Сайн байна, hурагшад!
Энэ хэшээлнай юрын хэшээл бэшэ, харин олон
манай Зэдын аймагай багшанар айлшан боложо буугаад байна,
амаршалая даа, hурагшад ! (Сайн)
Темэ: Бүрин-Хаанай дууша
Даша Дабаа Мункоев
(1936-1973)
«Дуушан ябахаяа дэлхэйдэ түрѳѳ хүм даа,
Дуушын наhан богони юм гэлсэдэг лэ даа,
Дууниинь дэлхэйдэ үлэдэг юм даа,
Дууhыень тандаа орхихолби даа …»
Даша Дабаа Мункоев
Багша:Табан ехэ хаашуулай нэгэн болохо үндэр Бүрин-Хаанай хормойдо, Инзагата нютагтамнай Бурхан багшын табилангаар хэтын хэтэдэ,арад зондо туhатай, долёобортоо домтой баряашад, хүн зониие аргалха, абарха ламанаршье байhан юм. Мүнѳѳшье ехэ шэдитэй ламанар, мэдэлшэд, аргашад биил даа.
Тоолобол:
1)Д.Ж.Дарма – Доди – соржо ламахай. Олон арад зондоо туhатай хүн байhан, ехэ шанга тарнитай, хүнэй шарха эдеэрые нэгэ үлеэгээд лэ, үгы хэжэрхихэ эдитэй шэдитэй бэлэй. Ивалгын дасанда шэрээтэ ламахай байhан. Дарма – Доди увай намайе үхэлhөө абараа юм” – гэлсэхыень мүнөөшье болотор бидэнэр дууладагби. Гэр бүлэгүй байhан. (1994 ондо намарай hайхан хаhада алтан дэлхэйтэйгээ хахасаhан намтартай.)
Г.И.Очир эмгэй (Бадмаева Очир Санжиевна) 1914 ондо түрѳѳ (зурхайша),түрүүшын хандама.
Аажамхан нютагайм хүгшэд
Аятай намдуугаар хѳѳрэлдэнэ.
Али тэгшэ, арадтаа хүндэтэй
Алибаа шалтаг илгаруулжа үгэдэг.
Нютагай зониие эмнэжэ туhалдаг,
Намдуухан зантай, зон нюуртай.
Ногоон Дара – эхын заабаритай гээд,
Нютагай үбгэд наманшалан мүргэнэ.
Г.С.Матвей Чойбонов – 1947 ондо түрѳѳ; лама, баряаша; Россин уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Буряад Республикын Уран зохёолшодой холбооной дэргэдэхи залуу бэшэгшэдэй зүблѳѳнэй түрүүлэгшэ, дид – хамба
В.В Рахмед Шоймарданов – уран зохёолшон, Рахмет Шоймарданов татар яһатанай хүн, тиибэшье буряад хэлэн дээрэ тон һайнаар бэшэдэг байгаа. Тиигэншьегүй яахаб даа, Инзагата нютагта түрөө, үдөө ха юм даа. Һургуулида һуража байхаһаа эхилжэ шүлэгүүдые зохёожо эхилээ.
Уран зурааша Виталий Намтаев иигэжэ хэлээ һэн: «Рахмет ходо иигэжэ хэлэдэг байгаа: «Нюдэндэмни ходо нэгэ гал харагдадаг юм – энэ Бүрин-Хаамни намдаа иигэжэ харагдана бэшэ аа гү? Бүрин-Хаан баабаймни намаяа ходо хаража, намдаа ходо туһалжа байдаг юм».
Виталя.Чингис ламхай - эрхыдээ эмтэй, долёобортоо домтой – эмшэ лама. Ганса буурал Буряад орондоо мэдээжэ бэшэ, холо саагууршье, үргэн уужам орос гүрэндөөшье, бүришье холуур суурханхай, үбшэ зоболондо баригдаhан, ядаhан, тулиhан зондо туhалдаг.
Багша.Инзагата нютагай зон эдэ хүнүүдээрээ омогорхожо ябадаг.
