"УДЕ" на уроках калмыцкого языка

Обучение родному языку с применением технологии УДЕ (укрупнение дидактических единиц)

Авганова Кемя Борисовна,

преподаватель калмыцкого языка и литературы

БПОУ РК «Политехнический техникум» г. Лагань.

ҮЗГ

(буква)

хадвр

эгшг

(согласная)

(гласная)

дуута

(звонкая)

б

в

г

Һ

җ

дүлә

(глухая)

п

ф

к

х

ч

хату

(твердая)

а, о, у,

ы, я, ё, ю

җөөлн

(мягкая)

ә,ө,ү,

э, и, е

хошадлсн

(парные)

эс хошадл.

(непарн.)

ц

щ

ң

л

м

н

р

ахр удан

(крат.) (долг.)

а в аа в

с ә н с әә хн

Нерн келлhнә хүвс (именные части речи)

келл h н ә хүвсин

тускар

Нерн

келл h н ә хүвс

Б әәлһнә нерн

(имя существи-тельное)

Ю мед үлнә?

(что обозначает)

Чинрлгч нерн

(имя прилагательное)

Сурврмуд

(вопросы)

Ямаран нег юм темдглн ә (обозначает предмет)

Тоолгч нерн

(числительное)

Юмна темдг болн чинр мед үлнә

(обозначает признак предмета)

Кен? Юн?

Кенби? Юмби?

(Кто?, Что?)

Суффиксмуд

(суффиксы)

Ямаран?

(какой?)

Ач,(- әч), л h н,

д, муд, нр.

Үлгүр

(пример)

Юмна диг-дара, то болн нас мед үлнә

(число, порядковый №, возраст)

Орч нерн

(местоимение)

Сур h уль ч , дегтр, умш л h н , бич әч .

Теегт мал йовна.

-

-

Кед ү? Кедүдгч? Кедүтә? Кедүлн?

Кедү h әд? Кедүхн? (сколько?)

Ямаран чигн нерн ә орчд олзлгдна.

Хар, ут, өндр.

-гч, -ад, -лн, -та,

-хн.

Долан, т ә вт ә, хоша h ад.

Ах-дү дөрвн нег махлата.

-

Ца h ан цасн орҗана.

Бидн хамдан к өдлҗ бәәнә видн .

Б әәлһнә нернә киисклhн

Киискл h н

(скл.)

Киискврм үд

(падежи)

Нер әдгч

Төргч

Өггч

Гемнгч

Бүрдәгч

Ниилүлгч

Хамцулгч

Һаргч

Залгч

амр киискл h н

(простое скл.)

1 баг 2 баг 3 баг (группа) (группа) (группа)

Ашнь:

тос н мал така

тосн а мал ын така н

тосн д мал д така д

тос иг мал ыг така г

тос ар мал ар така h ар

тосн ла мал ла така ла

тос та мал та така та

тосн ас мал ас така h ас

тосн ур мал ур така h ур

эвр ә киискл h н

(возвратное скл.)

сурврмуд үлгүр

(вопросы) (пример)

Г. Б.

Б. Н - З. + h

Х. Һ.

- -

Кен ә ннь ? ахи ннь

Кен д ән ? ахд ан

Кен ән ? ах ан

Кен әр н ? ах ар н

Кен л ә р н ? ах ла р н

Кен т ә h ән ? ах та h ан

Кен әс н ? ах ас н

Кен үр н ? ах ур н

бий киискл h н

(лич.-притяжат.скл)

н ег то олн то

(ед.чис.) (мн.чис.)

1.Нер әдгч квр. уга

2.хүвс: -ннь,-ан(ән),

-рн, -н

Гер чн гер тн

Гер ин чн гер ин тн

Гер т чн гер т тн

Гер и чн гер и тн

Гер әр чн гер әр тн

Гер лә чн гер лә тн

Гер тә чн гер тә тн

Гер әс чн гер әс тн

Гер үр чн г ер үр тн

Н үүрәр йилһрнә:

1 н. м мдн

2 н. чн тн

3 н. нь

Б әәлһнә нернә олн то

Баг

I баг

II баг

III баг

-г,-h,ң,-к

эцүстә

-л,-р,-с,-ш,-з.

