жүйелік блоктың артқы жағынан шығарылған. Оған монитор жалғанады.

Дыбыстық адаптер – компьютерде дыбыс шығару үшін аналық платаға орнатылған ішкі құрылғы. Ол чипсетте аналық платамен интегралданған болуы мүмкін немесе жеке құрылғы дыбыстық карта болуы мүмкін. Дыбыстық картаның разъемдары жүйелік блоктың артқы жағынан шығарылған, оған микрофон, колонка, наушник жалғанады.

3.МИКРОПРОЦЕССОРЛАРДЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ

Микропроцессор — жүйелік тақтаның ең маңызды құраласы, ол деректерді тікелей өңдейді, атап айтқанда, бөлектелген деректермен арифметикалық және логикалық амалдарды орындайды. Микропроцессор - бір немесе бірнеше үлкен интегралды кестеде орындалған, берілісті өңдейтін бағдарламалық құрылғы; көліктердің автоматты басқару агрегатында қолданылады.

Бірінші бір кристалды микропроцессор 1971 жылы Intel корпорациясында жасалған Intel 4004 болып табылады. Intel-дің үш инженері: Тэд Хофф, Федерико Фаджин және Стэн Мэйзор компьютердің барлық құрушыларын, орталық процессор, сақтау, енгізу-шығару құрылғыларын қоса есептегенде бір кішкентай чипке орналастырды. Оның ені - 3 милиметр, ал ұзындығы - 4 милиметр, ол 2 300 МОЖ (металл-оксид-жартылай өткізгіштер) транзисторлардан тұрады. Intel 4004 есептеу қуаттылығы 1946 жылы бір бөлмені алатындай көлемде жасалған бірінші электрондық компьютер ENIAC-тың қуатындай болды. Микропроцессорлар микрокомпьютерлерде, қаруларда, тұрмыстық құралдарда қолданылады.

Микропроцессор бір мезгілде қатарынан 8, 16 немесе 32 биттік деректерді өңдей алады. 8 биттік процессор бір мезгілде небары бір бит дерекпен ғана жұмыс істей алады. 16 биттік процессор бір мезгілде 2 байт, ал 32 биттік процессор — 4 байт өңдейді.

Жалпы алғанда 16 биттік компьютер 8 биттік жүйеден жылдамдырақ жұмыс істейді, ал 32 биттік компьютер 8 және 16 биттік үлгілерден жылдамырақ. Микропроцессор, жады және периферия құрылғылардың арасында дерек беру үрдісі шина арқылы жүзеге асырылады. Қазіргі заманғы процессорлардың көпшілігінде 32 биттік шина қолданылады, яғни бір мезетте 32 биттік дерек беруге болады. 64 биттік шиналы компьютер де болады, бірақ олар әлі кең тарай қойған жоқ.

4.МИКРОПРОЦЕССОРДЫҢ ІШКІ ҚҰРЫЛЫМЫ

Микропроцессорлардың iшкi құрылымы («Pentium» үш миллион транзисторлардан тұрады) өте күрделi. Негiзгi қызметтік түйiндердiң жалпы сұлбасын қарастырсақ, күрделi суреттік көрініс пайда болады. МП-дің сонымен бiрге iшкi құрылғылары оның маркасына байланысты әртүрлі болады. Бiр процессордың құрылымы басқа процессордың жұмысын түсiнуге көмектеспеуі мүмкін.

Қазiргi ЭЕМ-дің процессорларының инженерлiк бөлшектерiн зерттеу (және тiптi бағдарламалаушы үшiн) қолданушы үшiн тиiмсiз және тек бағдарламаға қажетті қызметтік түйіндермен ғана шектелуге болады.

Бағдарламалаушы үшін процессор кейбір жүйелік ережелерге сәйкес өңделетін және белгілі-бір өзара байланысқан әртүрлі мақсаттағы регистрлар жиынынан құралады. Әрине, бағдарламалаушы үшін процессордың ішкі жадтың барлығы қол жетімсіз болады.

Микропроцессордың ішкі регистрларының келесі басты бөліктерін қарастырайық: командалардың адресінің санауышы, степ көрсеткішіжәне күй регистрі.Командаадресінің санауышының болуы тіпті Фон Нейман жұмыстарында ұсынылған.

Санауыштыңбағдарлама командаларының келесі адресін сақтауда және оны автоматты есептеуде рөлі зор. ЭЕМ-да бағдарламалық санауыштың көмегімен бағдарлама командаларының орналасу тізбегін қолданудың негізгі циклі жүзеге асырады. Ескеретін жайт, барлық МП-де команда санауышы бағдарлама арқылы қол жетімсіз болады.

Степ көрсеткішіндестеп жадында арнайы ұйымдастырылған бөліктің бастамасы сақталады.

Процессордың күй регистрі.Әртүрлі МП үшін күй регистрі түрліше аталуы мүмкін. (Мысалы, процессордың күй сөзі, жалауша регистрі тағы сол сияқты). Бірақ оның мазмұны бір болып қала береді. Бұл регистрде процессордың ағымдық режимі туралы ақпарат сақталады. Мұнда сонымен қатар орындалушы командалар нәтижесі туралы ақпарат орналасады. Мысалы, әрекет кезінде қате болды ма жоқ па, нәтиже теріс пе, әлде 0-ге тең бе, тағы сол сияқты.Бұл маңызды регистрде ақпарат талдауы мен қолданылуы биттік түрде өтеді немесе күй регистрінің әрбір битінің жеке мәні болады. МП күйінің регистрінің мазмұнын ең алдымен командалық санауыш мәнінен кейін бірден сақталады. Әрбір МП-да сонымен қоса, ЖЕСҚ адрестері мен ағымдағы өңделуші мәліметтер сақталатын жұмыс регистрларының жиыны болады. Аккумуляторда барлық негізгі әрекеттер жүргізіледі және оның нәтижелері сақталады.

5.АҚПАРАТТЫ САҚТАУ ҚҰРЫЛҒЫСЫ

Ақпаратты сақтау – белгілі бір уақыт мерзімінде ақпаратқа қол жетімді болатынын қамтамасыз ету мақсатымен орындалатын негізгі операция. Ақпаратты сақтау дегеніміз оны сақтау құрылғысына жазу.

Сақтау құрылғысы немесе жад деп деректерді қабылдайтын, қажет кезінде оларды оқуды қамтамасыз ететін құрылғы.

Жадқа қойылатын негізгі талап – жеке сөздерге қол жеткізу уақытының өте аз болуы. Жалпы, ақпаратқа қол жеткізу уақыты оларға қолданылатын операцияларға жұмсалынатын уақыттан аз болуы тиіс; ең болмағанда онымен шамалас болуы керек.

Компьютерлік жүйелерде қолданылатын негізгі сақтау құрылғылары мыналар:

- регистрлік жад;

- кэш-жад;

- негізгі жад;

- сыртқы жад.

Осы аталынған жад түрлерінен басқа да жад түрлері болуы мүмкін; мысалы, видеожад.

Регистрлік жад компьютердің процессорының немесе басқа құрылғыларының құрамында болады; ол есептеулерде немесе енгізу-шығару операцияларында тікелей қолданылатын көлемі үлкен емес ақпаратты сақтау үшін қолданылады.

Кэш-жад ағымдағы ақпарат алмасу операцияларында қолданылатын ақпараттың көшірмесін сақтау үшін қолданылады. Ол көлемі кішігірім, жылдамдықтары әртүрлі құрылғылар арасында орналасады. Көбінесе микропроцессор мен оперативтік жады арасында, жылдам процессор мен баяу оперативтік жад арасына орналастырады. Оны арнайы контроллер басқарады. Контроллер орындалып жатқан программаны талдап, жақын уақытта қажет болады деген деректер мен командалардың көшірмесін өзіне жазып, процессорға беріп отырады. Осылайша ол жылдамдықты көтеруге мүмкіндік береді.

Негізгі жад өңдеуге тікелей қатысты деректерді оперативті түрде сақтауға және алмасуға арналған. Ол интегралдық схема түрінде құрастырылады; ол екі түрге бөлінеді:

- тұрақты сақтау құрылғысы (ПЗУ-постоянное запоминающее устройство);

- оперативті сақтау құрылғысы (ОЗУ-оперативное запоминающее устройство).

Тұрақты сақтау құрылғысында көбінесе компьютерді жұмысқа қосуға арналған командалар, қызметтік программалар және т.б. ақпараттар сақталынады. Ол жадқа ешнәрсені жазуға болмайды, ал ондағы ақпаратты көп рет пайдалануға болады.

Оперативтік сақтау құрылғысы оперативтік жад деп аталынады; ондағы ақпаратқа пайдаланушының қолы жетеді. Оған пайдаланушы ақпаратты жазуына, одан алуына болады.

Сыртқы жад үлкен көлемді ақпаратты ұзақ мерзімде сақтауға арналған. Компьютерлік жүйелерде қолданылатын сыртқы жад құрылғылары мыналар:

қатты магниттік дискілерде жинақтаушы (НЖМД-накопители на жестких магнитных дисках);

- иілгіш магниттік дискілерде жинақтаушы (НГМД-накопители на гибких магнитных дисках);

- оптикалық дискілерде жинақтаушы;

- магнитоптикалық ақпарат тасымалдаушы;

- таспалық жинақтаушылар (стримерлер).

Егер осы аталынған құрылғылардың жылдамдығын қарастыратын болса: сыртқы жадтағы ақпаратқа қол жеткізу уақыты шамамен 10^-3 секунд немесе миллисекунд болады, ал оперативтік жад үшін бұл көрсеткіш 10^-9 секунд немесе наносекунд болады. Микропроцессор осы аталынған сыртқы құрылғылардан тікелей ақпарат ала алмайды. Олардағы ақпаратты пайдалану үшін сыртқы құрылғыдан оперативтік жадқа (ОЗУ) жазылуы тиіс.

Сақтау құрылғылары олардағы ақпаратқа қол жеткізу тәсілдеріне байланысты екі түрге бөлінеді:

- тікелей адресі бойынша қол жеткізу;

- бір ізді қол жеткізу.

