Азыркы учурда жалпы билим берүүчү орто мектепте информатика предметинин окутуу маселелери

Тагаев У. 3-ИК. Информатиканы окутуу методикасы.
Тема: Графиканы иштет\\н\н технологиясын окутуу методиксы

1. Компьютердик графиканы колдонуу чъйръс\.

2. Компьютердин графикалык системасынын аппараттык компоненттери.

3. С\ръттъл\штърд\ кодго айландыруу.

4. Графикалык редакторлор.

5. Графикалык редакторлор менен практикалык иштъъ.

1. Компьютердик графиканы колдонуу чъйръс\.

Информатика курсунун бул бъл\м\ компьютердик информациялык технологиянын дагы бир бъл\м\нъ – графикалык информация менен иштъън\н технологияларына кирет. Компьютердик графика – бул ЭЭМ колдонула баштаган салыштырмалуу жаёы чъйръ экендигин белгилей кет\\ керек. Компьютердик графиканын ърк\ндъп ъс\\с\ качан гана ЭЭМдин 4- муундагы компьютерлери чыгарыла баштагандан кийин ън\г\\н\н ъз\нчъ ылдамдыгына ээ болду.

Графиканы программалоо – азыркы программалоодогу эё татаал тармак болуп эсеп-телет. Азыркы кездегиколдонмо графикалык китептердин пайда болушу компьютердин къпч\л\к пайдалануучулары \ч\н жакшы шарттарды т\зд\.

Негизги курстун бул бъл\м\ндъг\ теориялык мазмунга тъмънк\лърд\ киргизсе болот:

• Компьютердик графиканын техникалык каражаттарынын составы жана иштеши туурасындагы суроолор;

• Компьютердин эсине с\ръттъл\штърд\ бер\\ маселелери;

1. Компьютердин графикалык системасынын аппараттык компоненттери.

Окуу китебинде компьютердик графиканын техникалык каражаттарынын курамы жана иштъъ принциптери берилет. Окуучуларга, биринчи жолу компьютер менен тааныш-канда ПКнын ар бир сырткы т\з\л\ш\н\н иштъъс\н атайын контролер башкарып турары айтылгандыгын эскертип коюу керек. Графикалык с\ръттъл\штърд\ чыгаруунун негизги т\з\л\ш\ дисплей болуп саналат. Дисплейдин иштъъс\н видеоконтролер башкарат. Бул т\з\л\шт\н башкача термин менен аталышы да бар – видеоадаптер.

Окуучулар дисплей т\з\л\ш\ жън\ндъ кабыл ала турган негизги т\ш\н\ктър: экран-дын дискретт\\ структурасы, пикселдердин тору, электрондук шоола менен растрды ска-нерлъъ, сканерлъън\н жыштыгы, т\ст\\ монитордун пикселдеринин \ч т\ст\\ структура-сы. Берилген материал физикалык: электрондук шоола, люминесценция, базалык үч түс-түн аралашуусу түшүнүктөрү менен байланышкан. Бул түшүнүктөр окуучулар тааныша элек электрониканын жана физикалык оптиканын түшүнүктөрүнө кирет. Бул маселелерге токтолуп отуруунун кажети жок. Окуу китебиндеги кыскача түшүндүрмөлөр жетиштүү болот. Кийин жогорку класстарда физика сабагынан бул физикалык кубулуштар туура-сында толугураак билип алышат. Бул бөлүмдүн материалдары видеоконтролердун «ичин карап кър\\гъ» м\мк\нд\к берет. Тааныштыруу мурдагыдай эле архитектурасын кърсъ-т\\ деёгээлинде ж\рът, б.а. техникалык жактан ишке ашырылуу маселелери къргъз\лбъс-тън, жън гана функциялык сыпатталышы берилет. Ушул къзкараштан алганда, видео-кон-тролер эки бөлүктөн турат: видео эстен жана дисплей процессорунан. Окуучуларга бул тү-зүлүштөрдүн алуудагы ролун көрсөтүү керек.

