Открытый урок

Тарсунин тема: ЧIал вири я: тарих, алай аям, гележег.

Тарсунин метлебар: дидед ч1алан гуьрчегвал, адан метлеблувал къалурун;

алимри, шаирри дидед ч1алакай лагьанвай гафар веревирд авун;

дидед ч1ал к1ан хьунин, адан михьивал хуьнин гьиссер тербияламишун.

Тадаракар: шаиррин суьретар, ктабар, аудио ва видеоматериалар, презентация «Дидед чIалан югъ», интерактивный плакат «ЧIал вири я: тарих, алай аям, гележег»

Тарсунин жуьре: цIийи чирвилер гунин тарс

Тарсуна ишлемишзавай къайдаяр: муаллимдин суьгьбет, аялри санал ва кьилди кIвалахун.

Тарсунин финиф.

1. Тарс тешкилун.

-Квез нисинин хийирар, гьуьрметлу балаяр ва къенин тарсуниз атанвай мугьманар. Къенин чи эдебиятдин тарс заз гатIумиз кIанзава заз. Гьазур яни вири тарсуниз?

II. Аялрин вилик месэла эцигун. Тарсунин тема тайинарун.

-Балаяр, заз сифтени-сифте куь фикир квез аквазвай гафарал ва Ярахмедов Ярахмеда кIелзавай А.Саидован шиирдал желб ийиз кIанзава.(шиирдиз яб гун)

-Бегенмиш хьанани квез шиир? Лап хъсан. Гила нивай зи суалдиз жаваб гуз жеда: куь фикирдалди, къенин тарсуна чун квекай рахада? (Хайи чIалакай)

- Язва, балаяр. Къе тарсуна чун хайи чIалакай, ам авай гьалдикай, алимрини шаирри ам хуьникай вуч лугьузватIа, гьадакай рахада. Гьавиляй чи тарсунин темани язва: «ЧIал вири я: тарих, алай аям, гележег»

III. ЦIийи тарсунин винел кIвалах.

1.ЧIал гафунин мана ачухарун.

ЧIАЛ¹ рах., сущ.; -а, -а; -ар, -ари, -ара; 1) гаф. Мад ваз лугьур чIал авач, яр. Е. Э. Вун хвашгелди, сафагелди. 2) рах. шиир. Зи ярдиз за лагьана чIал. Е. Э. Вун хвашгелди, сафагелди. Эмина ваз лагьай са чIал, Вун зи рикIе хьая хьи тIал. Е. Э. Къарагуьз. Хпеж Къурбана чайдикай са чIал туькIуьрна. М. М. Гь. Халкьдин шаир. Вич амачтIани, чахъ Жамидинан хци чIалар ама, лезги халкь, Шагьни Шалбуз виридаз машгьур авур багьа тIвар ама. Адан тIвар ва чIалар несилри, аямрай аямриз физ, датIана эзберда. «Самур» жури., 2003, № 6. 3) инсанар чеб-чпив рахун идара ийизвай алат. Зи хва, чилел ала зурба няметар: Сад техил я, муькуьдни - чIал инсанрин. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. ЧIал авай халкь суьргуьндани куьлягь жеч, Куьз лагьайтIа чIал куьлег я Ватандин. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Са фахъни чIал маса гумир. Х. Х. Масан баде. ЧIал, малум я хьи, гьамиша сад хьиз амукьзавач, ам девлетлу жезва, ам дегиш жезва, Н. А. Литературадин хрестоматия. ЧIални чи бубайри пакдиз хвена чав агакьарнавай багьа аманат я. ЛГ, 2004, 12.II. *

-Чун къе и гафунин пуд лагьай манадикай(инсанар чеб-чпив рахун идара ийизвай алат)рахада. Дидед ч1ал! Гьикьван назикдиз, шириндизванзава и гафари! Дидед ч1ал! И кьве гафуна гьикьван чимивал, экуьвал ва михьивал авачни! «Чан ширин бала» гафарин ван ваз мад гьи ч1алал къведа? Гьелбетда, анжах хайи ч1алал.Эхь, лезги чIал девлетлу чIал я, ам чи миллетдиндамах я. Вучиз лагьайт1а анжах хайи ч1алахъ эдебиятдиннимарифатдин ирс, халкьдин адетар, адан ацукьун-къарагъуннесилрилайнесилралагакьардай къуват ава.