Тікелей қол жеткізу қажетті ақпаратты жадтың элементінен тікелей адресі бойынша алуды жүзеге асырады. Ал бір ізді қол жеткізу ақпаратты жазылу тәртібі бойынша оқуды жүзеге асырады. Олардан бөлек ақпараттың белгілі бір сипаты бойынша қол жеткізу түрі де болады; оны ассоциативті қол жеткізу деп атайды.

6.ЖАДЫСЫ БАР МИКРОПРОЦЕССОРДЫҢ ЖҰМЫСЫ. АДРЕСТЕУ ӘДІСТЕРІ

П адрестi кеңiстiгі ақпаратты алатын немесе жіберетін ЖЕСҚ-ның жад ұяларының жиынынан тұрады. Жоғарыда айтылғандай, 4-ші буыннан бастап жадыны байттық ұйымдастыру үстем алып, минималдық адрестік бірлік болып байт саналады. Мысалы, 1024 Кб көлемді ЖЕСҚ үшін байттар адресі келесідей:

00000 00001 ... FFFFF

(оларды он алтылық жүйеде жазамыз; соңғы байтың адресі: 1024*1024 -1=1 048 576 - 1 = FFFFF).

Процессор жадымен ақпарат алмасуда олардың нөмiрлерi бойынша ЖЕСҚ-ң ұяшықтарына қатынасады. Егер адрес командада болса, онда ол тікелей адрестеу болғаны. Мұндай жағдайда команда ұзындығы өсетін болғандықтан, процессор ЖЕСҚ-на қатынасу үшін жанама адрестеу әдісі қолданылады. Жад адресі МП регистрларының біріне алдын-ала енгізіліп, командада осы регистрға сілтеме болады. Регистрге адресті сақтауда оны әрі қарай түрлендіруге де ыңғайлы болады.

Бастапқы ақпаратқа кең тараған сілтеме нұсқаларының сипаттамасы:

1) Мәліметтер МП регистрлерінің бірінде орналасады;

2) Мәліметтер команда құрамына енеді немесе әрекет кодының соңында орналасады;

3) МП регистрлерінің адресі бар ЖЕСҚ-ң ұяшығында мәліметтер болады;

4) Мәліметтер ЖЕСҚ ұяшығында орналасады, оның адресі келесідей формуламен есептеледі:

адрес═базалық адрес+ығысу

Базалық адрес МП регистрінің бірінде сақталады және мәліметтер массивінің бастапқы нүктесі болып табылады. Басқа регистрлердің мазмұны болатын белгілі бір тұрақты ығысу болуы мүмкін.

ЖЕСҚ-қа мұндай қатынасу әдісі индекстік деп аталады, себебі индексі болмайынша бір өлшемді массив элементтерін табуға ұқсас болып келеді.

МП-ң нақты модельдерінде ЖЕСҚ адрестеудің кейбір ерекшеліктері болады. Мысалы, РDР процессорларында екілік жанама адрестеу болуы мүмкін. Мәліметтер адресі ЖЕСҚ-ң ұяшығында сақталады, ал оның адресі көрсетілген регистрда болады.

«Intel» фирмасының процессорында қабылданған сегменттік әдісті қарастырайық. Белгілі американдық бағдарламалаушы Питер Нортон бұл әдісті «клудж» сөзі деп атады. («Клудж» ағылшын тілінен аударғанда мәселені уақытша шешуге арналған құрал-сайман). Адрестеудің сегменттік әдісі алғашқы 16-разрядты 8086 МП ұсынылды. 16-разрядты регистрді қолдана отырып, 20-разрядты адрес алу үшін және сол арқылы ЖЕСҚ көлемін 64 кбайттан 1Мбайтқа дейін ең үлкен мүмкіндігін жоғарылату көзделді. ЖЕСҚ адресі екі санның қосындысы сияқты есептеледі. Соның біреуі солға 4 екілік разрядқа ығысқан немесе 16-ға көбейтілген. Мысалы, 16-қ түрдегі сегмент А000 тең болса, ығысу 1000 болады.

7.МӘЛІМЕТТЕР ФОРМАСЫ

Мәлiметтер қоры – ақпараттар сақталатын қойма. Мәлiметтер қорынан керегiне қарай қажеттi мәлiметтер алу үшiн сақталады. Басқаша айтсақ, мұнда керектi ақпаратты iздеу ұйымдастырылады. Кесте – мәлiметтердi жазба (жол) және өрiс (бағана) түрiнде сақтауға арналған обьект болып табылады. Әрбiр кесте нақты бiр сұрақ бойынша мәлiметтердi сақтауға қолданылады.

Мәлiметтер қорында екi өлшемдi кестенiң жолдары жазбалар деп, бағандары өрiстер деп аталады. Дәлiрек айтқанда мәлiметтер қорында, кестедегi әрбiр жол жазба болып табылады, ал жазба бiрнеше өрiстерге бөлiнедi.

Сұрау – бiр немесе бiрнеше дайын кестелердiң негiзiнде құрылады. Форма мен Есеп беру бiр кесте (немесе сұрау) негiзiнде құрылады. Сұрау – қажеттi мәлiметтi бiр немесе бiрнеше кестеден алуға мүмкiндiк бередi.

Форма – мәлiметтер енгiзу үшiн қолданылады. Әрбiр формаға енгiзу үшiн, кесте өрiсiндегi мәлiметтердi бейнелеу үшiн немесе өзгерту үшiн қолданылатын басқару элементтерiн орналастыруға болады.

Есеп беру – мәлiметтердi баспадан шығаруға арналған. Есеп беру – қағазға басып шығаруға арналған, мәлiметтердi көрудiң ерекше формасы. Мәлiметтер қорын баспаға шығармастан бұрын, қағаз бетiнде қандай түрде бейнеленетiндiгiн және қандай жазбалар мен өрiстер енгiзiлетiндiгiн қарастыру керек. Есеп берудi кез-келген бiр кестеден, сұраудан қарауға болады.

Өрiстер типтерi және қасиеттерi

Мәлiметтердiң әр түрлi типтерi болады. Ендi информациялық жүйелердегi мәлiметтердiң, яғни өрiс мәндерiнiң типтерiне тоқталайық.

Негiзгi типтер:

• Текстiк мәлiметтер (TEXT). Текстiк мәлiметтердiң мәндерi алфавиттi- цифрлi символдардан тұрады және ұзындығы 255-тен аспауы керек;

• Сандық мәлiметтер (NUMBER). Бұл типтегi атрибуттардың мәндерiмен арифметикалық амалдар орындауға болады. Сандық мәлiметтер ұзындығы бүтiн сан болса 2 байт, бөлшек сан болса жылжымалы нүктелi сан форматында 4 байт орын алады. Бүтiн және бөлшек бөлiктерi санда нүктемен ажыратылады.

• Дата немесе уақыт типi (DATE/TIME). Дата типi белгiлi бiр форматта берiледi, мысалы: кк.аа.жж (күн, ай, жыл). Алғашқыда бұл текстiк мәлiметтiң бiр жағдайы сияқты көрiнедi. Алайда, информациялық жүйеде дата типтi қолданудың ерекшелiктерi бар.

• Жүйе қатты бақылау жүргiзу мүмкiндiгiн алады;

• Автоматты түрде датаны әр елдiң дәстүрiне байланысты бейнелеу мүмкiндiгi туады;

• Программалау барысында даталарға арифметикалық амалдарды орындау жеңiлдейдi.

• Логикалық мәлiметтер (YES/NO). Бұл типтiң мәлiметтерiн булевтiк деп атайды және мәндерi TRUE немесе FALSE (шартты түрде 1 немесе 0) болады және мұндай мәлiметтер “иә”, “жоқ” болып интерпретацияланады.

• OLE обьектiсiнiң алаңы. Бұл ең бiр қызықты типтердiң бiрi болып табылады. Бұл типтiң мәнi ретiнде OLE объектiсiнiң кез-келгенi болуы мүмкiн (егер компьютерде болса) – графика, дыбыс, видео.

• Қолданушының типi. Көптеген жүйелер қолданушыларға өздерiнiң типiн жасауға мүмкiндiк бередi. Мысалы: “апта күнi” (дүйсенбi, сейсенбi және т.б), “адрес” (почта индексi-қала-және т.б).

8.ҮЗІЛІСТЕРДІ ӨҢДЕУ

Қазiргi микропроцессордың жұмысындағы маңызды рөлді үзілістер ойнайды. Олар әрқашан бағдарламаның негізгі орындалуын бұзады.

Үзілістер тудыратын оқиғалар екi топқа бөлінуі мүмкiн: фаталды және фаталды емес. Фаталды үзілістерге процессор жалғыз әдiспен ғана әсер ете алады: бағдарламаның орындалуын тоқтатып, болған оқиғаны талдап және тиiстi шара қолданады. Алайда, көпшілік жағдайда бағдарламалар тоқтатуын кiдiрте тұруға болады: үзіліс болғанын есте сақтап, бағдарламаның орындалуын жалғастыра беруге болады. Мысалы, принтерден баспаға шығарған кезде қабылдауға дайын емес ақпарат кейінге қалдырылуы мүмкін (бірақ бұл мәлімет сақталады).

Үзілістердiң негiзгi түрлері – ішкі процессорлық үзілістер және сыртқы құрылғылардан пайда болған үзілістер. Алғашқысы бағдарлама орындалуы кезінде алынбас бөгеттiң пайда болуымен байланысты. Мұның бірнеше себебі бар: жадыдан коды немесе адресі жоқ команда таңдалып, команданы орындау барысында ЭЕМ-нің разрядтық торының толысуы немесе басқа командаға бөлінген жедел жадыға жазылуға талпыныс пайда болады. Мұндай көп жағдайда бағдарламаның орындалуы тоқтатылып, басқару операциялық жүйеге беріледі.

Өте сирек болса да фаталды емес ішкі процессорлық үзілістер кездесіп тұрады. Олар мысалы: арнаулы кейінге қалдырылатын үзілістер. Мұндай үзілістер арнаулы бағдарламаның басқарылуымен тестіленетін бағдарламаның қадамдық орындалуына мүмкіндік береді.

