Рабочая программа по родному языку 10-11кл

Тылгынинская СРЕДНЯЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА им.Иннокентия Никитича Ханды

Рассмотрено: Согласовано: Утверждено:

Руководитель МО «Сыккыс»: Заместитель директора по УР: Директор школы:

____________________В.В. Матвеева ______________О.Д. Васильева ___________Н.Н. Дмитриева

«___»_______________2022 г. «___»_____________2022 г. «___»___________2022 г.

Рабочая программа

учебного курса «родной (якутский) язык 10-11 класс»

основного общего образования

на 2022-2023г.

срок реализации программы: 1 год.

Учебник: Г.Г.Филиппов, Г.И.Гурьев, А.К.Прокопьева, Ф.Н.Болдовская Саха тыла 10-11 кылаас. Дь: Айар, 2021-184с.

Рабочая программа разработана по примерной авторской программе.

Учителя якутского языка и литературы

Иванова Евдокия Николаевна

2022 г.

Быьаарыы сурук

Программа биир сылга олоҕуран оҥоһулунна.

ФГОС экспериментальнай иккис выпуһа (кылааһа) 11 кылааска таҕыста. Хомойуох иһин, саха тылын онус кылааска үөрэтэргэ анал программа, учебник суох. Кылаас таһымыттан көрөн, ,,маны хатылыахтаахтар, маны ылыныахтаахтар.. ,, диэнинэн салайтаран бу КТП оҥоһулунна.

Төрөөбүт тылынан үөрэтиигэ үөрэнээччи алын сүһүөх кылаастарга билиини төһө ылыммытын, төрөөбүт тылын төһө билэрин учуоттаан, олоххо туттарыгар, санаатын таба этэригэр, уус-ураннык суруйарга, киэҥ эйгэҕэ тахсарга холоноругар бастакы олугу уурабыт. Тылын саппааhын араас ньыманан байытан, иhитиннэрэн, уус-уран айар үлэлэргэ таба туттарын курдук үлэ тэриллэр. Айар сорудах, айар үлэ үгүстүк ыытыллар.

Сылга :

11 кылаас: 35 чаас, нэдиэлэ5э-1 чаас

10 кылаас: 35 чаас, нэдиэлэ5э-1чаас

Уруокка туһаныллар учебниктар:

1. Филиппов Г.Г., Винокуров И.П.. Саха тыла. Тыл баайа. Саҥа дорҕооно. Тыл тутула. Дьокуускай. Бичик 1996

2. Филиппов Г.Г., Винокуров И.П.. Саха тыла. Тыл баайа. Саҥа дорҕооно. Тыл тутула. Дьокуускай. РНА СО ССНК изд. 2007

3. Н.Д.Дьячковскай. Саха билиҥҥи тыла. Фонетика. Дьокуускай. 2000

4. Сахалыы таба суруйуу тылдьыта. Дьокуускай. 2001

5. М.П.Алексеев-Дапсы. Саха тылын үйэлээх үгэһин тылдьыта. Дьокуускай. Бичик.2005

6. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дьокуускай. Бичик. 2008

7. Сахалыы таба суруйуу уонна сурук бэлиэтин быраабылалара. Дьокуускай. Бичик. 2016

8. Васильев В.К. Айар тыл кыымын, айымньылаах толкуйу саҕыы. Ньурба. 2010

Оскуолаҕа төрөөбүт тылы үөрэтии сокуонунан мэктиэтэ:

Оскуолаҕа төрөөбүт тылы үөрэтии сокуонунан мэктиэтэ:

1. Федеральный закон от 29 декабря 2012 г. № 273-ФЗ «Об образовании в Российской Федерации» (с изм. и доп. от 02.03.2016 г. № 46-ФЗ);

2. Постановление Главного государственного санитарного врача Российской Федерации от 28 сентября 2020 года № 61573 «Об утверждении СанПиН 2.4.3648-20 «Санитарно-эпидемиологические требования к условиям и организации обучения в общеобразовательных учреждениях»;

3. Приказом Минобразования России от 05 марта 2004 года № 1089 «Об утверждении федерального компонента государственных образовательных стандартов начального общего, основного общего и среднего (полного) общего образования» (с изм. от 31.01.2012г);

4. Приказ Министерства образования и науки Российской Федерации от 31мая 2021 года №287 «Об утверждении ФГОС основного общего образования» (зарег рег № 64101 от 5.07.21г);

5. Письмо Министерства образования и науки Российской Федерации от 14 декабря 2015г. № 09-3564 «О внеурочной деятельности и реализации дополнительных образовательных программ»;

6. Письмо Министерства образования и науки Российской Федерации от 07 августа 2015 г. № 08-1221 «Методические рекомендации по вопросам введения ФГОС основного общего образования»;

7. Закон Республики Саха (Якутия) «Об образовании в Республике Саха (Якутия)», принят Государственным Собранием (Ил Тумэн) РС (Я) 15.12.2014 1401-З №359-V;

8. Федеральный государственный образовательный стандарт в якутской школе «Примерный учебный план для общеобразовательных организаций Республики Саха (Якутия) с обучением на языке саха» 2014 г.

3.Орто сүһүөх оскуолаҕа саха тылын үөрэтии сыала-соруга: -төрөөбүт тылы ис сүрэҕитэн ытыктыырга, араас эйгэҕэ ,түгэҥҥэ бодоруһуу үөрүйэҕэ ,аныгы уопсастыбаҕа сиэри-майгыны тутуһууга иитии ,төрөөбүт тыл кэрэтин иҥэрии,

-үөрэххэ, күннэээҕи олоххо төрөөбүт тылы олохтоохтук туттарга үөрэтии, бодоруһар үөрүйэҕин сайыннарыы, тылын-өһүн сайыннарар баҕатын үөскэтии ,үөрэх дэгиттэр дьайыыларын (туох сыал-сорук туруорунан үөрэнэрэ, былаанныыра, тылын-өһүн хонтуруолланара, көннөрүнэрэ, билиини араас тылдьыттан, литэрэтиирэттэн БИЭ-ни (биллэрэр-иһитиннэрэр эйгэни), Интэриниэти киллэрэн туран сатаан ылара).