-Куь фикирар ван хьана к1анзава заз.Куьне вуч лугьуда хайи ч1алакай?

1.Зи ч1ал, вун зи мез-луьк1уьн я, дамах я,

Зи диб я вун, эдеб, руьгьдин булах я.

Зи тур я вун, зи къалхан, зи нефес я,

Зи гъалибвал, зи к1анивал, гьевес я.

Милли ч1аларин месэла алай вахтунда виридалайни важиблубурукай сад я, вучиз лагьайт1а гьар са ч1ала вичел рахазваймиллетдин чин къалурзава: адан адетар, марифат, ахлакь.

2.Лезги чІалал ашукь хьанвай кас я зун,

Ам зи диде, буба, вахни стха я!

Сад Аллагьдибахтар ганвай кас я зун,

Лезги чІал заз – къадим тарих, арха я!

Ч1ал гьар са халкьдин тарихдин тарих я. Ч1ал виче са тайин халкьдин яргъал девирриншикиларгьатнавай, вич девирри,асиррияратмишнавай ва яратмиш хьун мадни давамарзавай виридалайни зурба меденият,т1ебиатдин са аламат я.

3.Зи лезги чIал, дидедин чIал – дуьньядин

Вири чIехи чIаларилайширинди.

Зи кьисметдашадвилиннисузадин

Гуьзгуь я вун, хвейи халкьдин зигьинди.

Эхь, дидедин чIал ширин я. Дидедин чIалахъ лугьуз четин, анжах вичиз хас кьетIенвал, тIям, суьгьуьрдин къуват, артуханвал ава. Гьавиляй ам чи рикIизмукьва я, гьардаз адан метлеблувал, мумкинвилер, таъсирсергьят авачир кьван багьа я.

4.Багьа я заз, уьмуьр хьиз, зи лезги чlал,

Ифирнавайчатухъандин къати цlал.

Рекьидалди акъат тийир кlарабрай,

Туруни хьиз, акъуддай зун азабрай.

Ам чи миллимедениятдинчешме, руьгьдин девлет я. Дидедин чIал чи уьмуьрдин чирагъ, ихтибарлудаях я: четин югъ атайла, къайи хажалатди рак гатайла, ам рикIизтеселли гудай жерягь хьиз рахада, гагь адакай тIал кьезилардаймелгьем жеда.

5.Масан зи ч|ал,асиррин рехъ ат|айди.

Авазва вун чи гьар саданнефесда

Агъзур жуьре гафар гваз чал атайди,

Ви рангар гьич са ч|алалниэвездач.

Шад межлисда ам кефисаздай манидин хуш сесинизэлкъведа, ада чак руьгь хкаждай ашкъидин лувар кутада. Дидедин чIалан ширинвал чна дидедин некIедихъ галаз кьабулзава ва гьар са къанажагълуинсанди ам уьмуьрдин эхирдалди пак са нямет яз хуьзва.

2.ЧIалакай халкьдин мисалар.

-Дидед ч1алан манадин деринвал сифтени-сифте чи халкьдин мисалрай аквазва.Гьикьван гуьрчег мисалар ава чи ч1ала. ЧIал халкьдин девлет я, хайи чIалан къадир хьухь, - лугьузва бубайрин камаллу келимайри. И мисалри чаз гьар садаз дидед чIал хуьниз эвер гузва. Балаяр, дидед ч1алакай мисалар низ чида? (слайд «Бубайрин камаллу келимаяр»)

Дидед чIал кIан хьухь. Дидед чIал тийижир инсан чIехи бахтуникай магьрум я. Дидед чIал эбеди япара авай лайлай я. Жуван чIал усалармир. Жуван чIалак рехне кутамир. Хайи чIал инсандин къуват я. Хайи чIал хьун кьегьалвал я. Хайи чIалав къведай нямет авач. Хайи чIалакай ягьанатдай кас иеси кьадай кицIиз ухшар я. Хайи чIалан къадир хьухь. Хайи чIалан тIеам масад я. ЧIал акьулдин булах я, акьул — чIалан дамах. ЧIал инсандин дамах я. ЧIал рахайла иер я. ЧIал тийижирдаз дидени чир жеч. ЧIал халкьдин девлет я.

