Түрдүн пайда болушу

ТҮРДҮН ПАЙДА БОЛУШУ

МАКСАТЫ:

1) Жаңы түр пайда болуунун негизги жолдору: филетикалык, гибридогендик, дивергенттик

2) Азыркы учурдагы түрдүн пайда болуусунун эки жолу: аллопатиялык(географиялык), симпатриялык(экологиялык)

3) Биологиялык ар түрдүүлүктү сактоо

Микроэволюция - түр ичинде жүрүүчү, жаңы түрдүн пайда болушуна жана өзгөрүүсүнө алып келүүчү эволюциялык өзгөрүүлөр

Макроэволюция - түр үстүндөгү таксондордун пайда болушуна (уруу,тукум,класс ж.б) алып келүүчү эволюциялык процесстердин жыйындысы

Эволюция процессинде баштапкы түрдөн бир канча жаңы түрлөр келип чыгышы мүмкүн. Мындай процессти Ч. Дарвин дивергенция же белгилердин ажырап кетиши деп атаган. Ал ар түрдүү муундардын пайда болушу алардын түпкү теги бир деп түшүнгөн.

Дивергенциянын себептери :

• Айлана-чөйрөнүн өзгөрүшү; Табигый тандалуу; Популяциялардын бөлүнүшү
• Айлана-чөйрөнүн өзгөрүшү;
• Табигый тандалуу;
• Популяциялардын бөлүнүшү

Филетикалык же филогенетикалык түр пайда болуу - бул эволюциянын жүрүшүндө алгачкы түр өзгөрүп жаңы түрдүн пайда болушу. Мында түрлөрдүн саны көбөйбөйт

Гибридогендик түр пайда болуу - бул эки башка түрлөрдүн ортосунан жаңы түрдүн пайда болушу. Адатта пайда болгон жаңы түр тукумсуз болуп калат. Адамдардын керектөөсүнөн улам жасалма жол менен алынат. М: Тритикале – бул буудай менен кара буудайдын эң жакшы сапаттарын айкалыштырган, көп тармакта колдонулуп, айыл чарбада маанилүү гибриддик өсүмдүк. Ал өзгөчө катаал климаттык шарттарда жана азык-түлүк тартыштыгы бар аймактарда пайдалуу.

Азыркы учурда окумуштуулар түрдүн пайда болушунун эки жолун бөлүшөт:

Аллопатриялык (географиялык) түр пайда болуу - («алло»- башка, «патрис»- туулган жер) географиялык бөлүнүүнүн натыйжасында пайда болот. Мисалы: Галапагосс мукурлары ар кандай азык булагына, жашаган аймагына жараша ар башка тумшук формалары менен эволюцияланган

Симпатриялык (экологиялык) түр пайда болуу - («сим»-бирге, «патрис»-туулган жер) бир популяциянын ичинде жүрөт. Биологиялык айырмачылыктарга байланыштуу особдордун ортосунда аргындашуу болушу мүмкүн эмес. Мутациянын натыйжасында-хромосомалардын эселенишинен жүрүшү. Гүлдөө мөөнөттөрүнүн алмашуулары, кээ бир жаныбарлардын көбөйүү учурундагы орун которуулары ж.б. М: ири жалбырактуу роза гүлүнүн 14 жана 28 хромосомасы.

Биологиялык ар түрдүүлүктү сактоо

Биздин планетада жыл сайын өсүмдүк, жаныбарлардын кээ бир түрлөрү азайып бара жатат. Кыргызстан – тоолуу өлкө болгондуктан, биологиялык ар түрдүүлүгү өтө бай. Өлкөдө уникалдуу экосистемалар, жаныбарлардын жана өсүмдүктөрдүн көп сандаган түрлөрү кездешет. Бирок экологиялык көйгөйлөр, климаттын өзгөрүшү жана антропогендик факторлор биологиялык ар түрдүүлүккө коркунуч жаратууда.

Кыргызстандагы биологиялык ар түрдүүлүктүн мааниси

• 4 000ден ашык өсүмдүк түрү, алардын ичинен 200дөн ашыгы эндемик болуп саналат. 500гө жакын жаныбарлардын түрү, алардын ичинен илбирс, кызыл карышкыр, марал, тоо теке жана башка сейрек кездешкен түрлөр бар. Ысык-Көл, Сары-Челек, Чаткал ж. б. экосистемалар дүйнөлүк мааниге ээ.
• 4 000ден ашык өсүмдүк түрү, алардын ичинен 200дөн ашыгы эндемик болуп саналат.
• 500гө жакын жаныбарлардын түрү, алардын ичинен илбирс, кызыл карышкыр, марал, тоо теке жана башка сейрек кездешкен түрлөр бар.
• Ысык-Көл, Сары-Челек, Чаткал ж. б. экосистемалар дүйнөлүк мааниге ээ.

Биологиялык ар түрдүүлүктү сактоо жолдору

1) Корук жана улуттук парктарды түзүү жана өнүктүрүү

Кыргызстанда 10дон ашык мамлекеттик корук жана улуттук парктар бар, мисалы:

• Сары-Челек биосфералык коругу Беш-Арал мамлекеттик коругу Ала Арча улуттук паркы
• Сары-Челек биосфералык коругу
• Беш-Арал мамлекеттик коругу
• Ала Арча улуттук паркы

Бул аймактар жапайы жаныбарлар менен өсүмдүктөрдү сактоого шарт түзөт.

2) Жапайы жаныбарларды коргоо жана калыбына келтирүү программалары

• Ак илбирсти сактоо боюнча эл аралык программалар иштеп жатат. Айрым жаныбарлар “Кызыл китепке” киргизилип, аларга аңчылык кылууга тыюу салынган.
• Ак илбирсти сактоо боюнча эл аралык программалар иштеп жатат.
• Айрым жаныбарлар “Кызыл китепке” киргизилип, аларга аңчылык кылууга тыюу салынган.

3) Экологиялык билим берүү жана элди маалымдоо

• Жаштарды экологияга кам көрүүгө үндөгөн долбоорлор жүргүзүлүүдө. Экологиялык туризмди өнүктүрүү аркылуу элге жаратылышты сактоо маанилүү экенин түшүндүрүү.
• Жаштарды экологияга кам көрүүгө үндөгөн долбоорлор жүргүзүлүүдө.
• Экологиялык туризмди өнүктүрүү аркылуу элге жаратылышты сактоо маанилүү экенин түшүндүрүү.

4) Мыйзамдарды бекемдөө жана экологиялык көзөмөлдү күчөтүү

• Браконьерликке каршы катуу чараларды көрүү. Өнөр жай ишканаларына экологиялык стандарттарды күчөтүү.
• Браконьерликке каршы катуу чараларды көрүү.
• Өнөр жай ишканаларына экологиялык стандарттарды күчөтүү.