Харин мүнѳѳдэр олон зондоо мэдээжэ боложо үрдеэшэгүй hаа, буряад арад зоной дунда «hолир мүшэн шэнгеэр, ялагас гээд, унтаршаhан» ехэ бэлигтэй уран зохёолшо Даша Дабаа Мункоевой творческо зам тухай, тэрээнэй «Таладаа гарабаб» гэжэ поэмын удха дээрэ хѳѳрэлдэхэбди. (Дуун «Инзагата»)
2) Уран зохёолшо Даша Дабаа Мункоевой творческо зам тухай, Г.И.хѳѳрэжэ үгэхэ.
Даша - Дабаа Мункоев 1935 ондо Инзагата нютагта түрэhэн намтартай. Абынгаа нэрээр фамили хэжэрхиhэн юм. Даша-Дабаа бараан шарайтай, бэеэр набтаршаг хүн байhан. Тэрэ гэр бүлэгүй, ганса хүн байhан. Даша- Дабаа хадаа хүнhѳѳ нэгэл ондоохон хүбүүн hэн. Бага наhанhаа эхилжэ юумэ бэшэхэ, зохёохо дуратай. Нүхэдѳѳрѳѳ наадажа байхадаа, тэдээн тухайгаа шог шүлэгүүдые зохёожорхёод, ээрэжэ байжа тэрэнээ уншахадань, нүхэдынь тэрэниие ѳѳрыень наада баридаг байгаа. Υнэнэй түлѳѳ гү даа, үгышье hаа, хэниишье үмѳѳрѳѳб гэжэ хүйхэрнүүдтээ аhалдаа болоходоо, ѳѳрѳѳ түрүүн сохюулжархидаг байhан. Энээн тухайгаа зохёол соогоо иигэжэ бэшэнэ: «Yнэниие хэлэхэдэ, би хэзээдэшье hайн архиншан, hайн наншалдаашан ябаагүй хүм. Бэлигни багадаа гээшэ бэзэ..»
Даша-Дабаа Мункоевай 1966 ондо «Бүргэд» гэжэ түрүүшын, баhа hүүлшыншье гэхэдэ болохо, ном хэблэлдэ гараа hэн.
«hолир мүшэн шэнгеэр ялагас гээд, унтаршаhан» энэ бэлигтэй уран зохёолшын бүтээлнүүдые hѳѳргэнь, арад зондонь бэлэглэжэ байhандаа би баярлаха ёhоороол баярлана гээшэб. Иимэ бэлигтэй хүнүүд зуугаад жэлэй туршада нэгэл дахин түрэдэг юм гэлсэдэгынь үнэн лэ байна гэжэ үшѳѳ, үшѳѳ дахин мэдэнэб», - гээд Галина Раднаева бэшэнэ.
Дондог Улзытуев Даша-Дабаа Мункоевай эгээл эрхим нүхэрынь мүн. Дондог Улзытуев «Бурин – Хаанай хормойдо» гэжэ ном соогоо Даша – Дабаа нүхэр тухайгаа олон дулаан үгэнүүдые бэшэhэн байгаа.
Даша-Дабаа Мункоев тон залуугаар наhа бараа. (37 наhатай.) Ехэ суутайшье бэшэ hаа, тон ехэ бэлигтэй хүн байгаал даа.
- Зай, Даша – Дабаа Мункоевай ямар поэмэтэй танилсаабта?
-Зохёол соогоо юу харуулнаб? (лирическэ геройн ажабайдал, геройн һанал бодол, мэдэрэл, сэдьхэлэйнгээ байдалаа харуулһан байна.)
-Зохёолой гол герой ѳѳрѳѳ болоно. Өѳрынгѳѳ доторхи байдал, сэдьхэл, hанамжа бодолоо бэшэнэ. Хэн гээшэбииб, ?