3. Алимри ч1алакай

1.Мегьамед Гьажиева вичин уьмуьр кьиляй-кьилди дидед чIалаз къуллугъ авуниз серфнай. Лезги чIалан бязи алимар сад-садахъ галаз урус чIалал, яни лезги чIалак урус чIалан гафар кутуна рахаз акурла адавай эхиз жедачир. Лезги чIалан таъсиб чIугун вичин руьгьдин эвер тир Мегьамед Гьажиев дидед чIалал акьван иердиз, акьван фасагьатдиз рахадай хьи, яб акалайбурун пагь атIудай. Гьа икI жаваб гудай ада чIал чIурзавайбуруз.

«Вичин халкьдизни вичин чIалаз гьуьрмет тийизвай касди патан халкьариз ва патан чIаларизни гьуьрмет ийидач. ЧIаларин арада дидед чIал сад лагьай чкадал ала. КIвенкIве жуван чIал хъсандиз чира, ахпа патан чIаларив эгечI».

Регина2.Чи чIалан виридалайни чIехи женгчи Гьажибег Гьажибегова алатай асирдин 30-йисара лагьай гафар рикIел хкин: «Лезгидалди рахадайла хайи чIалан гафар аваз маса чIалан гафарикай менфят къачун жуван диде негь авун я. Диде негь авуниз са тIвар гуз жеда – вагьшивал». Мад гьа камалэгьлиди лагьайвал, «Лезгидин виридалайни гужлу яракь адан чIал я. ЧIал квахьайтIа, халкьни квахьда.

4. Шаирри ч1алакай.

1.Арбен Къардаш

Хайи чlалал рахазвайбуруз яб гайила, гьафтедин йикъар ва числительнияр саки вирида урус чlалалди лугьузва. Им, адет тирвал, чlал квахьиз эгеч1унин сифтегьан «зенгер» я. Идални алава яз, чна, жуван чlала аваз-аваз, маса ч1алан гафарикай менфят къачузва. Им гьакl вич вичелай жезвай кар я, рахазвайбуру икl хьуниз гьич фикирни гузвач. Чlал хуьн патал адалди михьидаказ рахаз, фикириз, кхьиз ва фикирар тамамдиз ачухариз чир хьана кlанда, алакьна кlанда, гьич тахьайтlа алахъна кlанда. Гьа алахъун заз неинки са жегьилрин патай, гьакl яшдиз акъатнавай лезгийрин патайни аквазвач. Чlал хуьн патал гьар са лезгиди вичин руьгьдин ва зигьиндин къуватар эцигна кlанда.

2.А. Исмаилова "Хайи чIал" макъалада ("Самур"журнал №3 2009) икI кхьизва: "Эгер чаз жуван чIал музейдин экспонат хьана кIанзавачтIа, эгер чаз халкь яз амукьиз кIанзаватIа, са законрикни, гьакимрикни умуд кутун тавуна, гьар са хзанда ва кIвале, чи къайгъуда чун хьун герек я. Заз чиз, чIалал акьалтзавай аялдиз сифтени-сифте "диде" лугьуз чирайтIа, адаз лайлай дидедин чIалал ван хьайитIа, мектебда адаз а чIалан къадир, эдебиятдин къимет ва метлеб чирайтIа, Америкадиз акъатайтIани, адан рикIелай дидедин чIал алатдач." Шаирдин и цIарари заз гзаф таъсирна. Ада, виридаз тIазвай чкадин дарман гьина аватIа, къалурзава, амма вирида адакай менфят къачузвач.

3.СедакъетКеримовади кхьизва:

КцIара са мирес илифнавай чи кIвализ. Мукьва-кьилийрал рикI алай и къени къилихрин кас урус чIалан муаллим я. Адахъ са татугайвал ава: чIалар акадариз, акатайвал рахада. Гилани вичин саягъда ихтилатдал илигна ада:

- Погода аквазва ман ваз! Шумуд югъ тир проливной марфар къвазвай. Гилани туманди вил гана экв гузвач. Надоел хьана хьи! Заз жуван участокда цуьквер пересадка ийиз кIанзавайди я. Разве можно?

Ша хъел акатмир ман вахъ! Вичин 50 яшар хьанвай и касдиз вуч лугьуда вуна?

- Вун вучиз икI рахазва? - акъвазиз хьанач завай.

- ГьикI рахазва кьван? - мягьтелвилелди жузуна миресди.

- Ата-пата.

- Ам вуч лагьай гаф я?

- Я стха, вун са чIалал рахайтIа жечни? - лагьана за.

- Я абат хийир хьайиди, гила михьи чIал амани? Вири икI рахазвачни?