эцүстә

-н

эц үстә

эгшг

эцүстә

күмн әмтнә

туск үгмүд

-с

зарас

бус

-д

х өн-хөд

hасн-hасд

-муд(-м үд)

hармуд

бешмүд

-уд, -чуд

зургуд

а ңгуд

-нр

ачнр

авhнр

тугмуд

үгмүд

чонмуд

Б әәлһнә нернә морфологическ йилһлт

Бәәлһн нерн

шишл ң

(нариц.)

киискл һнә

баг

(группы скл.)

киисквр

(падеж)

то

(число)

киисклhн

(спр.)

эвр ә

(собств.)

з әңгд юн

болна

(чем выр.)

таг

hасн

шир ә

Бас ң

Элст

Иҗл

2 б

1 б

олн то

(мн.ч.)

нег то

(ед.ч.)

эвр ә

амр

бий

3 б

-м,-мдн,

-чн,-тн,

-нь

-эгшг

шир ә

-н

hасн

-ннь,

-ан, -н,

-рн

-хадвр

терз

3 баг

с

шир әс

1 баг

д

hасд

2 баг

-муд,-чуд

-нр

терзм үд

экнр

үкр

ут көлт ә,

хурдн

сәәхн

к өлгн

болна

м өрн

шовhр өвртә

үс, мах,

арс өгнә.

туhл

унhн

Дөрвн з үсн

герин мал

хурhн

ботхн

мах, ноос,

арс өгнә.

тем ән

хөн нооста

лу бийт ә

х өн

хальмг

тохмта

мал

үкр гестә

Баатрмудын суулhн

Эзн богд Җаң hр

(«Т ә к Зула хаани ү лдл

Та ң гс Бумб хаани ач,

Ү з ң алдр хаани к өвү н

Ү йн ө нчн Җаң hр бил ә »)

Байн К үңкә н

Алтн Чее җ

(«Иргсн 99 җилә юмиг

Туу җҗ келдг,

Ир ә д уга 99 җилә юмиг

Таа җ меддг»)

Арсл ң гин Арг

Улан Хо ң hр

(«Т ө вш ү н Ширкhин ач гин ә ,

Б ө к М өң гн Ширгшрhин

Ууhн к өвү н гин ә ,

Шилт ә Зандн Герл хатни

к өвү н»)

К ү нд hарта Савр

(«81 алд

Х әә в балтнь ээм ә снь х өө hдг уга,

Залу ямр чиирг болв ги җ

М ө рн деер к ү торhдг уга

К ү мни начн»)

Г үзә н Г үмбү

(«Тавлад суухларн,

52 к үү ни з әә д суудг,

Т ә киh ә д суухларн,

25 к үү ни з әә д суудг»)

Орчл ң гин С әә хн

Ми ң гъян

(«Эзн богд Җаң hрин

Эркн с ә н с өң гч,

Эрк Тугин к өвү н»)

Догшн Хар Санл

(«Буурл Һ алзнарн ир җ

Эзн богдыг дахгсн»)

_____

Көглтин Даван ш үлг үд ин hоллгч төрмүд (главные темы поэзии Д.Кугультинова)

Һазр деер

бол җах

йовдлмуд

Төрскән

Харсгч

Алдр дән

Пушкинә

дүр

Хальмг

әмтнә

х үврлт

Төрскн тег

«Шин

хавр»,

«Эвр ә

һазрас

седклд…»

« Җирhл

болн

ухаллhн», «Әмд күн

аштнь…»

«О, Пушкиниг

умшхла!»,

«Цецн Пушкин ә

«Сө,

окопд»,

«Брест»,

«Д әәнд

«Сталина

туск тууль»,

«Ухана

буцлт»

гертлсн…»

эс орсн…»

Хаалhтн цаhан болтха!

(Белой дороги Вам!)