Хабсаргалта
I.Фразеологи.
1. Фразеологизмуудые уншаад, зүб тайлбарилга ологты.
Тогтомол холбуулал:
Һонин дээрээ hонгино амтатай. А. арай шамай ябаха
Шандань хүргэхэ. Б. дээгүүр бодохо
Нохойн галгидалаар яба. В. хүсэндэнь хүргэхэ
Бахын hанаан далайда. Г. hонюушархаха
Тархиингаа хазайhан тээшэ. Д. бодолгүй ааша гаргаха
Түмэрэй халуун дээрэ дабта. Е. эхилhэн ажалаа эсэстэнь хүргэхэ
Тогтомол холбуулалнуудтай мэдүүлэлнүүдые ологты:
1.Утаанhаа тэрьелээб гэжэ галда оробо.
2.Нохой мориие хүсэжэ ядаад хусаба.
3.Ерэhэн айлшан мордодог, ороhон бороон тогтодог.
4.Ерэhэн айлшан мориндоо мордобо, борооншье тогтобо хэбэртэй.
5.Һайн хүн нэгэ үгэтэй, hайн морин нэгэ ябадалтай.
Ямар тогтомол холбуулалнууд «бэрхэ», «ухаатай» гэhэн удхатайб?
1.Һайн эрэ үгырбэшье, муу мүрөөр ябахагүй,
Һайн морин муурабашье, hайн эрдэмээ мартахагүй.
2.Тэнэг хүн тэнгэриhээ нэгэ аха.
3.Нюдэндөө галтай.
4.Тэжээhэн буруу тэргэ эбдэхэ.
5.Хүл хүнгэн.
6.Дүрбэн тэгшэ.
4. Таабаринуудые уншаад, тайлбарилагты, фразеологизмууд доогуур зурагты.
1.Энэ үедэ айл бүхэнэй газаагуур, хаанаhаашьеб, алтан урга шэрээшэ, үбдэл сүбдэл түүгээшэ бии болоод, зүүн хорёогой hаднаг дээрэ шаханаба.
2. Дүрбэн галуун дүүеэд ерэбэ, дүлэтэ мэргэн тодоод абаба.
II. Морфологи. Юумэнэй нэрэ.
Юумэнэй нэрэнүүдые ологты:
А. Шара, шэнэ, hайхан, халуун;
Б. Хабар, наран, тэнгэри, нуур;
В. Уншана, хэршэнэ, хэлэнэ, тогтоно;
Юумэнэй нэрэнүүд юу тэмдэглэнэб?
А. Шанар;
Б. Тоо;
В. Юумэ;
3. Эдэ юумэнэй нэрэнүүд:
А. тусхайта;
Б.юрын;
1. Байгал, Сэлэнгэ;
2. hара, газар;
Эдэ юумэнэй нэрэнүүд зохилдоно:
А. тоогоор;
Б. падежээр;
В. хамаадалаар;
(Сэсэгүүд- сэсэг; сэсэгмнай; сэсэгhээ )
Хүниие болон хүнhөө бэшэ юумые тэмдэглэhэн юумэнэй нэрэнүүд
Доро үгтэhэн юумэнэй нэрэнүүдые уншагты. Ямар асуудалда харюусанаб гэжэ тодоруулаад, зохихо харюу илгаруулан бэшэгты: а) хэн? б). юун?
Адуушан, хонин, бургааhан, элжэгэн, дархан, боргооhон, хуhан, сурхай, улаагана, hаалишан.
2. Хүниие (1), амитаниие (2) , юумые (3) нэрлэhэн юумэнэй нэрэнүүдые ологты:
А. хабсагай, тала, хада, дали;
Б. жолоошон, загаhашан, баряаша, таряашан;
В. тэмээн, жэргэмэл, хурьган, шандаган;
Г. саhан, улаалзай, мүрэн, мүльhэн.
3. Эдэ үгэнүүд ямар юумэ тэмдэглэнэб?