ЭЭМдин эсиндеги информациялардын бардыгы экилик эсептъъ системасында болот. Ошондуктан экрандагы бардык с\ръттъл\штър ЭЭМдин эсиндеги информациялардын ча-гылдырылышы – видеоинформациялар болот. Башталышында видеоинформация опера-тивдик эсте түзүлөт (графикалык файлдарды ачууда, графикалык редакторлордо сүрөт тартууда). Экранга чыгаруу видеоинформациянын монитордун контролёруна берилиши менен иш жүзүнө ашырылат: информация видеоэске жазылат жана ошол замат эле мо-нитордун ишин башкаруучу дисплей процессорунун үзгүлтүксүз иштөөсү менен экранга чыгарылат. Ошентип, видеоэс ОЭС (оперативдик эске сактагыч) менен дисплейдин орто-сундагы өзүнчө бир буфер болуп эсептелет. Экранда сүрөттөрдүн алмашуусу видеоэстеги информациялардын алмашуусунун натыйжасы болуп саналат. Экранга чыгарыла турган информациялардын типтерин (текст, графика, анимация ж.б.) экранга чыгаруу системасы айырмалабастан иштетерин окуучуларга түшүндүрүү зарыл.

Кагазга т\ш\р\лгън с\ръттъл\штърд\ компьютердин эсине киргиз\\ \ч\н сканер деген т\з\л\ш колдонулат. С\ръттъл\штърд\ экранга чыгаруу системасы менен с\ръттъ-л\штърд\ сканердин жардамы менен компьютердин эсине киргиз\\ системасы ъз ара тескери функциялар экенин белгилеп кърсът\\ зарыл.

ОЭТ

Видеоконтролер

+

дисплей

Экрандагы с\ръттъл\ш

Экилик видеокод

ОЭТ

Барактагы с\ръттъл\ш

Сканер

Экилик видеокод

Видеоинформациянын экранга чыгарууда жана сканерлъъдъ ъзгърт\л\п т\з\л\ш\.

1. С\ръттъл\штърд\ кодго айландыруу.

Информатиканын бул бъл\м\н\н негизги теориялык суроосу болуп компьютердин эсине с\ръттъл\штърд\н берилиштери, б.а.видеоинформация деген эмне деген суроо эсептелет. С\ръттъл\штърд\н компьютердин эсине бер\\н\н эки ыкмасы бар: растрдык жана вектордук. Растрдык ыкма – с\ръттъл\штърд\ бир т\стъг\ майда элементтерге – видеопикселдерге бъл\\ ыкмасын карайт. Бул бъл\ктър биригип, жыйынтыгында жалпы с\ръттъл\шт\ т\зът. Вектордук ыкма – ар кандай с\ръттъл\штърд\ геометриялык эле-менттерге бълът: т\з сызыктардын кесиндилери, эллипстик жаалар, тик бурчтуктардын, айланалардын фрагменттери ж.б. Мындай ыкма менен караганда видеоинформация – бул жогоруда көрсөтүлгөн элементтердин дисплейдин экранына байланышкан координаталар системасындагы математикалык түрдө сапатталышы деп түшүнсө болот. Видеоинформа-циянын вектордук ыкмада берилиши чиймелерди, схемаларды штрихтер менен берилген сүрөттөрдө колдонулат.

Бул айтылгандардан растрдык ыкма универсалдуу экени көрүнүп турат, себеби ал сүрөттөлүштөрдүн мүнөзүнө карабастан колдонула берет. Азыркы персоналдык компью-терлерде растрдык дисплейлер гана колдонулат. Окуу китебинде растрдык графика көбү-рөөк сапатталып берилген. Растрдык графика менен вектордук графиканын салыштырма-луу анализдери да бар.

Окуучулар качан гана видеоинформация – бул экрандын пикселдеринин түстөрүнүн коддорунун жыйындысы экендигин билгенден кийин түстөрдү кодго айландыруунун жол-дорун кароо сунуш кылынат. Окуу китебинде түстөрдү кодго айландыруунун негизги принциптери көрсөтүлгөн.

1. Графикалык редакторлор.

Графика менен иштъъгъ арналган къптъгън колдонмо программалар бар. Компью-тердик графиканын ар бир бъл\м\нъ атайын арналган ъз\нчъ программалар иштелип чыккан. Мисалы, илимий маалыматтарды графикалык с\ръттъл\штър менен кърсът\\гъ арналган Grapher, так чиймелерди даярдоодо инженер-конструкторлор колдонуучу Autocad пакети ж.б.

