СДЕЛАЙТЕ СВОИ УРОКИ ЕЩЁ ЭФФЕКТИВНЕЕ, А ЖИЗНЬ СВОБОДНЕЕ
Благодаря готовым учебным материалам для работы в классе и дистанционно
Скидки до 50 % на комплекты
только до
Готовые ключевые этапы урока всегда будут у вас под рукой
Организационный момент
Проверка знаний
Объяснение материала
Закрепление изученного
Итоги урока
Самагалтайская муниципальная общеобразовательная средняя школа № 2
Ада-иелерге беседа
Хунай-оол С.В.
2012ч
Кижи бойдустун толу дээри черле уткалыг. Оон ундезини –кижинин торуттуннери ай, хун-биле харылзаалыг болур. Ынчангаш бурунгу тывалар: «Дээр-адам, чер –ием» деп чугаалаар чорааннар. Ие кижи келир уеде торуттунер чаш толунун чырык ортемчейге коступ келирин четтикпейн манаар. Баштайгызы оол-даа, кыс-даа болур болза, ада-иезинге домей-ле улуг оорушку.
Бистин огбелеривис баштайгы уруг кыс болуп торуттунерин кончуг кузээр. Ошку, хой сагдырып, ажыл-ишчи болурунга ие кижинин бодунга дузалакчызын белеткээри ол. Оон-биле кады кыс уругнун кижизиг, томаанныг болурун оштаар. Ынчангаш: «Аксы-ла чыдый бербес болза, кыс уругнун томаанныы эки, отка-пашка душпес чуве болза, оол уругнун тенээ эки» деп чечен-мерген угаадыы чиге-ле соглеттинген. Бурунгу тываларнын чаш толдун кижизиг болурунун дугайында билиишкиннери улуг уткалыг. Оларныы-биле алыр болза, чаш кижинин келир уедеги аажы-чаны торумелинден илереп костур. Оон ужун бурунгуларывыстын: «Кижи болуру чажындан» деп чугаалажырынын утказы ханы. Чаш кижинин озуп келгеш кандыг болурун, оон мага-бодунун шимчээшкиннеринден, мочу-соогунун будуш-хевиринден баш удур билип кааптар чорааннар. Торуттунгенинин соолунде ай-даа, неделя-даа эрткенде чаш кижи холдарын дынзыдыр чудуруктанып алган болза, сылдангы болур. Азы бичии-ле чуве болза аарый бээр. Ындыг таварылгада анаа кайы-хамаанчок чем чиртпес ужурлуг. Эн ылангыя оске улустун аалындан эккелгени чем дээжизин берип болбас. Кижи болганынын кедип каапкан идик-хевин, чоргек-шуглаан кедирип, эжиндирип болбас деп чувени угаадып чорааннар. Аргажок алыр ужур таваржып келзе «Танды сыны» деп чуве салдырткаш, ном-судур номчуткаш, хурум кылыр ужурлуг. Торумелинден сылдангы уруг озуп-даа кээрге оон сылдангызы оон адырылбас. Ындыг уругну огбелеривис келдилиг кижи дээр. Олген азы оор мал эъди чиир болза, оон келдизи кирип дораан аарыыр. Ынчаар аараан кижинин чугле лама, хамнар хурум кылып тургаш сегидер. Ындыг хай-бачыттан арыглаашкын кылбас болза, экирип сегиири берге. Харын-даа олум-чидимге-даа таваржып болур. Чамдык мерген унаанныг лама, хамнар кайы чуктен бачыт киргенин шын чугаалаптар.
Бир эвес чаш кижинин улуг эргээ кожагар турар болза, чер-суг чувезинин (ээзинин) салдары болуп турар дээр. Ындыг таварылгада оран-танды ыдыктап дагыдар.