-тылы үөрэтии систиэмэтин, туттуллуутун туһунан билиини, тыл истилиистикэлии уратыларын иҥэрии, тыл көстүгүн өтө көрөр ,ырытар ,тэҥниир дьоҕуру сайыннарыы, тыл саппааһын байытыы, литэрэтиирэлтт нуорманы тутуһарга уһуйуу.

-Төрөөбүт тыл киһиэхэ, норуот дьыл5атыгар, сайдыытыгар суолтатын дьиҥнээхтик сыаналыыр, ийэ тылын сайыннарар, кэлэр көлүөнэ5э тириэрдэр ытык иэстээҕин өйдүүр ыччаты иитии

-Тыл үөрэ5ин (лингвистика) культуратын, кэпсэтии-бодоруһуу сиэрин (психологиятын) туһунан төрүт өйдөбүлү, блиини иҥэрии

-Саха тылын үөрэ5ин, тыл культуратын туһунан билиини биэрии, онно оло5уран саха тылын литературнай нуорматын тутуһар үөрүйэ5и, сатабылы иҥэрии

-олох бары араҥатыгар (үөрэххэ, үлэ5э-хамнаска, дьыала5а-куолуга, политическай олоххо) сахалыы Общественнай хомо5ойдук кэпсэтэрин, санаатын сааһылаан этэрин, суруйарын хааччыйыы

-Киһи билиитин-көрүүтүн, өйүн-санаатын сэргэ тылын-оһүн оло5ун устата сайыннарыахтаа5ын өйдөтүү.

-Тыл уруоктарыгар үөрэнээччи билэр-көрөр, бодоруһар, бэйэни салайынар, чинчийэр, сатабылларын сайыннарыы, ытык өйдөбүллэри,үөрүйэхтэри иҥэрии.

4.Уруокка туһаныллар ньымалар:

• 10-11 кылаастарга интерактивнай ньыманан туһаныы:

• Айар сорудахтаах үлэ

• Кыра бөлөхтөрүнэн үлэ

• Пааранан үлэ

• Үөрэтэр оонньуулар (ролевой оонньуулар, имитациялар, дьылабыай оонньуулар, үөрэххэ сыһыаннаах оонньуулар)

• Общественнай эйгэни туһаныы (специалистары ыҥырыы, экскурсиялар)

• Социальнай бырайыактар уонна уруок таһынан араас хабааннаах үөрэтии ньымалара (социальнай бырайыактар, күрэхтэһиилэр, радио уонна хаһыаттар, киинэлэр, испиктээкиллэр, быыстапкалар, сыанкалар, ырыалар уонна остуоруйалар)

• Сынньаныы(физкультминутка)

• Саҥа тиэмэни үөрэтии, тургутуу, хатылааһын (интерактивнай лекция, нагляднай пособиялар, видео уонна аудиоматериаллар, «үөрэнээччи учуутал оннугар», «биирдии үөрэнээччи биирдии үөрэнээччини үөрэтэр, мозаика (ажурная пила), использование, Сократический диалог)

• Араас ыарахан боппуруостары ырытыы («Займи позицию (шкала мнений)», ПОПС-формула, проектнай техникалар «Соҕотох — иккиэн — бары», «Карусель», дебаттар, симпозиумнар)

• Проблеманы быһаарыы («Дерево решений-быһаарыы маһа », «Мозговой штурм-»,өй үлэтэ )

• Кейс-ньымалар

• Презентациялар

Уруокка тутталлар эбии үөрэхтээһин кинигэлэрэ босуобуйалар:

№	Кинигэ аата-суола	Ааптара	Сыла
1	Нуучча мэтэдьиистэрэ төрөөбүт тылы үөрэтиигэ	Г.И.Гурьев	Дь.2010
2	Cаха бэргэн тыла-өһө	И.И.Стручкова	Дь.2013
3	Тыл оонньуулара	У.Ф.Кондакова	Дь.2014
4	Бэргэн этиилэр	К.Б.Ксенофонтова	Дь.2015
5	Төрүт тыл сүмэтэ	Е.Н.Федорова	Дь.2019
6	Аахпыттан суруйуу хомуурунньуга 5-9	О.Р.Аржакова	Дь.2016
7	Дьыктаан хомуурунньуга 5-9	В.И.Аммосова	Дь.2016
8	Саха тылын оскуола5а үөрэтии мэтиэдьикэтэ	Г.И.Гурьев	Дь.2017
9	Cаха тыла. Учууталга көмө босуобуйа.	Г.И.Гурьев	Дь.2016

Саха тылыгар билиини, үөрүйэҕи уонна сатабылы сыаналыыр нуормалар

1) Тылынан эппиэти сыаналааhын.

Оҕо бэриллибит матырыйаалы төрөөбүт тылынан хомоҕойдук, ситимнээхтик кэпсиирэ кини чиҥ билиитин көрдөрөр. Үөрэнээччилэргэ тылынан эппиэти сыаналааhыҥҥа туhааннаах кылаас программатыгар сөп түбэhиннэрэн, маннык сүрүн критерийдэринэн салайтарыахтаах:

1. теманы билии уонна ис хоhоонун, уратытын өйдөөhүн;

2. теорияттан үөрэтиллибит өйдөбүллэри билии уонна ону ырытыыга туhаныы;

3. таба санарыы, логикалаахтык уонна ситимнээхтик эппиэттээhин, аагыы;

4. таба суруйуу быраабылаларын билии.