А. амигүй юумэ;
Б. амитай юумэ;
1. шубуун, хүхы, хүн, арсалан
2. шулуун, добо, долоогон, уhан
Тусхайта болон юрын юумэнэй нэрэнүүд.
Ямар мэдүүлэл соо тусхайта юумэнэй нэрэнүүд байнаб?
Буряадни- жэгтэй орон. 2. Шэниисэ ургуулна, малаа үсхэнэ. 3. Урда зүгэй наран, сэбдэг газар, алтан, сэмбэшье байха. 4. Барантай ушархаш: Кавказай хадануудай хабшал, Украинын талаар, Балтика шадарай эрье, Дунда Россин ойгоор зайхаш.
Мэдүүлэлнүүд соо тусхайта юумэнэй нэрэнүүд:
А. бии;
Б.үгы
Буряадай түрүүшын эрдэмтэдэй нэгэн Доржо Банзаров Зэдын аймагай Үшөөтэ нютагта хасаг айлда 1822 ондо түрэhэн юм. Арбатайхан Доржо Хяагта хотын ород-монгол hургуулида орожо, тэрэнээ hайнаар дүүргээ hэн.
Юрын юумэнэй нэрэнүүд хаана байнаб гэжэ заагты.
Байгал, Онон, Шэтэ, Үдэ, Жалма.
Саhан, далай, сэсэг, аха.
Эдэ тусхайта юумэнэй нэрэнүүдые тэмдэглэнэ.
А. хүнэй обог;
Б. нютаг, хада уула, гол мүрэн;
В. колхоз, фабрика
Байгал далай манай нютагые холо ойрын нютагуудаар суурхуулдаг. Түнхэн, Хурамхаан, Баргажан, Захаамин нютагууд үндэр хадануудаараа олондо мэдээжэ болонхой.
Юумэнэй нэрэнүүдэй нэгэнэй болон олоной тоо.
Олоной тоодо байhан юумэнэй нэрэнүүдые олоод тэмдэглэгты.
Зүгы 2. Булагууд 3. Морид 4. Ангууд 5. Дуун 5. Хаданууд 6. Дэлхэй 7. Багшанар. 8. Городууд.
Нэгэнэй тоодо байhан юумэнэй нэрэнүүдые тэмдэглэгты.
Шубуун, тайганууд, модон, нүхэр, гэрнүүд, наран, hурагша, багша.
Олоной тоодо байhан юумэнэй нэрэнүүдые олоод зурагты.
Зунай hүүл багта, намартаа ангууд үбэлдэ бэлдэжэ эхилнэ. Хэрмэн эдихэ хоолоо уурхайнууд соо, модоной хүнды соо, хүбхэн соо нюуна. Хулгананууд нүхэн соогоо орооhо суглуулна. Бооборнууд модоной мүшэрнүүдые уhан доро нүхэнэйнгөө хажууда обоолдог.
Юумэнэй нэрын зохилдол.
Эдэ юумэнэй нэрэнүүд ямар падежэй залгалтануудтайб?
Нэрын а. үдэшын, гэрэй, арадай
Хамаанай б. Доржые, мориие, хадые
Зүгэй в. хадаhаа, булагhаа, жэлhээ
Үйлын г. дуун, ном, hара
Зэбсэгэй д. ойтой, бүлэтэй, нүхэртэй
Хамтын е. үбэлдэ, бэшэгтэ, хүндэ
Гаралай ё. дэгэлээр, саhаар, газараар
Хамаанай падежэй залгалтатай юумэнэй нэрэнүүдые ологты
Сэсэгэй, хадын, онгосын, ангай
Дуунда, үбэлдэ, хүндэ, ахада
Мэдүүлэлнүүд сооhоо хамаанай ба гаралай падежэй залгалтатай юумэнэй нэрэнүүдые ологты.
Намарай нэгэ үглөөгүүр тэжээмэл галуунай эзэнэйнгээ харшын хажууда амтатайханаар нойрсожо хэбтэхэдэнь, галуунуудай гангинан дуугарха дуулдаба.
