Открытый урок по бурятской литературе

Тема: О значении природы родного края, проблемах загрязнения окружающей среды и истощения природных ресурсов. Темэ : Тʏрэл буряад оронойм байгаали, байгаалидаа анхаралтайгаар хандалга, ямар шалтагаан дээрэ Һ ээ агаар, у Һ а мʏрэмнай, ой тайгамнай мууданаб.

Зэдын аймаг ( аймагай түб – Цагаатайн-Шэбээ Петропавловка- тосхон)

I. Тоонто нютаг.

Минии тоонто нютаг. Зэдын аймагай, Инзагата нютаг болоно.

Би болбол Зэдын аймагай Инзагата нютагай Цыбиков Дима гээшэб. Дээдэ Һ ургуулиин 1 – хи курсын шаби. Эжымни Светлана Суруновна, абамни Борис Нимбуевич юм. Би аба эжынгээ одхон х ʏбʏʏн гээшэб.

II. Тема: О значении природы родного края (ОЙ МОДОЁО, АН ГҮРӨӨЛӨӨ ГАМНАЖА ҺУРАЯЛ!)

«Булагаа шэргэһэн нютаг – нютаг бэшэ. Угаа алдаһан хүн – хүн бэшэ» –энэ оньһон үгын удха хадаа уһа голоо, аршаан булагаа хатаахагүйн тула, түрэл байгаалияа хамгаалхые һануулна .  

Вставка рисунка

Урданай буряад зон байгаалияа ехэ гамнажа, һайнаар хандажа байһан юм. Түрэл байгаалияа ходо аршалжа, гамнажа ябахадаа, үбшэ зоболон үзэдэггүй, бүхэ бэетэй, ута наһа наһалжа, удаан жаргажа һуудаг байһан. Сэбэр агаарнай, булаг аршаамнай, зөөлэн газарнай маанадые тэжээжэ, хооллуулжа, өөдэнь бодхоодог. Үдэшын боро хараанаар газаагуур ябахадаа, шангаар дуугархагүй, түлеэ хахалхагүй, юундэб гэхэдэ, дайдын унтажа байһан амитад залд гэхэ. Боро хараанаар уһанда ошохогүй – уһанай эзэн дурагүйдэхэ.

Хада уулаяа, уһа горхоёо тахидаг байнабди. Энэ хадаа байгаалияа хүндэлһэнэй, ехэ үнэтэй сэнтэй юумэмнай гэжэ мэдэжэ ябаһан удхатай. Ёһо заншалаа һайн мэдэжэ, сахижа ябаа һаа, байгаалияа гамнаа һаа, бидэ булта жаргалтай һуухабди.

• Нютагайнгаа гоё һайхан байгаали бү гутаагты, бү гэмтээгты, бү бузарлагты, гоёожо, үргэжэ ябагты. • Манай нютагта хухархай мойһоной эшэ, гэшхэгдэһэн алирһа, нэрһэнэй эшэ бү харагдаг. • Нютагтамнай байрлаһан шубуудые бү үргөөгты, уурхайень бү һандаргаагты, үндэгыень бү носогты, бү тэһэлэгты. Эдэмнай нютагай шэмэг гээшэ. Тоомгүй үхибүүдтэй нютагта гоё һайхан шубууд, ан амитад байрлахаа болишодог.

• Шубуу шонхоргүй нютагта үбһэ ногоон муугаар ургадаг. Тиихэдэнь мал адууһан өөдэлхэгүй гэхэ мэтээр эгээл бааханһаань заахада, бүхы наһандаа һанажа, сахижа ябаха. • Хорхой шабхай бү алагты, уһа гол бү муухайдагты, булагай уһа бү бузарлагты. • Газар бү һэндэгты. Байгаали гээшэ баһал амитай юумэн гээшэ. Дулаан сагай ерэхэдэ байгаали ами орожо, үбһэ ногоон, сэсэг набша, жэмэс ургадаг гэхэ мэтээр заабарилдаг.

• Аршаан гээшэ байгаалиин баһа нэгэ гайхамшаг баялиг болоно. Буряадууд эртэ урда сагһаа хойшо мүнөө болотор аршаан уудаг, халаагаад, торходо ородог. Нюдэнэй, хотын, хоолойн, эльгэнэй, зүрхэнэй, уушханай, бөөрын, гэдэһэ доторой, үе мүсын гэхэ мэтэ хүнэй бэеын бүхы махабадта таараха аршаанууд бии ааб даа. Мүн халааһан аршаанда орожо, үе мүсөө, саба суухаа аргалдаг. Олон аршаанууд арһанай үбшэнүүдые эдэгээдэг юм. • Голой уһа уруу үнэһэ, һү, сайдам, сайн шаара, шэл, хадааһа, хог нобшо хэхэгүй, «уһанай лусад хорлохо». Байгаалимнай алтан дэлхэй дээрэ түрэһэн амитан бүхэнэй эхэ мүн.