«5» сыана – үөрэнээччи бэриллибит матырыйаалы толору өйдөөбүт, билиитин үрдүк таhымын көрдөрөр сөптөөх хоруйу биэрэр. Теорияттан үөрэтиллибит өйдөбүллэри билэр уонна ону ырытыыга таба туhанар. Кэпсиир кэрчигин дириҥник ырыта толкуйдуур, тоҕоостоох холобурдары аҕалар. Литературнай тыл нуорматын тутуhар. Тыла- өhө хомоҕой, сыыс тылы туттубат.

«4» сыана – «туйгун» сыанаҕа турар ирдэбиллэргэ сөп түбэhэр эрээри хоруйугар 1-2 алҕаhы таhаарар уонна бэйэтэ көннөрөр. Теория сүрүн өртүн билэр уонна ону ырытыыга сатаан туhанар. Ситимнээх саҥаҕа биир-икки кыра суолтата суох сыыhалардаах.

«3» сыана - теория сүрүн өртүн син билэр уонна ону ырытыыга ситэтэ суох туhанар, бэриллибит матырыйаалы итэҕэстик быhаарар. Эппиэт тыла итэҕэстэрдээх, ис хоhооно икки-үс сыыhалаах. Хоруйа бысталанар, сибээhэ суох.

«2» сыана – бэриллибит матырыйаалы улахан аҥаарын эбэтэр олох билбэт, сыыhа быhаарар, теорияттан кыраны да билбэт эбэтэр куруубай алҕастары таhаарар, мөлтөхтүк саҥарар, тыла- өhө сыппах, эппиэтэ ситимэ суох.

2) Дьыктааны сыаналааhын.

Диктант үөрэнээччи орфография, пунктуация быраабылаларын билиитин таhымын сыаналыыр үлэ көрүҥэ буолар. Диктаҥҥа биир сыана турар.

«5» сыана –

биир да сыыhата, эҥкилэ суох үлэҕэ. Эбэтэр таба суруйууга, сурук бэлиэтигэр 1 суолтата суох кыра алҕаска.

«4» сыана –

таба суруйууга, сурук бэлиэтигэр 2 алҕастаах буоллаҕына;

1 орфографическай, 3 пунктуационнай алҕастаах үлэҕэ;

таба сурууга алҕаhа суох эрээри, сурук бэлиэтигэр 4 алҕастаах буоллаҕына.

«3» сыана -

4 орфографическай, 4 пунктуационнай сыыhалаах үлэҕэ;

3 орфографическай, 5 пунктуационнай сыыhалаах үлэҕэ;

таба сурууга алҕаhа суох эрээри, сурук бэлиэтигэр 7 алҕастаах буоллаҕына.

«2» сыана –

7 орфографическай, 7 пунктуационнай сыыhалаах үлэҕэ;

6 орфографическай, 8 пунктуационнай сыыhалаах үлэҕэ;

5 орфографическай, 9 пунктуационнай сыыhалаах үлэҕэ;

8 орфографическай, 6 пунктуационнай сыыhалаах үлэҕэ;

Хос быhаарыы:

диктаҥҥа 5 сыыhаны көннөрүү баар (үөрэнээччи бэйэтэ сыыhатын булбут) буоллаҕына, 1 баал түhэр; хонтуруолунай диктаҥҥа 3 көннөрүү баар буоллаҕына, “5” сыана турбат.

Сорудахтаах дьыктааны сыаналааhын.

Сорудахтаах диктант – бу ураты көрүҥ. Манна 2 араас үлэ киирэр, онон икки сыана турар: 1. Таба суруйууга, сурук бэлиэтигэр диктаны сыаналыыр курдук. 2. Сорудаҕы төhө cөпкө толорбутун сыаналааhын.

Сорудах сыаната:

«5» - сорудах барыта чуолкайдык cөпкө толоруллубут түгэнигэр;

«4» - үөрэнээччи сорудаҕы ¾ cөпкө оҥорбут буоллаҕына;

«5» - бэриллибит сорудах аҥаара cөпкө туолбут түбэлтэтигэр;

«2» - үөрэнээччи бэриллибит сорудаҕы улахан аҥаарын толорботох түгэнигэр эбэтэр олох да үлэлээбэтэх буоллаҕына.

3) Өйтөн суруйууну сыаналааhын.

Ханнык баҕарар темаҕа өйтөн суруйар дьоҕуру көрдөрөр. Өйтөн суруйуу тылы сайыннарыы дьоhуннаах средствота буолар уонна өйтөн суруйуу атын көрүҥнэрин кытта дьүөрэлээн ыытыллыахтаах. Өйтөн суруйуу кээмэйэ 5-6 кылаастарга - 1-2 сирэй, 7-8 кылаастарга – 2-3 сирэй, 9-11 кылаастарга – 4-6 сирэй.

Өйтөн суруйуу маннааҕар кыра кээмэйдээх эрээри, көрдөбүлгэ эппиэттиир буоллаҕына, ис хоhоонун сыаната намтатыллыбат, кээмэйэ улаханын иhин сыана үрдэтиллибэт. Өйтөн суруйуу кээмэйэ 1,5-2 төгүл улахан эбэтэр кыра буоллаҕына, таба суруйуу (грамотность) сыаната биир баалынан үрдүүр эбэтэр намтыыр. Нуормаҕа ыйыллыбыттан элбэх орфографическай эбэтэр пунктуационнай сыыhалардаах үлэҕэ, төhө да улахан кээмэйдээх буоллаҕына, “5” сыана турбат. Киириитэ, эпиграба уонна былаана суох буолан баран, үчүгэйдик суруллубут үлэ сыаната намтатыллыбат.