Зөөриин баян дэлхэйhээ, ухаанай баян толгойhоо.
Юумэнэй нэрын хамаадал. Нюурта хамаадал.
Нюурта хамаадалай залгалтатай үгэнүүдые ологты.
1.Номтой 2. Нютагни 3. Уhанhаа 4. Наранда 5. Гэрэлынь 6. Эжымнай 7. hургуулимнай 8. hэшхэлшни.
Эдэ нюурта хамаадалай залгалтанууд:
Нэгэнэй;
Олоной
А). –мнай (-най), -тнай;
Б). –мни (-м, -ни), -шни, -ынь, (-гынь, -гинь, -нь)
Нюурта хамаадалай залгалтатай мэдүүлэлнүүдые ологты.
Гэртэмни орожо хүн эдеэм баряад, амараад гараа гэжэ мэдэхэдээ, гэрэй эзэн ехэ баярладаг байгаа. 2. Юундэб гэхэдэ, галынь унтараагүй, гэрыень хүн тойрон гараагүй, эдеэ хоолhоонь ама хүрөө. 3. Иихэдээ гэрэй эзэн энэ дэлхэй дээрэ дэмы ябанагүй. 4. Юундэб гэхэдэ, хүндэ туhа хэжэ ябана.
Өөртэ хамаадал.
Өөртэ хамаадалай залгалтатай үгэнүүдые ологты.
А. Бүлэг hурагшад.
Б. Табан хушуу малаа.
В. Үбэлэй hаранууд.
Г. Үнэн зүрхэнэйнгөө.
Д. Аялга дуунуудаа.
Е. Эжы абынгаа.
Ё. Буряад зондоо.
Ж.Түрэл нютагаараа.
2. Өөртэ хамаадалай залгалтанууд ямар падеждэ байнаб?
1. Хамаанай а. сэсэгээ
2. Зүгэй б. сэсэгэйнгээ
3. Үйлын в. сэсэгтээ
4. Зэбсэгэй г. сэсэгhээн
5. Хамтын д. сэсэгтэеэ
6. Гаралай е. сэсэгээрээ
Ээ-эй залгалтануудые зүб бэшэлгэ.
Ямар үгэнүүд соо удаан –ээ бэшэгдэхэб?
А. сэсэг… уhалаа в. сэсэгт… дуратай
Б. гэр… хана г. гэрт… болоо
2. Ямар үгэнүүдэй хойно - эй бэшэгдэхэб?
А. дэгэл… тобшо в. үхэр… эбэр
Б. бэлэг… баряа г. бэлиг… харуулаа
3.Ямар ушарта –тэй, -тээ залгалта бэшэгдэхэб?
А. –тэй;
Б. –тээ
1.. Хэнтэй? Юунтэй?
2. Хэндээ? Юундэ.?
4. Точконуудай орондо –ээ гү, али эй залгалтануудые бэшэхэ.
Календариин ёhоор декабрь жэл… эсэс, үбэл… эхин hара юм. Гэбэшье манай эндэ жиирт… үбэл эртэ, ноябриин тэн багаар, эхилдэг гээшэ.
Нэгэ үглөөгүүр эжынь ажал хэрэгээр… hуурин ошохоёо түхеэрбэ. Доржо эжыд… морииень оруулалсажа үгэбэ.
Тэмдэгэй нэрэ.
Тэмдэгэй нэрэнүүд… нэрлэдэг.
А. юумэ;
Б. юумэнэй ба үйлын шанар, шэнжэ;
В. үйлэ, байдал
Шанарта тэмдэгэй нэрэ ямар холбуулал соо байнаб?
А. саhата уула;
Б. үндэр уула
Юумэнэй нэрэнүүдhээ гараhан тэмдэгэй нэрэнүүдые ологты.
А. хуурмаг, hайрхуу, аймхай;
Б. ябаhан, шадамар, таримал;
В. шулуута, шүрбэhэлиг, дууша
Эдэ тэмдэгэй нэрэнүүд ямар үгэнүүдhээ бии болооб?