Екiншi топтың үзілістерi көбінесе қандай да бір сыртқы құрылғылардың талаптары бойынша пайда болады. Мұндай оқиға әдетте бағдарламаның фаталды аяқтауына алып келмейдi, керiсiнше, бұл қалыпты жағдай. Сондықтан МП бағдарламаның әрі қарай орындалуын қамтамасыз ету үшін қажетті шараларды қолданады: командалар есептеуiшiнiң ағымдағы стектегі мәнін және қалып регистрінің мазмұнын сақтайды. Содан соң үзілістерді өңдеуді жүзеге асыратын ішкі бағдарламаға көшеді. Процессор стектің ағымдағы мәнін және қалып регистрінің мәнін қалпына келтіріп, үзiлген бағдарламаның орындауын жалғастырады.

Сыртқы құрылымдардағы үзілістер келесi тармақтарда толық қаралады.

Үзіліс термині тағы бір мағынада қолданылатынын атап өткен жөн. Мұндағы айтып отырғанымыз бағдарламалық үзілістер. Мысалы, IBM үшін үйлесiмдi компьютерлерде көптеген нөмірлі 1NT үзілістер командалары бар. 1NT-бұл процессор нұсқауларының бірі деп түсінген жөн; ол жұмыс iстеуі үшін, оның коды бағдарламада болуы керек. Бұған қарама-қайшылық ретінде шын үзілістер аппаратты түрде пайда болып, ешқандай арнаулы команда болуын қамтамасыз етпейтіні айтып кеткен жөн. Керiсiнше, аппараттық үзіліс бағдарламаның кез келген екі командаларының арасында бола алады.

Бағдарламалық үзілістерге машина аралық үзілістер жатады. Олар жергілікті желіде компьютерлер арасында ақпарат алмасқан кезде пайда болады.

Фаталды емес үзілістерге тыйым жасауды жасыру (маскировка) деп атайды. Жасыру арнайы бағдарламамен немесе жүйелік бағдарлама арқылы жасалады. Бұл арнаулы регистрде биттік өрістің қойылуымен жүзеге асырылады. Мұндағы разрядтардың мәндері сәйкесінше үзіліс разрядының бар жоқтығына байланысты, не болмаса регистр қалпы разрядын қарапайым қолдануымен байланысты.

Жасырылмаған үзіліс туралы сигнал келген соң, процессор келесі әрекеттерді орындайды:

• үзiлген бағдарламаның күйiн есте сақтайды;

• үзіліс көзiн табады;

• арнайы жүйелiк үзілістерді өңдейтін бағдарламаны шақырып орындайды;

• үзiлген бағдарламаның күйiн қалпына келтiредi және мүмкiндiк болса оның орындауын жалғастырады.

Үзілістің көзін табуда процессор қалпы регистрінің кейбір биттері талданып, сыртқы құрылғылардың қалпы тексеріледі және т.б. Үзілген бағдарламаның қалып-күйін сақтау үшін көбінесе стек қолданылады. Сонымен қатар, процессор стекті үзілістерді ұйымдастыру механизмі ретінде ғана емес, сондай-ақ, ішкі бағдарламаларға қатынау құралы ретінде және параметрлерді жеткізу, уақытша мәліметтерді сақтау үшін қолданылады.

Үзілісті өңдеуші бағдарлама үзілістің себебін тауып, қолданушыға түсінікті формада экранға шығарып беру және мүмкін болған жағдайда қолданушыға ұсыныс беруге тиіс. Осының бәрі 1-ші және 2-ші буын машиналарының бір-бірінен өзгеше болғанынан туындайды. Себебі, ол кезде көпшілік жағдайда қолданушы жүйелік бағдарламашының көмегінсіз үзіліс тудырған оқиғаның себебін біле алмайтын болған. Мұндай жағдайға шыдау дербес компьютерлердің қолданушылары үшін мүмкін емес еді. Үзілістерді өңдеу бағдарламасының анализаторы жетілдірілген сайын қолданушы интерфейсінің «татулық» деңгейі жоғары болады.

9.МИКРОПРОЦЕССОРДЫҢ СЫРТҚЫ ҚҰРЫЛҒЫЛАРМЕН ЖҰМЫСЫ

Бұл тақырыпта МП-ң сыртқы құрылғыларға қалай ақпаратты беретіні мен алатынын қарастырамыз. ЭЕМ құрылымына байланысты бұл мәселені шешу әдісі төменде берілгендердің бірі болады.

1) Енгізу-шығару құрылғысы жалпы адрестік кеңістікті құрайды.

2) Енгізу-шығару құрылғысының жеке адрестік кеңістігі бар.

Бірінші жағдайда, жедел жад (ЖЕСҚ) алмасу орнына белгілі-бір жад адресіне қатынауда сыртқы құрылғымен ақпараттық қосылу орындалады. Сонымен қатар, сыртқы құрылғылармен және жадымен «хабарласу» үшін МП бірдей командалар қояды. Әрине, жадпен ақпарат алмасуға қарағанда, сыртқы құрылғымен ақпарат алмасу күрделі хаттамалар арқылы жүреді.

Екінші жағдайда, ЖЕСҚ-на қарағанда сыртқы құрылғылар жеке адрестік кеңістік құрайды. Бұл қосымша адрестік кеңістіктің әрбір ұяшығы порт деп аталады. Әрбір сыртқы құрылғыға тізбектелген адрестік бірнеше порттар сәйкес келеді.

Бір компьютерде бір мезгілде енгізу-шығару құрылғыларын адрестеудің екі әдісі де кездесуі мүмкін. «Ямаха» дербес ЭЕМ-да магниттік дискіге жинақтауыш жадының жалпы адрестік кеңістігіне қосылған. Ал, баспаға шығару құрылғысы бірнеше порттар түрінде берілген. Баспаға шығару құрылғысы мен ЭЕМ-ді қосу мен алмасу екі негізгі порт арқылы жүргізіледі: күй порты және мәліметтер порты.

Біріншісінде сол уақыт мезетіндегі құрылғы күйі туралы ақпарат сақталады, ал екіншісінде МП қағазға шығарылатын мәліметтерді орналастырады. Күй портының әрбір биті қағаздың орналасуын, компьютерден мәлімет алуға принтер дайындығын тексеретін т.с.с. ақпарат сақталады. Мұның бәрі МП үшін кіріс сигналдар юолып табылады. Сонымен қоса шығыс сигналдары да бар. Олар порт арқылы баспаға шығару құрылғысына беріледі.

МП мен енгізу құрылғысының арасында ақпарат алмасуды жеке қарастырған дұрыс. Себебі, оның кейбір ерекшеліктері болады. Жоғарыда айтылған ақпарат берудің теориясын енгізудің пернетақта сияқты құрылғыларында қолданылуы мүмкін. Бірақ қазіргі күрделі бағдарламалық жүйелер үшін ЭЕМ-ң уақытын тежеуіне байланысты бұл әдіс тиімді емес. Шындығында, егер кейбір күрделі бағдарлама есептеу жүргізіп жатса, ал сіз оны тоқтатқыңыз келсе, онда сіз процессор босап, пернетақта сұранысымен айналысқанша күтуіңізге тура келеді.

МП негізіндегі барлық ЭЕМ-де мұндай қолайсыз жағдайларды болдырмас үшін сыртқы құрылғылардың өзіндік механизмі бар. Компьютердің әрбір құрылғысы (пернетақта, мышкасы, диск жетек және тағы сол сияқты) үзіліс сигналын беру арқылы процессормен қатынаса алады. Процессор әрбір әрекетті орындаған сайын бұл сигналдың бар-жоқтығын тексереді.

МП үзілісті байқаса міндетті түрде оны өңдей бастайды. Ең алдымен ол өзінің ағымдық күйін сақтап алады. Себебі, соңынан үзілген немесе тоқталған бағдарламаны жалғастыру үшін қажет.

10.PDP ТИПТІ ПРОЦЕССОРЛАРДЫҢ КОМАНДАЛАР ЖҮЙЕСІ

Мысал ретінде қазіргі кезде жүзеге асатындай бөлшектеп зерттеуге ыңғайлы, DEC (АҚ) фирмасы мен әйгілі PDP-11 атымен белгілі машиналар сериясын алайық. Бұл мини- немесе микрокомпьютерлер типтері ұзақ уақыт бойы қолданыста келеді. 1970 жылы топтаманың алғашқы машинасы шыққан, DEC фирмасы 1997 жылдан бастап шығаруды тоқтатуды жоспарлаған.

PDP процессорын таңдау себебі: бұл процессордың командалар жүйесі қарапайым және көрнекі қағидаларға негізделген. Ол кезде басқа процессорлардың командалар жүйесі өте күрделі құрылған болатын және көптеген анықтама мәліметтерді есте сақтауды қажет етті.

PDP процессоры жалпы мақсаттағы сегіз регистрдан (ЖМР) және негізгі регистрдан құралған. Негізгі регистрда процессордың ағымдық күйі бейнеленеді. (RSW – Processor Status Word). Жалпы мақсаттағы кез келген регистр командаларда тең жағдайда қолданылады. Сонымен қоса екі ерекше регистр бар. Оларды процессор өзіне қажет жағдайда ғана қолданады. R7 регистрі бағдарламаның келесі нұсқауының адресі сақталатын команда санауышының рөлін орындайды. Басқа ерекше регистр болып R6 стек көрсеткіші саналады. Ол үзілісті өңдеуге өтуде және бағдарлама астарын шақыру кезінде ақпаратты сақтау үшін қолданылады.

Басқа 6 регистр былайша белгіленеді: R0, R1, R2, R3, R4, R5. Оларды бағдарламалаушы өз қалауы бойынша қолдана алады. Бір ескеретін жайт, PDP командалар жүйесінде R5 регистрімен жұмыс жасайтын бір жалғыз (МАRК) командасы бар.

PDP процессорында командалар түрлері көп және қолдануға ыңғайлы болып келеді. Олардың негізгі бөлігі екі адресті және бір адресті болып табылады. Олар сәйкесінше 1 немесе 2 операнд орындайды. Кейбір басқарушы командаларды орындау үшін мәліметтер қажет болмайды (мысалы, бағдарлама тоқталысының командасы). Оларда операндқа сілтеме болмайды.