Өйтөн суруйууга икки сыана туруоруллар: бастакы сыана – үлэ ис хоhоонугар уонна тылыгар – өhүгэр, иккис – таба суруйууга .

Өйтөн суруйууну сыаналааhыҥҥа, туhааннаах кылаас программатыгар сөп түбэhиннэрэн, маннык сүрүн критерийдэр тутуhуллуох тустаахтар:

1. теманы табатык өйдөөhүн, диринник уонна толору арыйыы, фактары таба туhаныы, событиелары уонна геройдар быhыыларын-майгыларын сөпкө быhаарыы, сүрүн балаhыанньалары итэгэтиилээхтик дакаастааhын, теманы арыйарга наадалаах матырыйааллары сөптөөхтүк туhаныы, түмүктээhини сатаан оноруу, цитатаны чуолкайдык уонна сөптөөхтүк туттуу;

2. өйтөн суруйуу чаастара бэйэ-бэйэлэрин кытта ситимнэрэ;

3. тылын баайа уонна чуолкайа, тыл ойуулуур-дьүhүннүүр кыагын сатаан туттуу.

Таба суруйуу сыаната диктаны сыаналыыр нуормаларынан быhаарыллар.

Өйтөн суруйуу ис хоhоонун уонна тылын сыаналааhын критерийдэрэ:

«5» сыана:

1. теманы уонна онно сыhыаннаах матырыйаалы туйгуннук билэр буолан, теманы дирин

2. ник уонна итэгэтиилээхтик арыйыы, сөптөөх түмүгү сатаан оноруу;

3. тутула табыгастаах, ис хоhооно сибээстээх;

4. литературнай тылы табатык туттуу, суруйуу стилэ ис хоhоонугар сөп түбэhиитэ;

5. ис хоhоонугар биир-икки суолтата суох кыра алгастардаах.

«4» сыана:

1. теманы уонна онно сыhыаннаах матырыйаалы үчүгэйдик билэр буолан, теманы балачча диринник уонна итэгэтиилээхтик арыйыы, түмүгү сатаан оноруу;

2. тутула үчүгэй, ис хоhооно сибээстээх;

3. литературнай тылы табатык туттуу, суруйуу стилэ ис хоhоонугар сөп түбэhиитэ;

4. ис хоhоонугар икки-үс кыра алгастардаах, тылыгар 2-4 сыыhалаах.

«3» сыана:

1. теманы сүнньүнэн сөптөөхтүк сырдатыы, ол эрээри тема кыайан толору арыллыбатах, тематтан атын туорааhыннардаах, фактары сыыhа туhаныы, түмүгү оноруу соччо табыгаhа суох;

2. суруйуу син балачча сибээстээх, ол эрээри ол сибээс кэhиллэр;

3. суругунан үлэни толорууга үөрүйэхтээгэ көстөр, тылыгар 4-5 сыыhаттан ордуга суох алгастаах.

«2» сыана:

1. айымньы тексин мөлтөхтүк билии түмүгэр тема кыайан арыллыбатах, туох да боччумнаах түмүгэ суох быстах-остох түбэлтэлэр кэпсэнэллэр;

2. суруйуу сибээhэ суох;

3. тыла дьаданы, тылыгар элбэх толоос алгастардаах.

4) Аахпыттан суруйууну сыаналыыр барыллаан кэриң

«5» сыана маннык түгэннэргэ туруон сөп: - бэриллибит тиэкис ис хоһоонун таба өйдөөн, сиһилии арыйан суруйуу; - сааһылаан суруйуу түмүгэр тиэкис биир кэлим буоларын ситиһии; - тиэкискэ баар уус-уран тыллар уонна тыл ситимнэрин ис хоһооннорун өйдөөн, билэн, суруйууга сөпкө туһаныы; - грамматика быраабылаларын тутуһан, этии тутула ыһыллыбатын ситиһэн суруйуу; - сурук бэлиэтин, таба суруйуу быраабылаларын билии уонна таба туһаныы; - этии тутулун тутуһууга 1-2 алҕас баар буолуон сөп.

«4» сыана маннык түгэннэргэ туруон сөп: - бэриллибит тиэкис ис хоһоонун таба өйдөөн, сиһилии арыйан суруйуу; - сааһылаан суруйуу түмүгэр тиэкис биир кэлим буоларын ситиһии; - тиэкискэ баар уус-уран тыллар уонна тыл ситимнэрин ис хоһооннорун билэр, ол эрээри олору суруйууга 1-2 алҕас баар буолуон сөп; - этии тутулун ыспакка, грамматика быраабылаларын тутуһан суруйуу; - сурук бэлиэтин, таба суруйуу быраабылаларын билии уонна таба туһаныы; - этии тутулун оңорууга 2-3 алҕас баар буолуон сөп;

«3» сыана маннык түгэннэргэ туруон сөп: - бэриллибит тиэкис ис хоһоонун сиһилии арыйан суруйууну ситиспэтэх; - сааһылаан суруйууга алҕастардаах, биир кэлим суруйар дьоҕурун көрдөрбөтөх; - тиэкискэ баар уус-уран тыллар уонна тыл ситимнэрин ис хоһооннорун билэр, ол эрээри суруйууга 2-3 алҕас баар буолуон сөп; - этиигэ грамматика быраабылаларын туһаныыга 2-3 алҕас баар буолуон сөп; - сурук бэлиэтин, таба суруйуу быраабылаларын туһаныыга 3-4 алҕас баар буолуон сөп; - этии тутулун оңорууга 3-4 алҕас баар буолуон сөп.