А. таримал;
Б. жолоошо;
В. ургамал;
Г. шэнэhэтэ
Глаголhоо гараhан тэмдэгэй нэрэнүүдые ологты.
А. уhата, намаалиг, бүдүүлиг;
Б. ядуу, хүхюу, даруу;
В. үндэр, hонор, сэбэр
Шанарта болон бүридэлтэ тэмдэгэй нэрэнүүд
Эдэ бүлэг үгэнүүдэй алиниинь бүридэлтэ тэмдэгэй нэрэнүүд болоноб?
А. эндэхи, гоёмсог, хадалиг, баярхаг;
Б. ехэ, бага, тохигор, хэрзэгы;
В. сэлмэг, нимгэн, дулаан, гүнзэгы
Шанарта тэмдэгэй нэрэнүүдтэй мэдүүлэл ологты.
А. Эрдэмтэ хүнэй зосоохи далайтай адли.
Б. Түргэн-түүхэй, удаан – даамай.
В. Үншэн хүн дууша, үгытэй хүн үльгэршэ.
Шанарта тэмдэгэй нэрэнүүдые удхаарнь илган тэмдэглэгты.
А. үбгэн, гүлмэр; 1. Зангай шэнжэ;
Б. хэрзэгы, hүлэр; 2. Хэмжүүрэй шэнжэ;
В. эреэн, сэнхир; 3. Наhанай шэнжэ;
Г. бэхи, үлбэр; 4. Бэеын шэнжэ;
Д. дутуу, гүнзэгы 5. Үнгын шэнжэ
Тоогой нэрэ.
Тоогой нэрэнүүд хадаа…
А. юумэнэй олон үсөөниие ба дугаарлал…
Б. юумэнэй тоо, шанар шэнжэ…
В. юумэнэй шанар, шэнжэ, үйлэ …
2. «Олон, үсөөн» гэhэн үгэнүүд… нэрэнүүд.
А. тэмдэгэй;
Б. юумэнэй;
В. тоогой
3.Тоогой нэрэнүүдтэй мэдүүлэлнүүдые заагты.
А. Энэ нажар аадар бороогүй, хуурай сэлмэг байба.
Б. Долоон үнгэтэ hолонго үзэсхэлэнтэ дугыдал бүрхөөгдэнэ.
В. Арад зоноймнай hайхан заншалнууд олон даа.
Тоогой нэрын илгарал.
Тоолоhон тоогой нэрэтэй мэдүүлэл ологты.
А. Наран орожо, хоюулан гэр тээшээ шамдаба.
Б. Тайга-минии хоёрдохи гэр.
В. Арбан хара нүгэлэй нэгэниинь – тамхи таталга.
Баглуулhан тоогой нэрэ заагты.
А. ерэн хоёрдохи;
Б. табан;
В. хорёод;
Г. арбуулан;
Д. зуугаад;
Е. жаранай хахад
Суглуулhан тоогой нэрэнүүдые ологты.
А. нэгэдэхи;
Б. хоюулаа;
В. хоёрой нэгэн;
Г. олон;
Д.. нэжээд;
Е. арбан табуулан
Тоогой нэрын зохилдол, хамаадал.
Гаралай падеждэ байhан тоогой нэрэтэй мэдүүлэл ологты.
А. Хониной далые далан хүн эдихэ ёhотой гэлсэгшэ.
Б. Гансаhаа газар дүүрэдэг, хоёрhоо хорёо дүүрэдэг.
В. Зуун түхэригhөө зуун нүхэр дээрэ.
2. Өөртэ хамаадалай залгалтатай тоогой нэрэ хаана байнаб?
А. Дүрбэниинь байя гээ, дүшэниинь хэбтэе гээ.
Б. Дүрбөөрөө гэшхэнэб, дүрбүүлэн абяатай.
В. Нэгэниинь адхардаг, нүгөөдэнь уудаг, гурбадахинь ургадаг.
3.Өөртэ хамаадалай залгалтануудтай тоогой нэрэнүүдые тодорхойлогты.