11.ДЕРБЕС КОМПЬЮТЕРДІҢ СЫРТҚЫ ҚҰРЫЛҒЫЛАРЫ

Терте немесе джойстик (ағылш. joystick) — компьютерге мәндерді енгізуге пайдаланылатын тетікше. [Экран]] курсорымен басқарылатын және берілген тапсырманың графикалық жүйедегі координатын көрсетуге арналған иінді манипулятор. Компьютерлік ойындарда тінтуір орнына қолданылады.

Тік және көлденең қозғалу қабілеттілігінің арқасында ол компьютерге бір мезгідде екі мәнді енгізеді. Электрондық ойындарда, сондай-ақ графикалық кескіндерді салуда және ақыл-ойы кем балаларды оқыту кезінде кеңінен қолданылады.

Сканер Компьютерге мәтінді немесе бейнені енгізу жиі кездеседі. Көп жағдайда мәтінді енгізу пернетақтаның көмегімен жүзеге асырылады, бірақ бұл көп еңбек пен уақытты қажет етеді. Қолданушылар қазіргі кезде сканер құрылғысын пайдаланады. Сканер – электронды механикалық құрылғы. Сканерді планшетті, барабанды және қолмен басқарылатын деп бөлуге болады. Планшетті сканер бейнені оригиналдан ғана сканерлейді. Барабанды сканер факсте қолданылса, ал қолмен басқарылатын сканер оригиналды кез-келген бағытқа айналдырады. Сканерді қолданушылар өз үйінде де қолдана алатын деңгейге жетті. Саудада сканерлердің түрлі модельдері кездеседі. Олар бағасымен, программамен жабдықтауымен, интерфейсімен және технологиясымен бір-бірінен айрықшаланады.

Принтер (ағылш. printer) — мәтін мен кескіндерді қағазға немесе басқа да басып шығарылатын арқауларға шығаруға арналған құрылғы, ЭЕМ-ның ақпарат басып шығаруға арналған перифериялық құрылғыларының бір түрі. Баспа таңбаларын басу әдістеріне қарай Принтерлер матрицалық, сия құюшы ағыстық, (струйный), лазерлік, жарықаласыдиодтық, жылулық, сублимац., т.б. болып бөлінеді. Принтердің негізгі техникалық сипаттамаларына оның айыру қабілеті, басу жылдамдығы, материалдардың шығындылығы, фото басу мүмкіндігі, т.б. жатады. Айыру қабілеті бір дюймге келетін нүктелер санымен (қысқаша dpі) анықталады. Ағыстық П-лерде бұл шама 600 dpі-ден 4800 dpі-ге дейін, кейбір модельдерде одан да жоғары болады. Лазерлік, жарықаласыдиодтық принтерлердің айыру қабілеті әдетте 600 — 1200 dpі болады. Шығындылығы мен басу жылдамдығы жағынан лазерлік және жарықаласыдиодтық принтерлер ағыстық принтерлерден тиімдірек. Матрицалық принтерлердің шығындылығы аз болғанымен, басу сапасы, жылдамдығы жағынан жоғарыда айтылған принтерлерден нашар.

Тышқан (ағылш. mouse — тышқан) — бейнебетте көрсетілген белгілі бір тілдесу элементтерін меңзеп, оларды бөлектеу үшін пайдаланушы қолданатын құрылғы.

Тінтуір – өзін тегіс бетке қозғалтқанда бейне беттегі жүгіргіні (курсорды) жылжытатын шағын манипулятор. Тінтуір компьютермен әдетте сым арқылы жалғанатын және тұрпаты кәдімгі тышқанға ұқсайтын, беткі үш батырмасы бар қорапша. Оны басында қалжыңдап - деп атағанымен, кейіннен осы сөз ресми атауына айналып кетті. Тінтуірді үстел бетіне немесе басқада жазықтық бетінде қозғалтқан кезде компьютер бейне бетінде тінтуір көрсеткіші – жүгіргі сол ретпен қозғалады. Жүгіргі орындалып отырған амалға қарай өз түрін өзгерте алады. Қандай да бір әрекетті орындау қажет болғанда пайдаланушы тінтуір пернелерінің бірін басады.

Микрофон – бұл дыбыс жазуға арналған құрылғы. Микрофондар дыбыстық толқындарды дыбыстық сигналдарға айналдырады, дәлірек айтса акустикалық тербелісті электрлі тербеліске айналдыратын құрал. Ол телефон және радиобайланысында, теледидарлар мен радио хабарларын таратуда, дыбыс жазу орындарында және күшейту жүйелерінде қолданылады. «Микрофон» сөзі - гректің «микро» - аз, шағын, «фоне» - дыбыс деген сөзінен шыққаны этимологияда дәлелденген.

12.КОМПЬТЕРДІ ОРНАТУ

Компьютерді орнату деп компьютерді іске қосуға дайындау түсініледі.

Орауын шешу

Дербес компьютерді орналастыратын орынды анықтағаннан кейін, барлық құраушылардың орауын шешу керек.

1. Компьютер құрамына кіретін барлық құрылғылардың түгелдігін тексеру керек.

2. Алдын ала мониторға, пернетақтаға, принтерге және басқа да құрылғыларға арналған орынды ескере отырып, компьютерді электр розеткасына жақын үстелдің үстіне немесе астына орналастыру керек.

3. Құраушыларды артқы тақтаның ағытпасына қатынау болатындай етіп орналастыру керек.

Құрылғыларды қосу

Құрылғыларды ағытпаларға қосу жеңіл және қосымша құрал-саймансыз жасалынады. Қолданылатын кабельдің түріне байланысты принтердің кабелін бекіту үшін шлицелік бұрауыш керек болуы мүмкін. Барлық ағытпалар бірегей түрлі болады. Ағытпалар бекітуші құрылғылармен жабдықталған болуы мүмкін (ілмек немесе бұранда), бұл жағдайда оларды бекіту керек.

Компьютерге құрылғыларды қосу алдында олардың қолдану нұсқауларымен танысу қажет.

Сыртқы құрылғыларды қосудың ағытпалары компьютердің артқы тақтасында болады. Ағытпалардың саны мен орнының айырмашылығы компьютердің қызмет функциясына байланысты.

Мониторды, тінтуірді, пернетақтаны компьютердің артқы тақтасына қосу керек. Ескі компьютерлерде тінтуір СОМ1 тізбекті портқа қосылады. Дербес компьютердің түрлендіруіне байланысты пернетақта мен тінтуірдің ағытпалары РS/2 типті болуы мүмкін, басқаша айтқанда, олардың ағытпаларының түрлері бірдей. Бұл жағдайда, ағытпалардың қасындағы пиктограммалардан байқауға болады. Қазіргі кезде пернетақта мен тінтуірдің USB порттық түрлері де кездеседі.

Принтер LРТ параллелдік немесе USB портқа қосылады.

USВ әмбебап тізбекті шинаның ағытпалары USВ-құрылғыларын қосуға қолданылады. Мұндай құрылғылардың көбісі жүйемен автоматты түрде анықталады.

Компьютердің қызметтік функциясына байланысты жергілікті тораптың адаптері (LAN) болады. Бұл жағдайда тораптық баусымды қосу керек. Қазіргі заманғы жергілікті тораптар UТР типті кабельді және RJ-45 типті ағытпаны (коннектор RJ-45) қолданады.

Спецификацияға байланысты компьютерде құрамдас немесе сыртқы телефондық тораптың бейімдеуіші (модем) болуы мүмкін. Бұл жағдайда, телефон баусымын кіріс ағытпаға (LINE), ал телефонды оның ағытпасына (PHONЕ) қосу керек. Сыртқы модем СОМ тізбекті немесе USВ портына қосылады.

Конфигурацияға байланысты компьютерде дыбыстық бейімдеуіш болуы мүмкін және оған сай артқы тақтада мультимедиалық ағытпалар болады. Оларға акустикалық жүйелерді (LINE OUT), құлаққаптар (PHONES) және микрофон (МІС) қосуға болады. Кіріспе ағытпаға (LINE IN) компакт-дискілер ойнататын құрылғы немесе магнитофон сияқты әртүрлі құрылғыларды қосуға болады. Қасында, мысалы, музыкалық пернетақтаны немесе ойын манипуляторын (джойстик) қосуға арналған MIDI ағытпасы болуы мүмкін, сондай-ақ, ол компьютердің алдыңғы тақтасында орналасуы да ықтимал.

Конфигурацияға байланысты компьютерде құрамдас SСSІ-адаптері болуы мүмкін, ол әдетте, сыртқы және ішкі мәлімет тасушы немесе сканерді қосу үшін қоданылады. Мұндай адаптерде, әдетте, ішкі Ultra wide 16-биттік SСSІ-ағытпалары және сыртқы Ultra narrow 8-биттік SСSІ-ағытпалары болады. Сыртқы SСSІ құрылғыларын былайша қосылады:

· Құрылғыға қолданылмаған SСSІ-адресі берілуге тиіс. SСSІ -адрестерінде Ultra narrow 8-биттік SСSІ-ге арналған 0-ден 7-ге дейінгі және Ultra wide 16-биттік SСSІ-ге арналған 0-ден 15-ке дейінгі нөмірлер болады. Әдетте, 0 SСSІ-адресі бірінші SСSІ қатқыл дискісіне қолданылады және 7 SСSІ -адресі SСSІ құрылғыларына арналған. Бұл туралы SСSІ адаптерінің құжаттарынан білуге болады. SСАМ-хаттамасын қолдайтын Plug&Play SСSІ -құрылғыларына арналған SСSІ-адресін берудің қажеті жоқ.

· Экрандалған кабельдің көмегімен компьютердің артқы тақтасындағы SСSІ-құрылғысын 8-биттік SСSІ ағытпасына қосу керек.

· Қажетті бағдарламалық жасақтаманы орнату үшін SСSІ-құрылғысының нұсқауынан көруге болады.

Электр қоректендіруді қосу

Қауіпсіздік үшін ӘРҚАШАН жабдықтарды электр розеткаға тұйықтауышымен бірге қосу керек. Компьютердің конфигурациясына байланысты электр қоректендірудің толық сөнуі тек розеткадан қоректену баусымын ажыратқанда ғана болады. Сондықтан розеткаға жету жолы әрқашанда ашық болуы керек.