«2» сыана маннык түгэннэргэ турар: - бэриллибит тиэкис ис хоһоонун сиһилии арыйан суруйууну ситиспэтэх; - сааһылаан суруйууну ситиспэтэх, биир кэлим суруйар дьоҕурун көрдөрбөтөх; - тиэкискэ баар уус-уран тыллары уонна ситимнэри ис хоһооннорун билэн суруйууга 4-5 алҕас баар буолуон сөп; - этиигэ грамматика быраабылаларын туһаныыга 5-6 алҕастаах; - сурук бэлиэтин, таба суруйуу быраабылаларыгар 5-6 алҕастаах; - этии тутулугар 5-6 алҕастаах.

I.Үөрэх биридимиэтин иҥэринии былааннаммыт түмүгэ:

1.1 Ытык өйдөбүллэри уонна үөрэх сатабыллары иҥэрии түмүгэ

Ытык өйдөбүллэри (личностные результаты) иҥэрии түмүгэ		Үөрэх сатабыллары (метапредметные результаты) иҥэрии түмүгэ
10-11 кылаас	Ылбыт билиитигэр, тылын баайыгар тирэҕирэн саныыр санаатын холкутук тиэрдэр ,санарар санатын кэтээн көрөн сөптөөх түмүк оҥостор	Бодоруһар үөрүйэх Кэпсэтэр киһитин убаастыыр, сэҥээрэр, санаатын болҕойон истэр, ылынар. Ханнык баҕарар эйгэҕэ кэпсэтэригэр дьон болҕомтотун тардар, сэргэхситэр, сонурҕатар, көҕүлүүр сатабылы табан туһанар. Кэпсэтэр кэмҥэ бэйэ көрбүтүн, истибитин, аахпытын сиһилии сэһэргиир. Билэр-көрөр сатабыл Сыалы-соругу ситиһэр ньымаларын уонна усулуобуйаларын төһө сөпкө талбытын сыаналыыр. Үлэ хаамыытын хайдах салайан иһэрин кэтээн көрөр. Үлэ түмүгүн дьон интэриэһин, болҕомтотун тардар курдук сахалыы кэпсиир. Бэлиэни-символы сатаан туһанар үөрүйэхтэр. Дорҕоон, тыл, этии чилиэннэрин, тиэкис анал бэлиэлэрин сатаан туһанар. Анал бэлиэлэриэнэн тыл, этии, тиэкис моделын оҥорор, сатаан этиини толкуйдуур. Таблицанан, схеманан, диаграмманан көрдөрүллүбүт лингвистическай билиини өйдүүр уонна кэпсиир. Бэйэни салайынар-дьаьанар сатабыл Дьон санарар санатын ис хоһоонунан, истилиистикэлии уратытынан тэҥнии тутан быһаарыы. Үөрэх хаамыытыгар туох сыал-сорук турарын сатаан быһаарар, үлэни бэрээдэгинэн аттарар, түмүгүн сатаан сыаналыыр, ону тылынан уонна суругунан сөпкө тириэрдэр.

Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ:

Үөрэнээччи билиитэ		Үөрэнээччи үөрэнэр кыахтаныа
10-11 кылаас	Сахалыы үөрэх-наука литературатыттан (тылдьыттартан, ыйынньыктартан, энциклопедиялартан, араас кинигэттэн) туһааннаах информацияны, билиини дөбөҥнүк булар, бэлиэтэнэр, түмэр, ситимниир араас ньыманы баһылаабыт. Сахалыы тахсар оҕоҕо-ыччакка аналлаах республика, улуус, оскуола хаһыаттарын-сурунаалларын («Кэскил», «Чуораанчык», «Чолбон», «Илин», «Илгэ», «Байанай», «Далбар Хотун», «Саха сирэ», «Эдэр саас», «Кыым» о.д.а.) тиһигин быспакка ааҕар, радионан, телевизорынан сахалыы биэриилэри сэргээн истэр-көрөр, үөрэнэр, чинчийэр, айар үлэтигэр көдьүүстээхтик туһанар. Интернет нөҥүө сахалыы ыытыллар араас тэрээһиҥҥэ төрөөбүт тыл литературнай нуорматын тутуһан, көхтөөхтүк кыттар Сахалыы үөрэҕи сайыннарар Интернет-сайтартан туһалаах, наадалаах информацияны булан, сөпкө наардаан туһанар. Чинчийэр үлэлэрин компьютерга сахалыы шрибинэн бэйэтэ тэтимнээхтик бэчээттиир. Төрөөбүт тылын үөрэтэригэр иҥэриммит билиитин атын предметтэргэ үөрэнэригэр сатаан туһанар.	Саха тылын лингвистическэй матырыйаалыгар тирэҕирэн, сахалыы толкуйдаан, өй үлэтин араас дьайыыларын кэбэҕэстик толорор: тэҥнээһин (сравнение), ырытыы (анализ), холбооһун (синтез), түмүктээһин (обобщение), ханыылатан сааһылааһын (классификация), майгыннатыы (аналогия), сааһылаан ситимнээһин (систематизация) о.д.а. Араас тойоннуур ньыманы (индукция, дедукция) табыгастаахтык туһанан дьону итэҕэтэр, ылыннарар курдук санаатын сааһылаан этэр Дорҕоон (буукуба), тыл, этии чилиэннэрин, тиэкис анал бэлиэлэрин сатаан туһанар. Анал бэлиэлэринэн тыл, этии, тиэкис моделын оҥорор. Бэриллибит моделга тирэҕирэн, тылы, этиини толкуйдуур, тиэкиһи айар. Этиини, тиэкиһи көннөрөргө анал корректорскай бэлиэлэри сатаан туһанар. Лингвистическэй билиини араас таблица, схема, модель, диаграмма көмөтүнэн көрдөрөр. Таблицанан, схеманан, моделынан, диаграмманан көрдөрүллүбүт лингвистическэй билиини өйдүүр уонна кэпсиир

