Праздник "Шагаа"

Ыдыктыг байырлалывыс - «Шагаам-сүзүглелим»

Дерилгези: Найыр эрттирер өрээлге чылдар демдээ, он ийи дириг амыттаннарның чуруун азар, тыва үлегер домактарны тывызыктарны, дүрген-чугааларны ханаларга парлааш азар.

Хогжум дерилгези: тыва кожамыктар, сыгыт-хөөмей ырызын салыр.

Уруглар залче кирип кээп, ада-иелер-биле чолукшуп турарлар.

(бичии кижи адыштарын улуг улустуң адыштарынга алдыыртан өрү дегзип, амыр-мендизин айтырар).

-Мендээ-ле бе?

-Мендээ,мендээ.

Башкы: «Шагаам-сузуглелим» деп аттыг 1 «Г» клазынын байырлалын ажыттынган деп чарладым. Эртип турар мечи чылы база уткуп турар дагаа чылы- биле чыглып келген ада-иелерге, ажы-толувеске быжыг каң дег кадыкшылды, улуг-улуг аас-кежикти, ажыл- ижинге чайынналчак чедиишкиннерни, чаагай чолду сеткилим ханызындан күзеп тур мен.

Башкы:

Шагаа-дээрге тыва улустуң чаагай чанчылдары-биле холбашкан улуг байырлал.

Шагаа- дээрге эрги чылды үдеп, чаа чылды уткуурунуң байырлалы - дыр. Ол дээрге тыва улустуң шаг- шаандан тура сагып чораан чанчылы.

Шагаа - дээрге чыл эргилдези - биле үндезилээн чыл санаашкыны -дыр. Ол чыл санаашкыны он ийи чыл эргилделиг болур, чыл бурузу аттыг болур.

Айтырыг: - Бис бо хүн чүү деп чылды уткуп турар бис,уруглар?

- Дагаа чылын уткуп турар бис.

-Чуу деп чылды үдеп турар ийик бис,уруглар?

-Мечи чылы.

-Эр хейлер !

-Оон ынай кандыг чылдар билир силер?

-Куске, инек, пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой, мечи, дагаа, ыт ,хаван.

-Шын -дыр, эр-хейлер, уруглар!

Шагаада эң-не онзагай белеткенир чүүл -аъш-чемни белеткээри. Чижээлээрге: шээр малдың ужа-төжү база манчы - хуужуур; тыва ак чем аймаандан: арбай,тараа, саржаг,чөкпек база конфет- чигирни, боова- боорзакты хөйү- биле белеткээш , от-көзун чемгерип, артыжап, саң салып, чаа үнүп келген чыл бай- байлак болзун дээш оран - тандызынче өргүп йөрээл салыр.

База Шагаада янзы - бүрү дараазында оюннарны ойнаар: чижээ: даалы, шыдыраа салып, кажыкка (аът чарыштырып, дөрт бергени дүжүрүп маргыжып) тевек теп база кожамык ,үлегер домак , дүрген чугаалажып чижип тура хонар.

База Шагаада аал-оранын , бажын - балгадын арыглап аштап ,чу- гайлап ширбиир болгаштың бедик тейлерден багын - бачыдын арыдып чуңгулаар. Бо-ла бүгүнү баъш удур көрүп шилип алган турар ужурлуг. Ынчангаштын, Шагаа-биле! Чаа-чыл-биле! Эргим ада-иелер база уруглар!

-Шагаа ,шагаа амыр солчуп

Чалыы , кырган чолукшуулу!

-Шагаа, шагаа ууже бузуп

Чаглыг эъттен чооглаалы!

-Часты уткуп ,кышты үдээл!

Башкы: Шагаа дээрге тыва чоннуң

Чаагай сүзүк чанчылы-дыр

Чаа чылдың Шагаа ырын

Чыылган чонга бараалгадыыл!

Ыры: Шагаа.

Башкы: Шагаа эртенинде улуг кижи саң салып, чажыг чажар чалбарыыр, оран - тандызынче йөрээл салыр чуве-дир,уруглар.

Ынчангаш шагаа доюнуң эгелээнин чарлап, йөрээл чалбарыын чыглып келген чонга уругларга бараалгадып бээр- дир.