Компьютерді тораптағы электр бөгеуілдерінен қорғау үшін желілік сүзгіні немесе үздіксіз қоректену көзін (UPS) қолдану керек. Сондай-ақ, компьютерді тоқтан ажырату үшін осы құрылғылардың қоректену ажыратқышын пайдалануға болады.

Конфигурацияға байланысты компьютердің артқы тақтасында мониторды қосуға арналған қосымша ағытпа болуы мүмкін. Осыған орай сәйкес кабель қажет (Кабель монитормен бірге беріледі).

Компьютердің кернеуі мен қоректену желісінің кернеуі сәйкес екенін тексеру керек. Компьютердің қоректенуі - 220 В, айнымалы тоқ - 50 Гц болуға тиіс.

Компьютердің артқы тақтасындағы қоректену ағытпасының қасында кернеудің айырып-қосқышы болуы мүмкін. Айырып-қосқыштың дұрыс екендігін тексерген соң, артқы тақтасындағы қоректену ағытпасына кабельді қосу керек.

Компьютердің және сыртқы құрылғылардың қоректену кабельдерін розеткаға немесе желілік сүзгіге (үздіксіз қоректену көзіне) қосу керек.

Осы әрекеттерден кейін компьютер жұмысқа дайын.

13.КОМПЬЮТЕРДЕ ЖҰМЫС ІСТЕУ

Компьютерді іске қосу

Компьютерді іске қосқанда ең алдымен бағдарламалық жасақтама жұмысқа кіріседі. Бұл компьютерге өндіріс орнынан орнатылған бағдарламалық жасақтама енгізу-шығару базалық жүйесі (ВІОS) деп аталады және ол компьютердің тұрақты жадысында сақталады. Ол компьютерді қосқан сайын оның қызметтерін тексереді, содан кейін операциялық жүйенің алғашқы жүктемесін қамтамасыз етеді.

Операциялық жүйе - ол бағдарламалық өнім. Оның көмегімен осы ортада қолданатын қосымшаларды іске қосуға болады.

Орнатылған операциялық жүйені дұрыс жүктеу үшін мынадай әрекеттер жасау керек:

· Диск-жетекте дискінің жоқтығына көз жеткізу.

· Мониторды қосып, компьютердің алдыңғы тақтадағы қоректенуді ажыратқышын қосу. Алдымен компьютер 10 секундтан 30 секундқа дейін болатын Power-On-Self-Test (РОST) өзіндік тестілеуін орындайды. Тестілеу үрдісінде қате айқындалса, экранда осыған орай хабар пайда болады. пернесін басып, жүйені баптауын өзгерту және қатені жою үшін BIOS конфигурациялау СМОS Setup POST бағдарламасын таңдап «Мәселелерді шешу» тарауын пайдалануға болады. POST - өзіндік тестілеу сәтті аяқталған кезде компьютер қысқа дыбыстық сигнал беріп, экранда компьютердің конфигурациясы бар кесте пайда болады. Осыдан кейін компьютер қатқыл дискіден операциялық жүйенің жүктелуін бастайды.

· Алғаш компьютерді қосқанда операциялық жүйе көшірмесінің сериялық нөмірін енгізуді сұрайды. Нөмір операциялық жүйеге қосып берілген жапсырмада көрсетіледі. Сондай-ақ қолданушының аты-жөні көрсетілуі керек.

· Егер сериялық нөмірі дұрыс енгізілсе, Windows стандарттық терезені - «Жұмыс үстелін» көреміз. Экранның сол жақ төменгі шетінен «Іске қосу» (Пуск) батырмасын қоса аламыз.

· Енді пернетақтаны және «тінтуір» тетігін ыңғайлы орынға қойып, мониторды дұрыс орналастырып, бейненің параметрлерін баптау керек. Мониторды баптау құрылғымен бірге берілетін пайдалану нұсқауында сипатталған.

· Алдымен операциялық жүйемен жұмысты игергеннен кейін ғана бағдарламаларды орнатуды бастауға болады.

Компьютерде жұмысты аяқтау

Компьютерде жұмысты аяқтағаннан кейін компьютердің қоректендіргішін ажырату керек. Оны екі жолмен жасауға болады:

· Егер Windows операциялық жүйесімен жұмыс істесек, «Жұмысты аяқтау» мәзіріндегі «Компьютерді сөндіру» командасын орындау керек. Бұл жағдайда компьютер автоматты түрде сөнеді немесе экранда «Енді қоректендіргішті ажыратуға болады» деген жазба пайда болады. Сол кезде ғана компьютердің алдыңғы тақтасындағы қоректендіргіштің батырмасын басып сөндіруге болады.

· Егер жұмыстың аяқталуы ескерілмеген DOS немесе басқа операциялық жүйеде жұмыс істесек, жай ғана компьютердің алдыңғы панеліндегі қоректендіргіштің батырмасын 3-5 секундтай басып тұрып сөндіру қажет.

Дегенмен, қатқыл дискінің активтік индикаторы жанып тұрса, компьютерді сөндірмеу керектігін ескерген жөн. Өйткені бұл деректемелердің жойылуына әкеледі.

Егер компьютерді ұзақ уақыт аралығында қолданбайтын болса, онда компьютердің қоректендіргіш баусымдарын айнымалы тоқтың торабынан ажырату қажет екенін ұмытпаған абзал.

14.КОМПЬЮТЕР ҚҰРАСТЫРУШЫСЫНЫҢ АСПАПТАРЫ МЕН ҚҰРАЛ-САЙМАНДАРЫ

Алдымен компьютерді құрастыру, бөлшектеу, жөндей немесе техникалық қызмет ету үшін біршама аспаптар мен құрал-саймандар қажет болуы мүмкін. Сервистік орталықтарда есептеуіш және кез келген электроникасы бар тұрмыстық техникаларды арнайы жөндеу аспаптары болады, солардын бірі дәнекерлейтін аспаптар жүйесі.

Жөндеу жұмыстарының түрлеріне қарай қосымша құраушыларын бөлек сатып алуға болады (әр түрлі мөлшерлі қондырмалар). Атап кететін жайт, кез келген электрониканы дәнекерлеу уақыты 3 секундттан аспауы тиіс, себебі жоғары температурадан жұмысқа жарамды элементтер қызып кетуі мүмкін. Сондықтан қиын жерлерін трафаретті қондырмалар көмегімен дәнекерлейді.

Әсіресе, элементтерді микросхемалық тақшаға дәнекерлеп жапсыруға қажеті қорытпа (припой, қалайы) арқылы ұстатады.

15.КОМПЬЮТЕРДІ ҚҰРАСТЫРУ ЖӘНЕ БӨЛШЕКТЕУ

Компьютерді құрастыру мен бөлшектеу үшін мынадай алгоритм бойынша қызмет еткен жөн:

1. Алдымен орнататын құрылғылардың орауларын шешу керек;

2. 1.15-суретте көрсетілгендей қажет құрал жабдықтарды жинақтап алыңыз;

3. Әрбір бөлшектің аталуын дәл білуге ұмтылыңыз;

4. Жүйелік блокқа орналастырылатын жүйелік тақтаның орны мен оны бекітуге қажет болатын бұрандалар мен саймандарды дайындаңыз;

5. Қорапты өз ыңғайыңызға қарап, көлденеңінен оң жақ бетін төменге қаратып үстелге қойыңыз;

6. Жүйелік блогына жүйелік тақшамен келетін енгізу-шығару тақтасын жүйелік блоктың ішінен орнату керек;

7. Монтаждық көзге жүйелік тақшаның тесікшелері дәл келетіндей етіп жай ғана қойыңыз;

8. Дәлдікке көзіңіз жетсе ғана бұрандаларды бекітіңіз.

9. Процессорды жүйелік тақшаның процессорлық ұясына орнату (кейде жүйелік тақшаны жүйелік блогына салмастан бұрын тақшаны тегіс жерге қойып процессорды орнатып алады);

10. Процессордың үстіне термосықпаны жағып, кулерді орнату (термосықпа процессор мен салқындатқыш арасындағы жылу алмасуын жақсартады);

11. Қоректендіру блогы баусымдары жүйелік тақшаға жалғанатындай етіп, қораптың сыртқы артқы тақтасына коректендіру блогынан электр тогына жалғайтын ағытпа қарайтындай етіп оң жақ жоғары жағына орналастырып бекітіңіз;

12. Диск-жетектерді (FDD, CD-DVD) компьютердің алдыңғы тақтасына орналастырыңыз;

13. Қатқыл дискіні қораптың ішкі алдыңғы бөлігіндегі орынға орналастырып, бұрандалармен бекітіңіз;

14. Бейнекартаны, жедел жадыны жалғаңыз.

15. Жүйелік блогына желдеткіштерді орнату;

16. Тағы басқа құрылғылар болса жүйелік блоктың бітеуіштерін ағытып алып орнатуға болады;

17. Құрылғылардың барлығын орнатқан соң кабельдер мен байсымдарын ағытпаларына орнату қажет;

18. Компьютер жұмысқа дайын екеніне көз жеткізіңіз.

19. Осы әрекеттерден соң жүйелік блоктың қорабын жабуға болады.

16.КОМПЬЮТЕРДІ ЖАҢҒЫРТУ

Кез келген құрылғы біраз уақыт өткеннен кейін өзінің мүмкіндігін жоғалта бастайды немесе қазіргі заманның талабына сай келмейді. Басты себебі – ешкім өзгертіп жоя алмайтын және қашанда үзіліссіз даму үстіндегі ғылыми-техникалық үрдістің болуы.

Компьютерлер және кез келген компьютерлік техникаға келсек, құраушыларының ескіруі немесе істен шығуы техниканың жұмыс жасауының нашарлағанынан байқауға болады. Сондықтан, ерте ме кеш пе жүйені жаңғыртуға тура келеді.

Жаңғырту (модернизация, апгрейд) – ескірген құрылғыны жаңасына ауыстыру немесе берілген конфигурацияға жаңа құрылғыны қосу. Басқаша айтқанда, бастапқы конфигурацияны қолданушының жаңа талабына сай өзгерту.

Конфигурация (пішін) – бұл компьютердің жұмысын анықтайтын толық жиынтық: жүйелік тақша, процессор, жедел жады, қатқыл дискі және т.б.