- Ваъ, вуна хьиз хайи чIал кукIварзавайди акунач заз.

- Зун урус чIалан муаллим я эхир! - хъуьрена мирес.

- ЯтIа ингилис чIалан муаллим ингилис, француз чIаланди француз, азербайжан чIаланди азербайжан чIалан гафар акадарна рахана кIанзава ман?!

Чи аялриз пара чIалар чир жен гунуг тушни? - вучайтIани далу чилиз ягъиз кIанзавачир миресдиз.

Ам сакIани гъавурда тваз тежез акурла: «ЧIал квахьай чIагъ! Вун хьтинбурун мецез кьецI гун герек я, белки муькуьбурузни ар жеди”, - лагьана за жува-жуваз.

Гьа инал педагогикадин илимрин кандидат Ш.Мирзоеван гафар рикIел хтана зи: “Чна гъилик авур делилри къалурзава хьи, тербиядинни чирвилерин дережа ачухарзавай лезги гафарин 40 процентдикай халкьди менфят къачузмач. Аялрин ва жегьилрин 65 процентдиз са кьадар гафарин мана эсиллагь чизвач. Нетижа гьихьтинди ятIа виридаз аквазва. Гьавиляй геж тавуна алимри чпин гаф лугьун ва тербиячийри чIалаз мукьуфдалди фикир гун лазим къвезва.”

5.Дидед чIаларин югъ

Ик1 вучиз ят1а яраб? Вучиз чи ч1ал кесиб жезва? Им халкьдин медениятдиз гьуьрмет тавун яни,тахьайт1а жуван халкьдин медениятдин гъавурда гьатиз к1ан тахьун яни? Бес вучиз 19-асирда вичиз лезгийрин ч1ехи шаир Етим Эмина еке къимет гайи ч1ал къе икьван зайиф хьанва?

Куьне вуч лугьуда?

1.ЧIал квадармир, миллет квахьда,

Ам квадаруникай хиялдач.

Чи хазина девлет квахьда,

Бубайри чаз гьалалдач.

Саки виридаз малум я хьи, алай аямда дуьньядин гзаф чlалар квахьунин хаталувилик ква. Терг хьунин часпардив фад-фад агакьзавайбурни гъвечlи халкьарин чlалар хьун тlебии кар я. Ихьтин татугай гьалар арадал атанвай макъамда хайи чlаларин югъ хьунухьни дуьшуьшдин кар туш.

2.Жуван миллет, жуван чІалал рахунар,

Чуьнгуьр кьуна, мани лугьун квяй ятІа?

Лезгинкадал кьуьлер ийиз, къугъунар,

РикІе даим хкахь тийир цІай ятІа?!

Малум тирвал, 1999-йисуз ЮНЕСКО-дин Генеральный конференцияди хайи чlалар хуьнин макьсаддалди 21-февраль дуьньядин дидед чlалар хуьдай югъ яз тайинарна. 2000-йисалай гатlумна гьар са миллетди хайи чlалан югъ къейдзава. Чи аямда лезги чlал авай гьални, пешекарри тестикьарзавайвал, тарифлуди туш.

3.Четин хьанва эхир чи гьал

Квахьна физва чи лезги чIал

Квахьнава чи намуслувал

Квадармир гьич чи лезги чIал.

Гьавиляйни гзафбур чIалакай чпин фикирар, веревирдер раижиз Интернетдин махсус майданриз экъечlзава. Газетрай, журналрай чlалан месэлайриз талукьарнавай макъалаяр чна мукьвал-мукьвал кlелзава.

4.Лезги чилиз, лезги кIвализ,

Самур вацIуз, Шалбуз дагъдиз,

Сулейманаз ва Эминаз

Гьуьрметзавай лезги хци

Квадардайди туш лезги чIал.

ЧIал халкьдин чин я, адахъ зурба къуват ава. РикIел хуьх, чIал чи халкьдин девлет я ва гележегда адан кьисмет гьихьтинди жедатIа, чалай аслу я

6.Шииратдин кимел

-ЧIал хуьзвайди, адан хазина мадни девлетлу ийизвайди, зи фикирдалди, сифте нубатда шиират я.Чи шаирри дидедин чIалаз кьетIен фикир гузва, чпин эсерра адан гуьрчегвиликай, девлетлувиликай, ам михьиз хуьникай чпин фикирар лугьузва. И карда еке агалкьунар аваз к1валахзавай шаиррин т1варар кьаз жеда: Арбен Къардаш, ЗульфукъарКъафланов, ФейзудинНагъиев, ИбрагьимГьуьсейнов,Седакъет Керимова ва мад масабур.Квез хайи чIалакай кхьенвай гьи шиирар чида? Абур хуралай лугьуз жедани?