А. долоомни; б. хоёртоо;
Б. наядахитнай; табадахитайгаа;
В. гурбамни; наймадахиингаа;
Г. зургаадахинь; жаранhаан
Түлөөнэй нэрэ.
Юумэ, тэмдэг, тоо нэрлэдэггүй, харин тэдэниие заажа харуулдаг хэлэлгын хубиие… гэдэг.
А. юумэнэй нэрэ;
Б. тоогой нэрэ;
В. түлөөнэй нэрэ.
2. Түлөөнэй нэрэнүүдтэй мэдүүлэл ологты.
А. Июль hарада хүхэ ба хара нэрhэн эдеэшэдэг юм.
Б. Амитан бүхэн амидарха, үл хоол залгаха өөр өөрын лэ арга шадабаритай.
В. Нютагнай мүнсэгэр хундан гүбээнүүдтэй, талалиг уужам газартай.
Түлөөнэй нэрэнүүдые илган гаргагты.
А. арбан, халба, нэбтэ;
Б. бусад, тэды, алибаа;
В. зүгөөр, бшуу, гэнтэ.
Түлөөнэй нэрын илгарал.
Нюурай түлөөнэй нэрэнүүдые илгагты.
А. алин б. булта в. тэрэ
юун баран бидэ
хэды бүгэдэ тэдэ
ямар хамаг таанар
Ямар нэгэн, нэгэ хэды, юун нэгэн, юу хээн, яаха хээхэ гэhэн түлөөнэй нэрэнүүдэй илгааень заагты.
А. тодо бэшэ;
Б. нюурай;
В. асууhан
Түлөөнэй нэрын зохилдол, хамаадал.
Тэрээнэй, минии, эдээнэй, танай, баранай, алинай гэhэн түлөөнэй нэрэнүүд ямар падеждэ байнаб?
А. үйлын п;
Б. хамаанай п;
В. зэбсэгэй п;
Хамтын падеждэ байhан түлөөнэй нэрэнүүдые ологты.
А. бидэнhээ;
Б. али нэгэнтэй;
В. хэдынэй;
Г. иимэдэ;
Д. шамтай;
Е. танда
Миниишни, тандашни, заримдашни, бидэндэшни гэhэн түлөөнэй нэрэнүүдэй хамаадалые заагты.
А. 2-дохи нюур, нюурта хамаадал;
Б. 3-дахи нюур, нюурта хамаадал;
В. өөртэ хамаадал
3-дахи нюурай түлөөнэй нэрэнүүдые илган гаргагты.
А. бидэшни;
Б. танаймнай;
В. мандашни;
Г. тэрээнтэйнь
Наречи (дайбар үгэ)
Наречинүүд хадаа… хэлэлгын хуби гэжэ тоологдодог.
А. хубилдаг;
Б. хубилдаггүй
2. Наречитэй мэдүүлэл ологты.
А.Декабрь hара гаража, үбэлнай айлшалан ерэбэ.
Б. Байгал нуур- дэлхэй дээрэхи эгээл гүнзэгы нуур.
В. Байгаали хамгаалхадаа, Эхэ ороноо хамгаалнабди.
Анхан hууритай наречинүүдые илгагты.
А. миин, улам, бута, халба;
Б. хүүесэ, ханхинаса, хоолойсоо;
В. манайхяар, ялайса, янзатай.
3. Наречинүүд хэды бүлэг боложо илгарнаб?
А. 5;
Б. 6;
В. 8.
4. Ямар мэдүүлэл соо байрын наречи байнаб?
А. Үглөө эдихэ өөхэнhөө, мүнөө эдихэ уушхан дээрэ.
Б. Хүнэй хэлэhэн холуур ошохогүй.
В. Хуушан нүхэр хоёр шэнэ нүхэдhөө дээрэ.
Хэдысээ? Яахысаа? г.м. асуудалнуудта ямар наречинүүд харюусадаг бэ?
А. аргын;
Б. зэргын;
В. хэмжээнэй.