Жаңғырту себептері

Егер компьютер жылдамдығы берілген тапсырманы шешуге жеткіліксіз екендігіне, қалаған нәтижеге қол жеткізуге кедергі келтіретініне сенімді болсақ, онда ең алдымен әлсіз буынды анықтап алған жөн. Тек сонда ғана компьютердің жұмысын арттырудың бағытын, жолын таңдауға болады. Егер оның графикалық мүмкіндіктері қанағаттандырмаса, онда орнатылған графикалық бейімдеуішті талдап, тексеріп және қандай операцияларды шеше алатынын, ал егер процессор жылдамдығы жеткіліксіз болса, онда оған қандай тапсырма жетіспейтінін анықтап алу қажет.

Компьютерді жаңғыртуға әкелетін себептер көп. Алдымен ақау жерлерін аңықтау қажет, мәселен, қатқыл дискінің шуылы, процессордың қызуы. Бірінші жағдайда жүйелік қорапты ыдыратып, тыңдау жеткілікті, екінші жағдайда – арнайы бағдарламаны орнатып, температурасын тексеру керек. Қалған құраушылардың жұмысын тек компьютермен жұмыс жасау кезінде алған әсерінен анықтауға болады.

Жаңғыртуға келетін негізгі құраушылар:

1. Процессор 3D-графиканы қолданғанда, бейне және дыбысты өңдегенде және кез келген бағдарламалармен жұмыстанғанда үлкен маңызды роль атқарады.

2. Жедел жады ешқашан көп болмайды. Қарапайым бағдарламалармен жұмыс істеуге, ережеге сәйкес, 512 Мбайт жеткілікті. Егер компьютерлік ойындарды алсақ, жадының көлемі кем дегенде 2-4 Гбайт болу керек. Ол процессордың, жадының жылдамдығына кепіл бола алады, компьютердің жалпы өнімділігін 15-20 % -ға арттырады.

3. Бейнекарта жадының көлемі кем дегенде 64 Мбайттан кем болмауы тиіс. Егер қолданушы графикалық бағдарламалармен жұмыстанса, онда PCI Express 16x интерфейсті, графикалық жадының көлемі 512 Мбайттан жоғары болса жеткілікті.

4. Қатқыл дискі тек сақтау қоймасы ретінде маңызы зор десеңіз, қателесесіз. Негізінде бұл ақпаратты сақтауға арналғанымен, жедел түрде қажетті ақпаратты алатын құрал. Ол әрбір ақпаратты жазғанда жылдамдыққа бағынады. Оның жұмысы жай болса, онда компьютердің де жұмысы баяулайды. Ол процессорға, бейнекартаға, жедел жады көлеміне тәуелді. Сондықтан компьютерге жай қатқыл дискі қойылса, оны жаңа көлемді жылдамдығы көп қатқыл дискіге ауыстырған ыңғайлы.

5. CD/DVD диск-жетекке көптеген мәліметтерді сақтап қоюға болады, мәселен, музыка, бейнефильмдер, кітаптар және т.б. Жаңғыртуға келгенде қазіргі заманның талабына сай екі қатарлы және екі жақты DVD-дискіге жаза алатын DVD диск-жетегіне ауыстырған жөн.

Компьютер жұмысының жылдамдығы көптеген құраушылырынан бағынады. Сондықтан қай жері жаңғыртуға келетінін анықтау керек болса, тестілік утилиталар көмектеседі.

Жүйенің өнімділігін Windows Vista/Seven стандартты құраушысымен тексеруге болады, немесе өзге тестілік бағдарламалар арқылы: BurnIn Test Pro, SiSoftware Sandra, 3DMark және т.б.

Компьютердің қолданылуының ең басты салалары:

1. Офистік компьютер. Атауы айтып тұрғандай, компьютер офистерде, конторларда, кассаларда қолданылады.

2. Ойынға арналған компьютер. Мықты болуы үшін ол 3D-графикамен жұмыс жасау кезінде жоғарғы жылдамдықты қамтамасыз етуі керек. Бұдан аңғаратынымыз, оған міндетті түрде соңғы үлгідегі графикалық бейімдеуіш және процессор қажет.

3. Үй компьютері. Офис компьютері мен ойын компьютерінің бір симбиозы. Ал конфигурациясына қарағанда ойын компьютеріне жақын.

4. Графика және бейне мәліметтерді өңдеуге арналған компьютер. Ең жылдам процессор (екі немесе төрт ядролық), үлкен көлемді жады және көлемі мол қатқыл дискі болуы керек. Соған қоса, бір-екі DVD диск-жетек құрылғысы керек. Компьютердің мұндай бейнежүйесі мамандандырылған теледидарлық кіру және шығу бейнекартасынан және FireWire контроллерінен тұруы қажет, бұлар бейнені цифрлы бейнекамерадан, бейнетаспадан көшіру үшін қолданылады.

17.ДЭЕМ-НІҢ НЕГІЗГІ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕРІ

Компьтердегі барлық байланыс орталық шина арқылы жүзеге асады. Шинаның үш бөлігі болады: деректер берілетін шина, адрестер берілетін шина, басқару берілетін шина.
Жоғарыда көрсетілген архитектураны ашық деп атайды. Себебі, оған өзіңізге керек қана құрылғыларды алып ықшамдауға да болады немесе жаңа құрылғыларды қосып мүмкіншілігін күшейте беруге болады.
Деректерді шығаруға арнаулы құрылғы дисплей жасалынды, оның жұмыс істеу принципі кәдімгі телевизор сияқты. Дисплей өте жылдам жұмыс істейтін болғандықтан оған арнаулы жады керек болды.
Қазіргі кезде дербес компьютерлерде деректер ағымының өсуіне байланысты шинаның бірнешеуі қажет бола бастады. Оның бір түрі өте жылдам істейтін құрылғылар үшін, ал екіншісі ақырын істейтін құрылғылар үшін өндірілді.
Сонымен дербес компьютерлердің ашық архитектурасы сыртқы құрылғылардың саны мен сапасының тұрақты дамып тұруына және мүмкіншіліктері жоғары жаңа орталық құрылғылардың шығуына себеп болды. Мұндай компьютерлерде орталық процессордан басқа бірнеше арнаулы (математикалық, видео) процессорлар жұмыс істей бастады және компьютер аралық байланыстар дамып неше түрлі (локалдық, корпорациялық, глобалды) компьютерлік желілер пайда болды.
Дербес компьтерлердің интерфейстері дамыған болғандықтан олармен жұмыс істеу ыңғайлы және тиімді. Ал дербес компьтерлер кең көлемде шығарылғандықтан, олардың бағасы тұрақты төмендей береді. Сондықтан оларды қолдану экономикалық жағынан да тиімді. Дербес компьтерлердің типтері өте көп. Солардың ішінде біздің елімізде кең тараған IBM PC типтес дербес компьтерлерлерді қарастырамыз. Мұнда IBM ( International Bisnes Mashinary)– АҚШ-тағы фирма аты, ал PC (Personal Computer) – дербес компьютер дегенді білдіреді.

Процессор логикалық және арифметикалық операцияларды орындайды, операциялардың орындалу тәртібін анықтайды, дерек көздері мен нәтижелері қабылдаушыларды көрсетіп береді. Процессор жұмысы программалардың басқаруымен жүзеге асады.

Жүйелік шинаның негізгі қызметі процессорлар арасында және дербес компьютердің қалған басқа да құрылғыларының арасында информацияны жіберу болып табылады. Жүйелік шинасы үш шинадан тұрады: басқару шинасы, дерек шинасы, және адрес шинасы. Шиналар бойынша басқару сигналдарын, деректерді ( сан, символдар) жадтың ұяшық адресін және енгізу – шығару құрылғысының нөмірін айналдырады.
Есте сақтау (память) өңделген деректер мен команда беруге, жазуға, сақтауға арналған. Жадтың бірнеше әр түрі болады: оперативтік, тұрақты, сыртқы, кэш, CHOS (КМОП), регистрлік.

18.ПРОЦЕССОР

Процессор (ағылш. central processing unit, CPU - Орталық есептеуіш бөлім)

1) программаға сәйкес операцияларды орындауға арналған компьютердің негізгі құрылғысы, қызметтік бөлігі. Көптеген жартылай өткізгішті элементтерден тұратын және компьютерде барлық есептеулер мен ақпарат өндеу жұмыстарын орындайтын электрондық микросхема. Қазіргі компьютерлерде бір немесе бірнеше процессорлар жұмыс істейді;

2) мәліметтерді өңдеу кезінде кейбір алдын ала есептеу жұмыстарын немесе ұйымдастыру қызметін атқаратын машиналық программа.

Процессорды компьютердің жүрегі десекте болады. Компьютеріңіздің есептеу жылдамадығы осы процессорға байланысты. Өндірісте процессорды Intel және AMD фирмалары шығарады. Intel-дің екі ядролық процессоры Core 2 Duo, ал AMD-нікі DualCore деп аталады. Процессордың жиілігін жоғарлатудан жарыс бітті. Процессордың жиілігі жоғарлаған сайын оның жылу бөлуі де жоғарылайды. Бұл әрине тиімсіз болды. Бұны бір корпусқа екі процессор орнату арқылы жеңді. Процессорлар такталық жиілігі, кэш жадысының көлемімен, платаға орналасатын ұяшықтарының түрімен әр түрге бөлінеді.

Процессор (Central Processing Unit, CPU) – көптеген жартылай өткізгішті элементтерден тұратын және компьютерде барлық есептеулер мен ақпарат өңдеу жұмыстарын орындайтын электрондық микросхема. Ол – компьютердің "миы", логикалық және арифметикалық тапсырмаларды орындайды. Физикалық түрде барлық функцияны атқаратын электронды блоктан тұратын интегралды микросхеманы (тікбұрышты кристалды кремниден тұратын пластина) құрайды.

