"Жумла" (Предложение)

Адамны ою, мурады сёзлени кёмеги булан бериле.

Тыгъыс байлангъан сёзлени жыйымы яда айры бир сёз толу маъна англата буса, шо жумла бола.

Сёйлейгенде жумлаланы арасында тавуш тюрлю-тюрлю кюйде алышына, язывда тийишли токътав белгилер къоллана.

Сёзлени сюйген кюйде къоллап

къойгъан булан жумла болмай.

Олар грамматиканы законлары-

на гёре бирикмеге, байланма-

гъа тарыкъ.

Къурулушуна къарап жумлалар простой ва къошма, эки уллу бёлюкге айрыла.

Простой жумла бир маъна,

къошма жумла буса эки ва дагъы да артыкъ маъна англата

• Сувлу къар къуру къаргъа айланды.

• Исакъны абза-

(А.С.) -

простой жумла

рында таякъ ташласа, тюшме ер ёкъ. (У.М.) -

къошма жумла

Простой жумланы генглешген ва генглешмеген тайпалары бола.

Эки де баш уьюрю тюгюл ёкъ буса,

генглешмеген жумла;

экинчи даражалы уьюрлени бири са-

ма бар буса, генглешген жумла бола.

Ел гючленди

деген генглешмеген жумлагъа гьал къошуп ,

Ел гече гючленди

десек, генглешген жумла бола.

Жумланы эки де баш уьюрю бар буса, эки бёлюклю; бири тюгюл ёкъ буса, бир бёлюклюге санала.

• Законну яшавгъа чыгъарма герек. (М.А.) - бир бёлюклю жумла.

• Атлылар уллу къакъагъа гирди . (М.А.) - эки бёлюклю жумла.

Простой жумлалар толгъан ва тол-магъан деп, дагъы да экиге айрыла.

• Шо гебенге етиш-

• Атынг кимдир? – Марат, инингники? – Мурат. (И.К.) – жаваплар толма-

меге къаст этдим. (А.С.) – толгъан жумла.

гъан жумлалар.

Не муратгъа айтылагъанына къарап, жумлалар уьч тюрлю бола:

• Хабар
• Сорав
• Буйрукъ

Тынглавчугъа оюбузну-пикрубузну англатмагъа тюшген- де хабар жумланы къоллайбыз.

Ону ахыры аста тавуш булан айтыла, сонг токътала.

Язывда шо ерге бюртюк салына.

Я сувукълугъу ёкъ, я чакъ адамшавлу ачылып битмей. (М.А.)

Кюлкю гётерилди, амма жыйылгъан-лар Жалалгъа тынглама сюегенге ошай эди. (М.Я)

Башгъаны оюн-пикрусун англамагъа, бир зат билмеге сюе бусакъ, сорав жумланы къоллай- быз.

Шолай жумла сорав тавуш булан бите.

Язывда шо ерге сорав белги салына.

Я, сагъа не болгъан, басдырыкъ сама басмагъанмы эди? (С.Т.)

Хыялсыз, умутсуз адам яшап боламы? (М.А.)

Тилей, буюра, бувара масла- гьат эте бусакъ, буйрукъ жумла- ны къоллайбыз.

Падишагьны гьакимлери отлансын, уьйлерини темирлери тотлансын!

Буюрув, буварыв гючлю гьис англатып, гётеринки тавуш булан айтылса, жумланы ахырына чакъырыв белги, рагьат тавуш булан айтылса, точка салына.

Буйрукъгъа, буварывгъа тилев маъна бермеге сюйгенде гьы (гьа, гьу), гьали, -сана (-сене), дагъы, хари, чы (чи, чу, чю) гесекчелер къоллана.

Ачылмагъыр, анам, къапуланы ачсана!

Хабар, сорав, буйрукъ жумлаланы къайсы да чакъырыв жумла йимик айтылмагъа бола.

Сёйлейген гиши хабар бере, сорай, буюра туруп, бир гючлю гьисин англата буса, чакъырыв жумла амалгъа геле.

Соралагъан зат айрыча гётеринки тавуш булан айтыла буса, сорав белгиге къошулуп чакъырыв белги де салына.

Булай не хыял, уланпав?! (Къ.Ш.)

Вая, къара! Къара! (Къ.Ш.)

Чакъырывгъа айрыча ренк бермек учун лап (тап), инг, инг де, не, да (де), гьатта, гье, -окъ гючлендирив гесекчелени къоллай.

Инг де кёп сюеген заты недир дегин! Гамиш къабакъ! (И.К.)