3)Энэ геройн байдалые өөрынгөө бэе дээрэ ойлгохын түлөө, творческо даабаринуудые дүүргэе…(Энэ зохёолhоо бадагууд байха, оньhон үгэнүүд. Бадагуудай удхаар оньhон үгэнүүдые тааруулхат) Бадагуудые хооһоор, удхагүйгөөр холбожо болохогүй, бүлэг бүлэгөөр даабари дүүргэгты. Иимэ хүдэлмэринүүд хэhэн байнабди, ядалдахагүйт гэжэ найданаб.
Практическа хүдэлмэри
Дэлхэйн бог шорой гү, дэлгүүртэ табигдаhан нааданхай гүб, али арад зондоо алтан аялга асарха аза ехэтэй бэлигтэн гүб, али хоршогоноод, хонгироод замхаха хооhон хонгёо торхо гүб? ( Хүнэй hанаан адли бэшэ,
хүнэй гурим адли бэшэ.)
Би, олые туйлаhан, олые ойлгоhон, зүгѳѳр хүсэд ойлгожо шадаагүй хүн, хоёр харгын бэлшэр дээрэ, хоёр нүхэнэй амhар дээрэ, хоёр хабсагайн эрмэг дээрэ, холые хараhан бүргэд шэнгеэр, шуhа hанаhан шоно шэнгеэр, бусалжа байгаа бурма хада шэнгеэр зогсоно хэбэртэйб.
(hайн ябаха
hанаанай,hайхан ябаха заяанай.)
Досоом – сэгээн, толгойм-гэгээн, ѳѳрынгѳѳ голые тойрон эрьелдэнэб. (Өѳрын юумэ үнэргүй.Хүнэй юумэ хүндэгүй.)
Аалин. Булта нойрсоно. Эндэ юугээ хэжэ зогсонобиб? Юугээ бэдэржэ иишээ ерээбиб? Юугээ иитэрээ хүлеэнэбиб? Юундэ намда иимэ хүндэб? Юу хүсэнэбиб? ( Зоболон үзөөгүй хүн ,
жаргал гээшые мэдэхэгүйш)
Аалин. Yгы даа, мүнхэ сагай мүнгэлиг абяае дууланаб, эхын умай соо ерээдүйн хүнэй, ерээдүйн ехэ дэлхэйн бүрилдэжэ байhые мэдэрнэб, мүнхэ
аалин соо, мүнхэ хүдэлѳѳн соо мүн бишье баhа шэнээр бүрилдэнэ хэбэртэйб… (Мэндэ ябахаhаа үлүү жаргал үгы.)
hайн хүнүүд, намайгаа бү хараагыт даа, доро бү харыт, муугаар бү хэлсыт даа, дэлхэймнай уужам ха юм даа, дэлхэймнай манай ха юм даа, бултандамнай байрашье хүртэхэл даа, бултандамнай жаргалшье заяагдахал даа. (Орон дэлхэй уужам даа, орохо нүхэн олдохо даа.)
Υлэн хооhон, үhэ нооhондоо даруулшоод, үгэли гуйжа ябахадаашье болохоб, бү хараагаарай, хүбүүгээ хүлеэн абаарай таламни…(Тэнэг хүндэ магтууланхаар, cэсэн хүндэ хараалгашань дээрэ.)
4)Олоод уншаха:
-Юундэ энэ зохёолоо «таладаа гарабаб..» гэжэ нэрлээб? (Хүндэ бодолнуудаа мүртөө үргэлөөд, хээрэ талада гарана.)
- «Хэн гээшэбиб?» Хэн гэнэб ѳѳрыгѳѳ?
Талын хүйhэ хүндэhэн, талын hүөөр тэжээгдэhэн, таладал бараан шарайтай, таладал тэнюун сэдьхэлтэй талын үри бэлэйлби.
Физминутка ???
5)Даша-Дабаа Мункоевай эхэ тухай сэдьхэл зүрхэ хүдэлгэhэн, hайшаагдаhан уянгата мүрнүүдые уншаад, hанамжаяа хэлэгты.