Бүгінгі таңда нарықта процессор шығаратын екі танымал фирма бар, олар AMD және Intel. Сондықтан поцессорды таңдағанда сол екі өндіруші фирманы қарастырады. Мысалы, Intel Celerоn, Intel Сore 2 Duo, Intel Сore 2 Quad, Intel Сore i7 (2009 ж.), AMD Athlon, Athlon 64 Х2 және т.б. Олардың бәрі интерфейс, технологиялық қолдану және жылдамдықтарымен ерекшеленеді

Ядро жиілігі – процессор командаларын орындауда жылдамдыққа әсер беретін көрсеткіш. Алайда, бұл тіптен тез әрекет етеді дегенді білдірмейді. Ядро конструкциясына байланысты және оны әртүрлі аппараттық блоктармен толтыруда, ядро бір тактіде әртүрлі команда санын орындай алады, сондықтан әртүрлі жиіліктегі процессорлар бірдей өнімділік қамтитыны жиі кездеседі.

Бір такттің бірлігі 1 Гц болады. Бұл 1 Гц жиілікте процессор ядросы 1 млрд. такттарды орындай алатынын көрсетеді. Теория тұрғысынан алсақ, бір тактта ядро бір операцияны орындайды, процессордың жұмыс жылдамдығы секундына 1 млрд. операцияны құрайды. Тәжірибеде бұл көрсеткішті есептеу өте қиын, себебі оған тактта орындалған операция саны, операция күрделілігі, кэш-жадының және жедел жадының өткізу қабілеттері және т.б. әсер етеді.

Шина – процессордың басқа құраушылармен мәлімет алмасуы арқылы сипатталған канал. Бұл каналға мысал ретінде кэш-жады, жады контроллері, бейнекарта, қатқыл дискі және т.б. құрылғылар мен мәлімет алмасу каналын келтіруге болады. Шиналардың ең маңызды сипаттамасы - олардың разрядтылығы мен жұмыс жиілігі болып табылады. Олардың жиілігі мен разрядтылығы жоғары болған сайын, мәліметтер шина арқылы уақыт бірлігінде көп болады, демек процессорда немесе басқа да құраушыларда көп мәліметтер өңделеді. Мысал ретінде AMD процессорын алатын болсақ, олар әртүрлі жиілікте жұмыс істейтін және әртүрлі разрядттылығы бар бірнеше шиналардан тұрады (ішкі және сыртқы). Бұл технологиялық ерекшеліктерімен байланысты. Тез шиналардың жиілігімен барлық құраушылар жұмыс істеуге қабілетті емес. Тап осы жерде процессор жиілігі оның жұмыс жылдамдығының көрсеткіші деп ойлайтын, көптеген қолданушылардың алғашқы және ең басты қателігі ашылады. Негізінде барлығы шинаның өткізу мүмкінділігіне байланысты, мысалы, егерде ядроның бір тактінде 64 бит немесе 8 байт ақпарат берілсе (64 битті процессор) және шина жиілігі 100 МГЦ-ті құраса, онда шинаның өткізу мүмкіндігі, 8 бит х 100000000 тактыны құрайды, шамамен 763 Мбайтқа тең. Осы көрсеткішке жету нәтижесінде, процессордың қалған жылдамдық қоры тоқталып тұрады.

Процессордың разрядтығы бір тактыда шығара алатын ақпарат санын анықтайды. Оның разрядтығы жоғары болған сайын, ақпаратты да көп меңгере алады. Бірақта, процессор жылдамдығы бұдан көтерілмейді. Ең бастысы разрядтылық адрестелген мәліметтер көлеміне әсер етеді, дегенмен процессор разрядтылығы жедел жады модулі разрядтылығымен тығыз байланыста болса да, бүтін сандық операцияның орындалу жылдамдығы көтерілуі мүмкін. Бірақ, процессор разрядтылығы дәл сонымен жұмыс жасайды деуге болмайды. Мысалға, бұл 64 битті команданы орындай алады деген сөз. Сонымен бірге, процессор жылжымалы нүктелі операциясын орындағанда, 80 немесе 128 биттік разрядтылықпен қалыпты жұмыс жасай алады.

Процессор жадымен бірге жұмыс істейді. Жады микросхема­сынан процессор өзіне қажетті ақпаратты алады және өз жұмысының нәтижесін қайтадан жадыға жібереді.

Процессордың жұмыс жылдамдығы оның барлық бөлімшелерінің жұмыс жасау жылдамдығымен анықталады. Бұл бөлімшелердің жұмыс жылдамдығы оның аппараттық мүмкіндіктерімен, қабілеттеріне байланысты. Осы жағдайларды ескере отырып, процессорды өндірушілер аппараттық блоктардың жұмысын жылдамдату мақсатында кэш-жадын ойлап шығарды.

Кэш-жады компьютердің жедел жадысынан айырмашылығы - жұмыс жылдамдығы. Тәжірибе жүзінде, кэш-жадының жұмыс жылдамдығы қарапайым компьютердің жедел жадысынан он шақты есе жоғары, ол оның технологиялық үрдіспен жасалуы және қызмет шарттарымен тығыз байланысты.

Қазіргі уақытта бірнеше ядролары бар процессорлардың түрлі модельдерін кездестіруге болады. Hyper Threading технологиясы ұсынғандай виртуалдық ядролардан айырмашылығы процессорда бірнеше ядролар орналаса алады. Төрт тәуелсіз ядросы бар процессорлар қазіргі таңда қолданушылардың сұранысында.

Алғашқы екі ядролы процессорларда екі тәуелсіз ядро болды, яғни, әр-қайсысы бірінші және екінші дәрежелі кэш-жадысы бар бірдей құрылымды ядролардан тұрды. Қазір ядролар ортақ екінші дәрежелі кэш–жадыны құрайды, ол процессордың өнімділігін одан сайын арттырады.

Көп ядролы процессорды қолдану компьютердің өнімділігін жақсартады. Көп ядролыққа арналған бағдарламалар аз болғандықтан, процессордың тек бір ядросы жұмыс істейді. Алдағы уақытта, техниканың қарқынды дамуына байланысты, көп ядролыққа негізделген бағдарламалар пайда болады.

«Интерфейс» деген сөздің астында процессордың құрылысы деген мағына жатыр, яғни, ол жүйелік тақшадағы процессор слотының ерекше құрылысын анықтайды.

Процессордың даму жолында процессор слоты көп өзгеріске енді, бұл үнемі процессордың құрылысы мен процессор пластинасында түйіспе мөлшерінің көбеюіне әкеліп отырды. Бұдан басқа, әр өндірушінің процессорлары әртүрлі түйіспе мөлшерлерімен шығарылады.

19.ЖҮЙЕЛІК (АНАЛЫҚ) ТАҚША

Аналық тақша (Плата материнская; motherboard) — орталық процессор, жедел жад микросхемалары, кеңейту қуыс- орындары және есептеу Машинасының басқа да кейбір жүйелік сыңарлары орналастырылған негізгі мөрлі тақша. Кез келген компьютердің негізгі құрамдас бөлігі. Ӏшкі байланыстарды басқарады және басқа құрылғылармен үзілімдер арқылы әрекеттеседі. Кейде бас немесе жүйелік тақша деп те аталады.

Аналық тақта ағылшынша motherboard(сонымен бiрге mainboard атау ағылшынша қолданылады - бас тақта; с енг. ана, ана, негiз ) - бұл (ОЗУ орталық процессор, контроллер және ОЗУ, жүктеушi ТСҚ, енгiзу-шығарудың негiздi интерфейстерiнiң контроллерлерi шындығында) дербес компьютердiң негiзгi компоненттерiн бекiтiлген күрделi көп қабатты баспа тақта. Әдеттегiдей, аналық тақта қосуы үшiн USB, PCI және PCI-Expressтiң шиналарын әдетте қолданылатын қосымша контроллерлердiң қосуы үшiн (слоттар ) тiркеуiштер болады.

Аналық тақтаға қойылған негiзгi компоненттер:

Орталық процессор chipset ағылшынша) жүйелiк логиканың жиыны - ОЗУға және шеттегi құрылымдардың контроллерлерiне Цпу қосу қамтамасыз ететiн микросхемалардың жиыны

Бейнекарта Видеокарта; video card) — бейнекамера, бейнемагнитофон немесе кез келген басқа композит сигнал көзінен алынатын бейнемәліметтерді өңдеп, дисплей экранына шығаруға мүмкіндік беретін, компьютерлік графикамен және бейнемәліметтермен жұмыс істеуге арналған құрылғы.

Саундбластер (дыбыстық карта) (саундбластер (звуковая карта); sound blaster) - дыбыстық сигналды файлға жазуға, кейін оны қайта ойнатуға мүмкіндік беретін электрондық құрылғы (тақша); creative labs фирмасы 1989 жылы шығарған, кейіннен компьютерлердің дыбыстық тақшаларының стандартына айналған. Көптеген мультимедиалық программалар компьютерде осындай дыбыс тақшаларының болуын талап етеді.

Желілік карта ағылш. Network Interface Card, NIC) — компьютерді желіге қосатын құрылғы. Бұл құрылғы сондай-ақ желілік тақта немесе желілік тілдесу тақтасы NIC) деп те аталады.Компьютерге орнатылған желілік тақта желіге қосылым орнатуға мүмкіндік береді. Басқа желілік тақталардың көмегімен басқа компьютерлермен арада бөлек, тұрақты жұмыс істейтін қосылым қамтамасыз етіледі. Желілік тақталардың көпшілігі желінің белгілі бір тұрпатына арналған, бірақ олардың кейбіреулері бірнеше желіге қызмет көрсете алады. Желінің ең кең тараған тұрпаты –Ethernet; бұл компьютерлердің өзара әрекеттесуінің желілік стандарты, онда коаксиалды сым немесе өрілген қос сым пайдаланылады.

20.ВИДЕОКАРТА

Бейнекарта (Видеокарта; video card) — бейнекамера, бейнемагнитофон немесе кез келген басқа композит сигнал көзінен алынатын бейнемәліметтерді дисплей экранына шығаруға мүмкіндік беретін, компьютерлік графикамен және бейнемәліметтермен жұмыс істеуге арналған құрылғы. Бейнекарта монитордың экранына шығаратын суретінің сапасына шешуі әсер етеді.

Монитордың ажырату қабілетінің көрсеткіші экранында бір мезгілде көрінетін нүктелер (оларды бұл сөздің ағылшынша айтылуына байланысты пиксель деп те атайды) санымен анықталады. Мысалы, 15-дюймдік монитор үшін стандартты рұқсат етілген өлшем 1024х768, ал 17-дюймдік монитор үшін – 1280х1024, 19-дюймдік монитор үшін – 1600х1200 және т.б.