ЗЭДЫН АРШААНУУД

Аймаг соо хүнүүдэй уужа, бэеэ аргалдаг хэдэн хүйтэн аршаанууд бии. Нэрлэбэл: Химнын аршаан . Үрмын–Адаг тосхонһоо баруун-хойшоо байдаг. Наринай аршаан . Нарин тосхонһоо баруун-хойшоо, Уляаһата горхоной эрьедэ байдаг.

Боргойн (Борьёогой) аршаан . Дээдэ–Сагаан нуурай хойно гаража байдаг хүйтэн (0,2 градус) аршаан. Таглиин нуур . Дээдэ-Тори – Уулзар тосхонһоо дээшээ, үе мүсын, арһанай үбшэнүүдые аргалдаг уһатай, шабартай нуур. Энэ нуурта хүн орожо, бэеэ аргалдаг Наран Булаг – элдэб олон ү бшэн эмшэлдэг , ханяаданай аршаан.  

Ургамалнууд ХУША – (КЕДР) Хушын һамар сентябрь һарада эдеэшэдэг. Урдандаа буряадууд хушаяа гамнажа, тэрэ модоороо гэр байра ехээр баридаггүй байгаа

АЯ – (ЧАБРЕЦ)  

Ая шулуутай ташалангаар, элһэлиг үргэн газараар, тала газарай нугаар ургадаг. Июнь-август һарануудта сэсэглэдэг.Хии һудал номгоруулха, нойроо һаатаһан зондо туһалха аргатай. Тиихэдэ аяын утаае хэрэглэн гэр байраяа, эд бараагаа, бэеэ арюудхан утадаг байха юм.

ХАЛЯАР – (ЧЕРЕМША)

Вставка рисунка

Һонгинын түрэлэй ногоон (эндэ үнгэ тухай хэлэгдэнэгүй, гэбэшье үнгэньшье мүн лэ ногоон байха) ургамал. Витамин ехэтэй энэ ургамал.

ТЭРЭНГИ – ( БАГУЛЬНИК)

Зүүн Сибиреэр ехэ үдхэнөөр ургадаг. Май-июнь һарануудта сэсэглэдэг.

АЛИРҺАН – (БРУСНИКА)

Манай ой соогуур алирһан элбэг юм.

Жэмэсынь август-сентябрь һарануудта эдеэшэдэг. Арадай аргаар эмнэлгэдэ ехээр хэрэглэгдэдэг, тамир хүгжөөлгэдэ, халуу бууруулгада туһатай.

ЖЭМЭСҮҮД ГҮЛЗӨӨРГЭНЭ

Гүлзөөргэные үдхөөр ургаһан һөөг бургааһан соогуур бэдэрхэ хэрэгтэй. Майн һүүлһээ июнь хүрэтэр сэсэглэдэг. Сагаан сэсэгтэй.

ҮХЭР НЮДЭН

Ягаан хүхэ гү, али ягаабтар боро сэсэгтэй. Жэмэсынь июль-август соо эдеэшэдэг. Ойдо үхэр нюдэн гол түлэб улаан байдаг, гэбэшье бидэнэр ехэнхидээ хара жэмэсыень харадагбди.

III Тема : Загрязнения окружающей среды и истощения природных ресурсов. (ямар шалтагаан дээрэ Һ ээ агаар, у Һ а мʏрэмнай, ой тайгамнай мууданаб, бодомжолоё …)

Эртэ урда сагhаа элинсэгүүднай уhа голдоо, ой тайгадаа гамтайгаар хандажа, амитанай үдэсэ таhараагүй, ургамалай түхэл тэрэл хэбээрээ хэдэн зуугаад жэлдэ байhан гээшэ.

Һүүлэй үедэ элинсэгүүдэйнгээ сахижа ябаhан ёhо заншал мартажа, байгаалидаа эзэн бэшээр ханданабди. Ой модо эхи захагүй отолходомнай, уhа гол эхинhээ хатажа эхилээ. Ойгоор дүүрэн түгсүүлнүүд үлэнэ. Хүбшэ тайгада хүнэй гэмээр түймэр носожо, халсагай толгой үлэнэ. Амитадайшье аймаг үсөөржэ эхилэнхэй.

Тиимэhээ элинсэг хулинсагуудайнгаа хирэ тооhогүй сэбэр агаар, арюун сэл хүхэ уhа дамжуулhандань баярлан, саашанхи үедөө, үри хүүгэдтээ тэрэ зандань дамжуулаял!

Ёһо заншалаа һайн мэдэжэ, сахижа ябаа һаа, байгаалияа гамнаа һаа, бидэ булта жаргалтай һуухабди.