(дөрт чүкче сүт өргуп, чажыын чажып турар ).

-Айым чаазы, хүнүм эртези , өршээ!

Чаа үнген дагаа чылым Чаагай чолдан хайырла-ла,өршээ!

Чалыы салгал омак -хөглүг Чаагай оруун эдерер болзун,өршээ!

Аъттыг кижи көзүлбес Арбай тараа чаагай болзун 

Арга эзим хову шөлге Аян ыры куттулзун-на, өршээ!

1 «Г» класстын ажы-төлу,

Кадык шыырак өзер болзун, өршээ!

Улуг угаанныг болзун, өршээ!

Узун назылыг болзун,өршээ!

Өршээ! Курай ! Курай !

Уруглар: -Иөрээлиңер доктаар -ла болзунам!

Башкы: Тываларның хоюг үнүн, дынгылдайлап дыңнап чораан дыннанар даан тааланчыын, улуг бөлук уруглары ырлай берди.

Ыры:»Шайывыс».

Башкы: Үлегер домакта нүгүл чок дээр-ле болгай, уруглар, үлегер домактан салыптар бис бе ? Че-ве.

Чечек черде Кижи болуру-чажындан

Чечен менде. Аът болуру кулунундан

Эртинени черден казар

Эртемнерни номдан тывар

Куш уялыг кижи өзер Ада сөзүн ажырып болбас

Кижи чурттуг кидис шөйлүр Ие сөзүн ижип болбас

Куш уязынга ынак Ужук билбес кижи

Кулун иезинге ынак Үнү чоктан дора

Башкы: Үлегер сөске кончуг - дур силер үптеп чөптеп каар-дыр силер

Кожамыкка кандыг силер кагжып,чижип көрүңерем.

Кожамыкка кончуг-ла бис

Кожа тыртып салыр-ла бис

Кожар пөске хоржак-ла бис

Хокпайтып-ла калыр-ла бис.

Тываларнын байырлалы

Шагаа хүнү үнүп келди

Ада-ие бүгү чонга

Аас-кежик күзедивис.

Башкы: Кожамыкка кончуг - дурлар

Кожа тыртып салыр тырлар тывызыкка кандыг силер тывыңар че салыылынар !

Тейи дежик Мун кызыл өшкүм

Ишти курлуг. Ызырар кара ыттыг

Изигни изиг дивес Ашак кадай чогушту

Соокту соок дивес. Аал ишти тотту

Дөрт булун Ийи угбашкынын.

Дөңгур аас. Экти ден.

Көк анай Хөне сөөртү.

Кара ыдым хаалга кадарты.

Хүрең бугам хүннуң кусту.

Башкы: Тыва кижи черле ындыг

Танцы самга салымныглар.

Сам :Челер - ой.

Башкы : Танцы-самга кончуг -дур силер

Дазырадып кааптар -дыр силер

Дүрген - чугаага кандыг силер

Кагжып , чижип көөр бис бе?

Чаашкынназа -чаашкынназын, Хаалга -хак диди

Чаагай сиген чаптып үнзүн. Хаарга - хак диди.

Ойназа ойназын

Оолдар шупту ойназын

Оолдар шупту ойнааштың

Ойнаарагын ойнатсыннар.

Кижини кижи дээрге

Кижини кижи кижи дээр

Кижини кижи кижи дивеске

Кижи кижини кижи дивес.

Шагаа хуну мөөрейлиг,

Адыш- чарыш маргылдаалыг,

Чарыш хөг-даа динмиттелир,

Солун оюн «Аскак-Кадай».

Ыры «Хөглуг ыры»

Ада - иелерге мөөрейлер :

1 .Бир базым баскаш-ла 12чылдын 1 адын адаар.

2.Узун - тынышка мөөрей .

Башкы: Уткуп турар чылывыс,

Уттундурбас кежиктиг,

Ууттунмас буянныг болзун деп,

Чаагай чолду ажы –төлге

Ада -ие күзевишаан,

Шагаавысгы доозуп тур бис.

Литература:

1.Тыва улустуң алгыш йөрээлдери.

2.Матпаадыр .

З.Тыва оюннар.