ЗИ Ч1АЛ Ф.Нагъиев

Зи ч1ал, вун зи мез-луьк1уьн я, дамах я,

Зи диб я вун, эдеб, руьгьдин булах я.

Зи тур я вун, зи къалхан, зи нефес я,

Зи гъалибвал, зи к1анивал, гьевес я.

Асиррихъни рахадай мерд ч1ал я зи,

Ви къенин югъ – им эхтежер т1ал я зи.

Ви гьар са гаф бубайрилай ц1ир я заз,

Ви пакад югъ кьил такъатдай сир я заз.

Яраб… яраб зи халкь, зи ч1ал рекьида…

Чи несилдинмецерал вун рекъида.?

Бишикъванцизэлкъведа зи мецикай?

Тарихчидихкуддайвалчиликай?

Ваъ, ваъ, зи Ч1ал! Вун рекьич Халкь амай кьван.

Чи дидейривлайлайрин сес гумай кьван.

Гъ.Ибрагьимова. Дидед ч1ал.

Лезги ч1ал. Марсель Ризаев

Дидед ч1ал, - вун дидени я,ватанни,

Муг авуна уьмуьр физвай маканни.

Ви тарихдиз,гележегдиз зи чанни

Багъишда за мулдин цуьк хьиз к1анидаз.

Зи халкь,зи ч1ал са ч1авузни ажуз туш,

Намус-гъейратдевлетдихъникъачуз туш.

Зи лезги ч1ал, - дидед ч1ал заз ялгъуз туш,

Къадим тарих вахъ амай кьван,лезги ч1ал!

Зун лезги я,дидед ч1алан векил я,

Ч1алал зегьмет ч1угвазвайди кьве вил я.

Лезги ч1алахъ пехилксарсефил я,

Сергьят авач ви девлетриз,лезги ч1ал!

Диде,гьуьрмет,берекат ва лезги ч1ал, -

Мектебда чаз гайи тарсар ибур тир.

Диде хьиз заз к1ан хьанай зи лезги ч1ал,

Къастэцигнай чирда лугьуз адан сир.

ЧIал квадармир ЯргунвиИсгьакь эфенди

КвадарайтIамални девлет,

На ам хвейикIвал квадармир.

Баянлухда кутуна вил,

Бегьер гъайи сал квадармир.

ЭлячI тежез уьмуьрдгирве,

ЖенгерчIугвазгьатнакIеве

Халкьдин дерди аваз хиве

РикIичIугур тIал квадармир.

КIвал квахьайтIа, жеда ваз тIар,

Эл квахьайтIа, къвада вал хар.

Эхун патал хьайи крар

На гьиссерин звал квадармир.

ХьайитIа ваз и дуьнья дар,

КвадарайтIа вири затIар,

Эхирдал кьван хуьн патал тIвар,

Вуна жуван чIал квадармир.

Презентация «21-февраль-Дидед ч1аларин югъ»

7. Чи рахунар Ч1алакай видеоматериалдиз килигун, веревирд авун.

Тарсара аялрин рахунар (презентация)

IV. Тарс мягькемарун.

1.Ч1ал халкьдин чин я, адахъ зурба къуват ава. Ам чирун, хуьн- чи гьар садан буржи я.ЧIалхуьнин карда чавай вуч жеда?

Хайи чIалан михьивал хвена кIанда. Хайи чIалал рахана кIанда. ЧIал хвена кIанда

Дидед чIалаз вафалу хьана кIанда. Хайи халкьдин тарих, меденият, адетар хвена кIанда

2. Вун гьи фикирдал атана?

- Заз чиз,…

- Зи фикирдалди,…

Хайи ч1ал…

V. Тарсунин нетижаяр кьун, къиметар эцигун.

VI. К1валин к1валах гун,къиметар эцигун.

«Дидед ч1ал чи хазина я» темадай сочинение кхьиз

МКОУ «Ахтынская СОШ №1 им.С.Стальского»

Ачух тарс

Тема:

ЧIал вири я: тарих, алай аям, гележег. (7 класс)

Гьазурайди: Мисиева У.А.

2019