Улуг эргээн шуут салаалар иштинче адыштандыр чудуруктаныр болза, от-чаяачынын килени болган дээр. Чаш кижиде буруу хилинчек кайыын турарыл аан. Ол бугу ада-иезинин шын эвес сагылгаларынын уржуундан болу бээр дээр. Ие кижи чаш толунун келир уедеги кадыын бодаары чугула. Ынчанггаш от козунче суг кутпас, кайы-хамаанчок арага чашпас, бок октавас. Отче будун козе теппес. Чаш уруунун ол-чам чувезин чоткан ховен болгаш союндакты отче каар болза, уругнун сидик, кадыг албаны унместеп аарыыр. Чуге дээрге оол-даа, кыс-даа уругнун «чажыт» органнарын от ээзи даарап, будуруп каан дээр чуве-дир. От орну баспас, буттары куяннааш, аскактап аарыыр. Ынчангаш огбелернин:
«Бурган орнунга олуруп болбас,
Буудай далганын чип болбас»
дээн ёзузун чалы салгалдын сагып чорууру кончуг чугула.
Кулаа улуг болуп торуттуннер уругнун назыны узун дээр, ынчалза-даа оон боттаныры ада-иезинин сагылга-ёзулалдарны сагыырындан хамааржыр. Оон ужун ада-ие чаш толунун чырык ортемчей кырынга толептиг кижи болуп, ур чылда узун назылаарын, амыдырал чуртталгазынга таваржы берги дег бак чуулдеринден ойлап-тайлап чоруурун, оларны шын орукче, чер чуртунга ээ болуп, арат чонунга, ха-дунма, доргул-торелдеринге шынчы, ак-сеткилдиг болуп чуртазын дээш угаап-баштаар ужурлуг. Кижинин узун, кыска чуртталга чуртаары хамыктын мурнунда бодундан, амыдырал-чуртталганы шын чурттап билиринден кончуг хамааржырын огбелеривис шын суртаалдап чораан. Ынчалза-даа чамдык аныяк оскенивистин опчок аажы-чанындан, ада-иезинин чугаазын дыннап, хундулеп тооп корбезинден, хамыкты мурнай боттарын чуден артык улуургадып чорааш, хай-бачытка таваржып, кем-херек уулгедип, оскенин амы-тынынга халдап азы хилис черге бодунун амы-тынындан чарлып чорууру кончуг хомуданчыг. Ынчангаш: «Ие созун ижип болбас, ада созун ажырып болбас» деп мерген чугаанын утказы ында.
Бир эвес уруг торуттунерде солагай холун чудуруктанган болза, эр-даа кыс-даа кижи алыксак-чиксек, харам болур. Кандыг-даа ада-ие улус толунун харам болгаш чазый-чилби болурун черле кузевес. Оршээ, хайыракан. «Чазый хырын башка халдаар» дээр болгай. Чазый-чилби чоруктун туннели кымны-даа эки чувеге чедирбес. Эн ылангыя херээжен кижинин чазый харамы чуден коску. Ынчангаш бурунгуларывыстын:
«Калбак кезек – от чуду,
Хаарам кадай -ог чуду» дээни шын.
Оол-даа, кыс-даа уругнун он холу чудуруктаныр болза, содаачы болур дээр. Шагдан тура бичии улусту ок, бижек-биле ойнавас, бижек-биле кижи шанчар хамаанчок, оон чидиг бажын кижиже угландыр тудуспазын, кыс улуска хамаарыштыр хачы аксы анганнатпас деп чагыг-сургаалы чоптуг турда-ла, ону сагывайн чоруурундан чамдык уруг-дарыгнын ок-бижек тудуп, шош-содаа ундуруп, олурукчу чорукка чедире бээри, бистин богунгу амыдыралывыста коступ тур ышкажыл! Ховар дээн аас-кежик-тир. Делегейде ону деннээр алдындан-даа унелиг эртине чок. Чугле чидиг бажын ору кылдыр кадап каан иненин кырынче тарааны чажыптарга, душ болуп бирээ артары-биле деннээн чуве-дир.
Ынчангаш кижи амытан чырык ортемчей кырынга чангыс катап чурттаар чуве болганда, кижи бурузу ону медереп, кижиге хамаарышкан бижиттинген-даа, бижиттинмээн-даа хоойлуларны хажытпазы кузенчиг.
© 2015, Хунай-оол Станислава Вячеславовна 1386