Сонымен қатар, монитордың рұқсат етілген кеңейтілуінен онда көрсетілген ақпараттың саны тікелей байланысты. Браузер терезелерінің құрамын экранда көру, бетте мәтіндік және графикалық объектілердің шынайы орналасуын көру үшін оны созу қажет болмаған әлдеқайда жағымды.

Үлкен көлемді кеңейтілудің жалғыз қолайсыз жері – ұсақ символдар, әсіресе, кішкентай диагоналды мониторға стандартқа сәйкес емес үлкен кеңейтілу орнатылған болса. Сондықтан стандарттан ауытқымаған дұрыс және 17 дюймнен асатын диагоналі бар мониторды қолдану керек.

Бейнекартаның маңызды параметрі – суреттің көрсетілу жиілігі. Ол экранда ақпараттың қайта көрсету жылдамдығын анықтайды. Суреттің жаңартылуы монитордың аппараттық ерекшелігімен белгіленеді, себебі, сурет тек қана әрдайым жаңарту кезінде жарқырайтын нүктелерден тұрады. Негізінен бұл жеке нүктелердің құрылуы үшін электронды-сәулелік мониторларда қолданылатын люминоформен байланысты.

Танымал сұйықкристалды мониторға келетін болсақ, оларда көрсетілу қағидасы басқаша және ақпаратты жиі жаңартуды қажет етпегендіктен бұл параметр оларда әлдеқайда төменірек. Әдетте, ЭСТ-мониторлар экранының жаңартылу жиілігі 85 Гц (секундына 85 рет)-тен төмен емес. Оның кішіреюі көру деңгейінің нашарлауы мен көздің шаршауына әкеліп соғады. Сондықтан қолайлы жұмыс жасау үшін жаңартылу жиілігі 85 Гц-тен төмен болмағаны дұрыс. Қазіргі таңда жақсы ЭСТ- монитор 100 Гц және одан да жоғары орналастыруға мүмкіндік береді.

21.ДЫБЫСТЫҚ ТАҚША

Кез келген қазіргі заманғы компьютер дыбыс ойнату құрылғысымен жабдықталған, оған дыбыстық бейімдеуіш, қондырылған кеңейтілу картасы түріндегі дыбыстық карта немесе сыртқы дыбыстық кешен жатады. Дыбысты ойнату үшін қажет жалғыз нәрсе – акустикалық жүйе. Бұдан кейін компьютерді мультимедиалы қамтылған және дыбыспен әрі қарай жұмыс жасауға дайын деп есептеуге болады.

Дыбыстық карта – құрамына дыбыстық процессор және басқа да көмекші құраушылар кіретін құрылғы, олардың көмегімен қажет деңгейде дыбыстық сигнал құрылады.

Дыбыстық карталардың түрі көп. Көбінесе олар жүйелік тақшаға, не болмаса кеңейтілу тақша түрінде PCI-слотқа қондырылады. Сонымен қатар, кәсіби жоғары сапалы дыбыстық құрылғылардан тұратын сыртқы шешімдер жиі кездеседі.

Жинақталған дыбыстық бейімдеуіштердің сапасының өсуіне байланысты, слотқа орнатылатын дыбыстық тақшалар азайып барады. Дегенмен, PCI слотқа орнатылатын дыбыстық тақшасы, жинақталған дыбыстық бейімдеуіштерден сапалы болып келеді.

Солай болғанның өзінде де барлық дыбыстық карталарда акустикалық жүйе немесе ішкі күшейткіш қосылатын шығу мен түйіспелердің стандартты жинағы бар. Бірақ бұл түйіспелермен іс шектеліп қалмайды. Жақсы дыбыстық картаның үш стандартты – микрофондық, акустикалық және сызықтықпен қатар басқа да ағытпалары болуы мүмкін. Жекелеп айтсақ, егер дыбыстық карта 5.1 және одан да жоғары қызметтік функциясы қолдаса, оның жекелеген шығулары (сол және оң акустикалық каналдарға арналған), жаппай және сырт жақ колонкаларға арналған шығулары болуы мүмкін. Бірақ, қалай болғанда да, егер сізде қарапайым динамиктер мен құлаққаптарыңыз болса, дыбысты есту үшін оларды акустикалық шығуға қосу жеткілікті.

22.ЖҮЙЕЛІК БЛОК

Жүйелік блок – енгізуді шығаруға айналдыру үшін қажет болатын өңдеуші құралдар орналасатын компьютердің негізгі бөлігі. Осы өңдеуші құрылғыларға жүйелік тақта, ішкі дискіенгізгілер және әр түрлі жүйелік жабдық, соның ішінде бейне тақта мен дыбыстауыш тақталар кіреді.Жүйелік блок (Системный блок; system block) - дербес компьютердің негізгі электрондық құрылғылары (процессор, жедел жад, дискілер жөне контроллерлер) мен қоректендіру блогы орналасқан блок. Бұның құрамында сыртқы мәлімет жинақтауыш, кейде дисплей мен пернетақта да орналастырылады; компьютердің орталық құрауыштары (процессор, жедел жад, көмекші схемалар, қоректендіру көздері және қуыс-орындар) қондырылған аналық тақша орналасқан қорап. Артқы жағында әр түрлі шалғай құрылғыларды қосуға арналған ағытпалар (порттар), ал алдыңғы бетінде жарық диодтық индикаторлар бар.

23.МОНИТОР

Монитор (немесе дисплей) - мәтіндік жəне сызбалық ақпаратты бейнелеуге, пайдаланушы мен компьютер арасындағы ақпараттық байланысты қамтамассыз етуге арналады.

Мониторлар электронды – сәулелі түтікшелі және сұйық кристалды дисплейлі, түрлі түсті және монохромды болады, бір-бірінен көлемі жағынан ерекшеленеді (әдетте кинескоп немесе матрица диагоналі – 9-42 дюйм (немесе 23-106 см) болады).

Мониторлар міндетіне байланысты реттеудің, түр-түсті түзетудің және тағы басқа түрлі құралдармен жабдықталады. Түрлі мониторлардың ажыратылымдығы да әр түрлі, енгізілетін кескіндердегі нүктелер саны көлденеңі мен тігінен – ең үлкен кәсіби мониторларда 640-480 нүктеден 1600-1280 нүктеге дейін барады. Ажыратылымдық неғұрлым жоғары болса, бейне беттегі кескін соғұрлым айқын болады.

Монитор (monіtor) — 1) компьютер жадындағы мәтіндерді, бейнелерді экранда көрсететін құрылғы; оны дисплей, экран, ал кейде бейне-блок деп те атайды. Монитор электронды-сәулелік түтікшеден, бейнекүшейткіштен, жайма генераторы, қоректендіру бөлшегі және оларды басқару сұлбаларынан тұрады. Монитордағы кескінді құрастыру бөлшегі дербес компьютердің негізгі қорабында – жүйелік блогінде орналасады. Кейбір тұрмыста қолданылатын компьютерлерде Монитор орнына қосымша модуляторлық құрылғымен толықтырылған үйдегі телеэкранды пайдалануға болады. Мониторлар мәтіндік және график. режимде жұмыс істей алады. Мәтіндік режимде – Монитор экранына тек символдар шығарылып, олар таңбалық генератормен қалыптастырылатын ASCІІ-кодтарының ұлттық әріптермен кеңейтілген символдар жинағынан тұрады. Графикалық режимде – экранда өте майда мозаик. бейнелер шығарылады. Монитордың график. режимі аса қажетті болып саналады және оның айқындылығы пиксельдер мөлшерімен анықталатын экранның айқындау қабілетіне байланысты. Соңғы кезде VGA және SuperVGA типті Мониторлар қолданылып келеді. Олар мәліметтерді мәтіндік және график. режимдердің екеуінде де экрандағы пиксельдік нүктелер санына байланысты кез келген ақпарат түрлерін сапалы түрде бейнелейді. Монитордың мәліметті жақсы көрсетіп, оларды айқындау қабілеті экрандағы нүктелер санына байланысты, мыс., горизонталь бағытта 200 нүктені, ал вертикаль бағытта 640 нүктені бейнелейтін (640*200), сондай-ақ 800*600, 1024*768 (SuperVGA) және айқындау қабілеті одан да жоғары Мониторлар бар. Экрандағы нүктелер саны артқан сайын, яғни нүкте көлемі кішірейген сайын (0,2 – 0,31 мм) Монитор сапасы да, бағасы да арта түседі. Түрлі түсті Мониторларда нүктелер көлемі 0,24 мм болады. Нүктелер көлемі 0,39 мм-ден үлкен Мониторларда экрандағы бейне анық көрсетілмейді. Мониторлар монохромды (ақ-қара түсті) және түрлі түсті болып ажыратылады. Монитордың негізгі сипаттамасына экран диагоналының дюйммен (1 дюйм=2,54 см) берілген қашықтығы жатады, мыс., 14 дюйм, 15 дюйм, т.б. Алып жүруге ыңғайлы компьютерге (note-book) арналған Монитордың электронды-сәулелік түтікшесіз сұйық кристалды және сенсорлық экранды түрлері бар. Сұйық кристалдар электр кернеуінің әсерімен өз құрылымын, түсін және оптик. қасиеттерін өзгерте алады. Сұйық кристалдар құрамына басқа түсті ерітінділерді қосып және электр өрісін өзгерте отырып, жоғары сапалы 15 млн-нан аса түстерді бейнелей алатын экрандағы нүктелер саны 1024*768 немесе 1280*1024 болатын Мониторлар жасауға болады. Бұлардың салмағы жеңіл, көлемі кіші және денсаулыққа зиянды электро-магниттік толқындары болмайды; 2) Компьютердегі мәліметтерді өңдеу жүйесінде орындалатын операцияларды бақылайтын, реттейтін немесе тексеретін машиналық бағдарлама. Бағдарламалау тілдерінде – бөлінбейтін мәліметтік қорлармен (ресурстармен) байланыс ұйымдастыратын жоғары деңгейдегі әрекеттесу ісін жүзеге асырады

24.ВИДЕОРЕЖИМДІ БАПТАУ