II Үөрэх биридимиэтин сүрүн ис хоһооно

Орто сүһүɵх оскуолаҕа саха тылын үɵрэтии ис хоһооно үɵрэх хаамыытыгар сатабылы-үɵрүйэҕи олохсутууга (метапредмет) уонна бары биридимиэккэ туох сыал-сорук турарыгар тирэҕирэр. Маныаха бодоруһууга, тыл үɵрэҕэр (лингвистика) уонна ытык ɵйдɵбүллэргэ (культуроведческая компетенция) кэмпитиэнсийэлээх сыһыан сайдыахтаах.

Бодоруһуу кэмпитиэнсийэтигэр тылынан уонна суругунан кэпсэтии култуурата, оҕо сааһыгар дьүɵрэлээн күннээҕи олоҕор араас эйгэҕэ тылы таба туттуу үɵрүйэҕэ киирэр. Оҕо туох соруктаах бодоруһара, кэпсэтии кэмигэр үɵскээбит быһыыны-майгыны сɵпкɵ сыаналыыра, кэпсэтэр киһитин тылын-ɵһүн ɵйдүүрэ, онуоха сɵптɵɵх сыһыаны булан кэпсэтэрэ кɵстүɵхтээх.

Тыл уонна тыл үɵрэҕин кэмпитиэнсийэтигэр үɵрэнээччи тыл үɵрэҕин туһунан билиитэ, тыл хайдах сайдарын, туттулларын ɵйдɵɵн кɵрүүтэ; сүрүн литэрэтиирэлии нуорманы тутуһуута; тыл баайын хаҥатыыта; араас тылдьыты сатаан туһаныыта киирэр.

Ытык ɵйдɵбүл (культуроведческая) кэмпитиэнсийэтигэр тɵрɵɵбүт тыл тɵрүт култуураны кɵрдɵрүү биир кɵрүҥэ буолара, тыл норуот устуоруйатын кытта ыкса сибээһэ; саха тылын дьикти уратыта; тыл суолтатын тɵрүт култуураҕа даҕатан быһаарыы киирэр.

Бырагыраамаҕа үɵрэнээччи тугу билиэхтээҕэ эрэ буолбакка, тугу сатыахтааҕа-оҥоруохтааҕа (коммуникативно-деятельностный подход) ыйыллар. Тиэмэ аайы анал бэлиэ баар. I – тыл үɵрэҕиттэн туох үɵрэтиллэрэ, ɵйдɵбүлэ. II – үɵрэнээччи үлэтин сүрүн кɵрүҥнэрэ, тугу сатыахтааҕа-оҥоруохтааҕа. III – ситимнээх саҥа.

Саха тылын үɵрэтиигэ үɵрэнээччи тугу сатыахтааҕар-оҥоруохтааҕар (коммуникативно-деятельностный подход) ордук болҕойуу, үɵрэх сатабылларын иҥэрэр (метапредметные результаты) хайысханы тутуһуу, тылы-ɵһү күннээҕи олоххо дьүɵрэлээн туттуу тылы таба туттарга (функциональная грамотность) сүҥкэн суолталаах.

Саҥаны-иҥэни толору баһылааһын бэлиэтэ: бодоруһууга үɵрэх дэгиттэр дьайыылара (саҥарар саҥа араас кɵрүҥүн сатаан туттуу, табаарыстарын, аҕа саастаах дьону кытта бодоруһуу; тылынан уонна суругунан саҥаны сɵпкɵ ɵйдɵɵһүн; саныыр санааны сааһылаан кэпсээһин; тылга-ɵскɵ сɵптɵɵх нуорманы, сиэри тутуһуу); билэр-кɵрɵр сатабыл (сүрүнү булуу, холобурдааһын, ситимнээх толкуй, дакаастааһын, араас источниктан наадалаах матырыйаалы булуу, наардааһын); тэринэр-дьаһанар сатабыл (сыалы-соругу сɵпкɵ туруоруу, сатаан былаанныыра; сатаан хонтуруолланара, кɵннɵрүнэрэ).

Үɵрэнээччи саҥаны-иҥэни толору баһылааһына, саҥарар саҥатын тупсарыыта саха тылын тутулун уонна араас түгэҥэ хайдах туттулларын билиигэ тирэҕирэр. Үɵрэх хаамыытыгар оҕо тылы ырытыы үɵрүйэҕэр эрэ буолбакка, тыл култууратыгар үɵрэниэхтээх. Ааҕыы араас кɵрүҥүн сатыахтаах, тиэкиһи литэрэтиирэлии нуорманы уонна тыл-ɵс сиэрин тутуһан сатаан сыымайдыахтаах, кɵннɵрүɵхтээх. Онон саха тылын сүрүн оскуолаҕа үɵрэтии үɵрэнээччи уопсай култууратын таһыма үрдүүрүгэр олук ууруохтаах. Итиниэхэ тирэҕирэн толору орто оскуола үрдүкү кылааһыгар, орто анал үɵрэх кыһатыгар, о.д.а. үɵрэххэ салгыы үɵрэниэн сɵп.