Нангин зоболонгой жаргалые наhан соогоо эдлэhэн налгай эрдэни эхынгээ уураг сагаан hүөөр ундалжа, ургаhан бэеэ уhан муухай архяар уняартуулдаг хүбүүдэй ямар нюдөөр, эжынэр, яажа манаа харанабта? стр23(Архи уужа болохогуй)
Зүрхэн дороо хадагалжа, зүүдэн соогоошье бөөмэйлhэн, урдаа хараха хүбүүгээ уршагта дайнда алдаhан, хөөрхы, хүгшэн эжын гашуудалые ямар үгөөр харуулхаб, хүбүүень хэн бусаахаб, хэн эхэдэ харюусахаб? стр 23 (Хүүгэдэй алдаха гээшэ, гашуудал гэнэ)
Эдэ үгэнүүдые хэрэглэн, Эхэ тухай шүлэг гэртээ бэшэхэ байгаат.(эльгэ зүрхэн, ялагар мүшэн, эгээн урин –нэгэ бүлэг;
баярлахада, хүрэдэг, гуниглахада, харладаг – хоёрдохи бүлэг;)
Эжы минии эльгэ зүрхэн,
Эжы найдамтай,
Эжын намдаа ялагар мүшэн,
Эжым шарай эгээн урин.
Ялагар мүшэнтэй жэшээмэ,
Яатараа эжымни гоеобши,
Эгээн урин шарайтай,
Эжым намдаа сэбэрхэн.
Эжыгээ баярлахада,
Энеэхэ дурам хүрэдэг,
Эжыгээ гуниглахада,
Доторни харладаг
Эжымни-эжымни
Эгээн намдаа сэнтэйш
Эжын баяр,
Эжын жаргал,
Эдэ үгэ түрэнэ.
Баярлахадань – жаргал,
Муудахадань – хара.
Эжымнай манай бурхан.
6) «Сагаан» гэhэн үгэ ямар удхатайб?(Υндэр бодол,үндэр hанаа, сагаан cэдьхэл, жаргал, баяр).Олоод уншаха.
Сагаан эдеэнэй дээжэ, сагаан талын дээжэ. Сагаан ябадалай аялга, сагаан хүсэлэй уялга. Өөдөө харан үлыгыт – үүлэдэй сагаан нооhон, доошоо харан бүхыгыт – долгидой сагаан хөөhэн. Хүнды сооhоо хөөрэhэн хүнгэн сагаан манан, хүндые үргэжэ гараха хүнэй сагаан наhан.
Толгойн үhэн хара гү, тодорходоо сагаан юм, hанаан сэдьхэл хара гү, хайлахадаа сагаан юм, эрбэлзэгшэ нюдэд хара гү, энеэбхилхэдээ сагаан юм, амин бэеымнай холбоhон араг яhаншье сагаан юм.
Сагаан, сагаан дэлхэй дэлхэй дээрэ сагаан аарсаяа амсаhаар, сагаа тоолон дуулаhаар, сагаанаар ябажа үнгэрхэб.
Таанадта hайхашаагдаhан юрөөл сээжэлдэхэ байгаат.
Архиин арбан жолоогоор айдар бэеэ хүрмэнгүй, тамхиин табан жолоое таhар татажа хаяарай;
Υүр сүүрээр үндыжэ, үндэртэ дүүлижэ hураарай, жаргалан зоболон хоёрые зүрхэндөө багтаагаарай;
Талын хүнэй заншалые тахижа ходо ябаарай;
Гэрээртнай дүүрэн гэрэл сасаржа байг лэ,гэрээртнай дүүрэн үхибүүд гэгэлдэжэ байг лэ, хайрата hамгадайнгаа hанаае бү зобоогыт, хурим түрэ гээшэеэ наяруулжа байгыт, худа урагууд болон налайгыт!;
Муу hанаан hалаг, мухар бодол хатаг;
Yбшэн зоболон бү үзыт, үнэр баянаар жаргыт;
Тобшолол: Ямар зохёолшонтой танилсаабта? Дуушан түрэhэн хүнэй хуби заяан тухай юун гэжэ ойлгонобта? Дуушан хγнэй дууниинь γлэдэг. Сайн хүнэй нэрэ ходо хэлэжэ байдаг. Мγнхэ юм даа
,
2 986
20 525 