Тɵрɵɵбүт тылы орто сүһүɵх оскуолаҕа үɵрэтии ис хоһоонун сүрүн хайысхалара:

- бодоруһуу култуурата;

- тыл үɵрэҕин тутаах салааларын туһунан уопсай ɵйдɵбүл: саҥа дорҕооно, лиэксикэ, морполуогуйа, сиинтэксис;

- сурук култуурата: таба суруйуу уонна сурук бэлиэтэ;

- ситимнээх саҥаны сайыннарыы (тиэкис туһунан сүрүн ɵйдɵбүл).

Үөрэх дэгиттэр дьайыыларын былааннааһын:

№ п/п	Түһүмэхтэр	Хас чаас үөрэтиллэрэ	Хонтуруолунай үлэ ахсаана	Үөрэх дэгиттэр үөрүйэхтэрэ
				Тустаах үөрэх биридимиэтин иҥэрии түмүгэ	Үөрэх сатабылларын иҥэрии түмүгэ	Ытык өйдөбүллэри иҥэрии түмүгэ
10 кылаас	Лиэксикэ Дор5оон уорэ5э Морполуогуйа Бэйэмньи с.ч Комо с.ч Сыллаа5ы хатылааьын	33	4	Урут үөрэппит фонетика, морфология лексика уонна синтакис быраабылаларын хатылааһын. Сахалыы төрүт дорҕоону сөпкө санарыы суолтатын өйдүүр. Анал тылдьыттарынан туһанар. Судургу этиигэ сурук бэлиэтин быһаарар.	Дьон өйдөспөт, тыл тылга киирсибэт буолар төрүөттэрин сөптөөхтүк сыаналыыр, сатаан ырытар, өйдөһүү суолун дөбөҥнүк тобулар	Төрөөбүт тыл – иитиллэр, үөрэнэр, сайдар тыл диэн өйдөбүлү инэринэр.
11 кылаас	Сиинтэксис Этии. Этии арааьа Тыл култуурата Истилиистикэ Сыллаа5ы хатылааьын	35	4	Сыстыы, тардыы, сөпсөһүү ,салайыы ситимнэрин билии, быһаарыы.Судургу этииттэн холбуу этиини араарыы.Анал эрчиллиилэри толоруу.Ситимнээх сананы сайыннарыы	төрөөбүт тылын барҕа баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этигэн тыл күүһүн, кыаҕын толору туһанарга дьулуһар	Төрөөбүт тыл көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр улуу нэһилиэстибэ Төрөөбүт тыл омугу сомоҕолуур тыл буоларын өйдүүр.

III.Сыллааҕы тиэмэнэн былааннааһын

10 кылаас:

№	Уруок тиэмэтэ			Чааһа	Уруок көрүҥэ		Күнэ-дьыла				Бэлиэтээһин
							Былаан		Туолла
Торообут тыл – омук сайдар кэскилэ 1 чаас
1	Саха тылын туьунан			1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		01.09
Лиэксикэ 9 чаас
2	Тыл ойдобулэ. Тыл лиэксикэлии суолтата			1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		08.09
3	Тыл элбэх уонна со5отох суолталаныыта			1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		15.09
4	Саха тылын ойуулуур-дьуьуннуур ньымалара			1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		22.09
5	Омуоньумнар. Синиэньимнэр. Оптуоньумнар			1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		29.09
6	Саха тылын лиэксикэтин араналара			1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		06.10
7	Кыара5ас туттуллуулаах лиэксикэ			1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		13.10
8	Саха тылын ураты ойуулуур лиэксикэтэ			1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		20.10
9	Эргэрбит уонна сана тыллары туттуу			1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		27.10
10	Сомо5о домохтор			1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		10.11
Дор5оон уорэ5э 2 чаас
11	Доро5оон уонна буукуба			1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		17.11
12	Таба суруйуу быраабылата			1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		24.11
Морполуогуйа 1чаас
13		Тыл састааба		1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок.		01.12
Бэйэмньи сана сачаастара 18 чаас
14			Аат тыл	1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		08.12
15			Аат тылы таба суруйуу	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		15.12
16			Да5ааьын ааn	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		22.12
17			Да5ааьын аат уоскээьинэ	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		12.01
18			Да5ааьынаатытабасуруйуу	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		19.01
19			Нууччалыы тылы табасуруйуу	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		26.01
20			Ахсаан аат	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		02.02
21			Солбуйар аат	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		09.02
22			Туохтуур	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		16.02
23			Тус туохтуур туттулук халыыба	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		02.03
24			Комо туохтуур	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		09.03
25			Туохтууру таба суруйуу	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		16.03
26			Аат туохтуур	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		23.03
27			Сыьыат туохтуур	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		06.04
28			Улубуой туохтуур	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		13.04
29			Сана аллайыы	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		20.04
30			Сыьыат	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		04.05
31			Сыьыаты таба суруйуу	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		11.05
Комо сана чаастара 2 чаас
32			Дьоьуол.Ситим тыл. Эбиискэ.	1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		18.05
33			Морполуогуйа5а тургутук	1	Билиини тургутуу		25.05

11 кылаас:

№	Уруок тиэмэтэ				Чааһа	Уруок көрүҥэ		Күнэ-дьыла				Бэлиэтээһин
								Былаан		Туолла
Сиинтэксис. Сурук бэлиэтэ 2 чаас
1	Тыл ситимэ				1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		02.09
2	Тыл ситимин араастара				1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		09.09
Этиини наардааһын 1 чаас
3	Этии өйдөбүлэ. Этиини наардааһын				1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		16.09
Судургу этии 8 чаас
4	Саҥарыы сыалынан-соругунан көрөн этии тииптэрэ				1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		23.09
5	Саҥарыы эмоциональнай кырааскатынан көрөн этии тиибэ. Этии тутулунан араастара				1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		30.09
6	Икки састааптаах этии, биир састааптаах этии				1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		07.10
7	Туһаан уонна кэпсиирэ икки ардыгар тириэ				1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		14.10
8	Тэнийбит, тэнийбэтэх этиилэр				1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		21.10
9	Толору, толорута суох этиилэр. Судургу этиини ырытыы				1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		28.10
10	Этии биир уустаах чилиэннэрэ. Этии биир уустаах чилиэннэригэр сурук бэлиэтэ				1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		11.11
11	Этии биир уустаах чилиэннэригэр түмүктүүр тыл				1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		18.11
Араарыллар этии чилиэннэрэ 5 чаас
12		Араарыллыбыт си7илиигэ сурук бэлиэтэ			1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок. Билиини тургутар уруок		25.11
13		Да5аамыр араарыллыыта			1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		02.12
14		Чопчулуур чилиэннэр. Этиини кытта кырамаатыкалыы ситимэ суох тылларга уонна этиилэргэ сурук бэлиэтэ			1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		09.12
15		Туһулууга сурук бэлиэтэ			1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		16.12
16		Кыбытык тыл уонна кыбытык этии			1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		23.12
Холбуу этии 3 чаас
17			Холбуу этии өйдөбүлэ. ТХХЭ ырытыы		1	Cана тиэмэни үөрэтэр уруок		13.01
18			Баһылатыылаах холбуу этиигэ сурук бэлиэтэ. БХЭ ырытыы		1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		20.01
19			Уустук тутуллаах БХЭ. Уустук тутуллаах БХЭ ырытыы		1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок Билиини тургутуу		27.01
Туора киьи саналаах этиилэр 5 чаас
20			Туора киһи саҥатын араастара		1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		03.02
21			Сирэй саҥаҕа сурук бэлиэтэ		1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		10.02
22			Диалогка сурук бэлиэтэ		1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		17.02
23			Сытаатаҕа сурук бэлиэтэ		1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		24.02
24			Сиинтэксискэ тургутук		1	Билиини тургутуу		03.03
Тыл култуурата 1 чаас
25			Тыл култууратыгар тургутук		1	Билиини тургутуу		10.02
Истилиистикэ 7 чаас
26			Туттулук истииллэр		1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		17.03
27			Билим истиилэ		1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		24.03
28			Дьыала истиилэ		1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		07.04
29			Пубулуустука истиилэ		1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		14.04
30			Кэпсэтии истиилэ		1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		21.04
31			Уус-уран истиил		1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		28.04
32			Тиэкис. Тиэкис тииптэрэ		1	Сана тиэмэни уорэтэр уруок		05.05
Сыллаа5ы хатылааьын 3 чаас
33				Хатылааьын	1	Эрдэ барбыты хатылааьын		12.05
34				Сыллаа5ы хатылааьын	1	Хатылааьын		19.05
35				Тумуктуур уруок	1	Хатылааьын		26.05

Сыһыарыы.

1.Үөрэхтэригэр таһыччы таһымнаах туйгун үөрэнээччилэри кытары үлэ:

-Уруок кэмигэр дьоҕурдаах үөрэнээччилэргэ анал сорудахтары, тургутутктары толкуйдааһын

-Үөрэтэр бырагараамматын таһынан эбии сайыннарар дьарыктарга дьарыктааһын.

-Оҕо ис кыаҕын сайыннаран араас күрэстэргэ кытыннарыы: «Инникигэ хардыы» научнай-практическай конференция, саха тылын олимпиадата.

-Үөрэх таһынан ,араас айар, чинчийэр таһымнаах куруһуоктарга дьарыктааһын.

-Тылбаас, өйтөн суруйуу күрэстэригэр кытыннарыы.

2.Үөрэхтэригэр ситиспэт үөрэнээччилэри кытары үлэ:

-Үөрэнээччилэр саха тылын предметигэр туохха ыарырҕаталларын сыл санатыгар кэтээн көрүү (диагностика)

-Үөрэнээччи туохха ордук ыарырҕатарынан анал былааны онорон, эбиэт кэннэ эбии дьарыкка бэлэмнээһин.

-Уруок кэмигэр анал сорудахтары, тургутуктары толорторуу.

-Төрөппүттэрин кытары утумнаахтык үлэлэһии

-Саха тылын грамматикатын, лиэксикэтин үөрэнээччилэргэ чинэтии.

- Араас таһымнаах конференцияларга үөрэнээччилэри кытыннарыы.

- Уруок быыһыгар оҕону элбэхтик сахалыы тылдьытынан үлэлэтии, тылын-өһүн сайыннарыы.

3.Үөрэнээччилэргэ идэҕэ туһаайыылаах үлэ көрүҥэ:

Саха тылын уруоктарыгар идэҕэ туһаайыылаах маннык көрүҥнэри киллэриэххэ сөп:

-Уруок кэмигэр араас идэ5э туһаайыылаах оонньуулары киллэрии.

-Үөрэнээччини тыл үөрэҕин кытары алтыһаннаран дьарыктааһын :лингвист, тылбаасчыт, филолог, топонимика, антропонимика о.д.а. Бу көрүҥнэринэн оҕолор чинчийэр үлэҕэ кыттан тустаах идэ үлэтин кытары билсэллэр, тылы үөрэтэр, чинчийэр баҕаларын уһугуннарыы. Үөрэнээччилэргэ суруналыыс, редактор идэтигэр туһаайыылаах уруок бириэмэтигэр сорудахтары киллэрии. Араас көрүҥнээх ыстатыйалары, хаһыаттары онотторуу. Сыллааҕы подписка5а суруттаралларын ситиһии. Эбиэт кэннинээҕи идэҕэ туһаайыылаах дьарыктарга дьарыктааһын