Графикалык информацияны эки түрдө: растрдык жана вектордук берилүү принциби-не ылайык графикалык редакторлор да растрдык жана вектордук редакторлого бөлүнөт. Жънъкъй растрдык редакторлордун катарына Paintbrush жана Paint графикалык редактор-лору кирет. Adobe Photoshop растрдык графикалык редакторун профессионал дизайнерлер колдонушат. Бул редакторду къб\нчъ сканерлъъ жолу менен алынган с\ръттъл\штърд\ (фотографияларды, картиналардын продукцияларын) редакциялоо менен къркъм компози-цияларды, коллаждарды т\з\\дъ колдонушат.

Компьютерде профессионалдык с\ръттърд\ тартуу \ч\н редакторлордун вектордук типтери колдонулат. Мындай редакторлордун белгил\\с\ CorelDRAW графикалык редактору болуп саналат. Бул графикалык редактор ъз\н\н бай м\мк\нч\л\ктър\ менен «балдардын къркъм с\рът чыгармачылыгында» колдонууга кыйла ыёгайлуу.

Windows операциялык системасынын стандарттык курамынын «Стандарттуулар» тобуна Paintbrush редакторунун түптүз «тууганы» Paint графикалык редактору бар. Ин-форматиканын базалык курсунда компьютердик графика менен практикалык иштерди жүргүзүү үчүн бул эки редактордун бирөө колдонулат. Ал эми профилдик курста болсо Adobe Photoshop, CorelDRAW редакторлорун пайдаланса болот.

Мектептеги базалык курстун программасына ылайык Paint графикалык редакторун пайдалануу толук жетиштүү болот. Бул редактор окуучуларга сүрөттүн дискерттүү (пик-селдик) структурасын көрсөтмөлүү берүүгө мүмкүндүк берет. Чоңойтулган режимде сү-рөттүн элементтери менен иштөөнү сөзсүз түрдө көрсөтүү керек.

Дагы бир пайдалуу окуу элементи түстөрдү кошуу механизми болуп саналат. Бул үчүн Paint редакторунун негизги менюсунан төмөндөгү командаларды тандап алуу зарыл: [Палитра] =[Изменить палитру] =[Определить цвет]. Мында окуучулар түстүн жарык-тыгын, контрасттуулугун, түрдүү көлөкө түшүрүүлөрдү жасай алат. Боёкторду аралашты-рып, өзгөртүү менен өзүнө жаккан түстү түзүп, аны түстөрдүн палитрасына жайгаштыра алат.

Растрдык графикалык редакторлор үчүн кыл калем (кисточка), карандаш, өчүргүч деген иштөө куралдары жасалган. Ар бири өзүнчө жумуш аткарат. Тартылган ар бир сү-рөттүн бөлүктөрүн ар кандай башка түскө боеого болот. Өчүргүч менен кереги жок бөлүк-тү өчүрүүгө болот. Ошондой эле сканерден, цифралык фотоаппараттан алынган даяр сү-рөттөрдү кайра иштетип, кандайдыр алдын ала пландалган сүрөттөлүштөрдү түзүүгө болот.

Графикалык редактор менен иштөөдө маалыматтар катары эмнени кароого болот? Эгерде эсиңерде болсо маалыматтар деп биз эмнени атадык эле. Маалыматтар – бул ком-пьютер тарабынан иштетиле турган информация. Мында жыйынтыгында алынуучу ин-формация файлда сактала турган сүрөт болуп эсептелет. Растрдык графиканын көз кара-шынан алганда сүрөт – бул түрдүү түстөгү пикселдердин жыйындысы. Демек, маалымат-тар – палитрадан алынган жана түрдүү инструменттердин жардамы менен графикалык торчолордун элементтерине коюлуучу түстөр ЭЭМдин эсинде, алар тийиштүү экилик коддор т\р\ндъ берилет.

Окуучулардын сүрөттөрдү тартуудагы ар кандай аракеттерин тиешелүү режимде аткарылуучу командалар катары караса болот. Мисалы, түстөрдү тандап алуу, сызыктар-ды жүргүзүү, геометриялык фигураларды коюу, өчүрүү ж.б. Редактордун чөйрөсүндө иш-төө учурундагы командалардын жыйындысын алгоритм түрүндө караса болот. Белгилүү аракеттерди аткаруу эрежелерин мугалим окуучуларга алгоритм түрүндө түшүндүрсө болот. Paint редактору менен жүргүзүлүүчү төмөндөгүдөй алгоритмдерди караса болот.

1-мисал. «Линия» инструментинин жардамы менен т\з сызыкты чий\\ алгоритми.

1. Сызыктын т\с\н тандап алуу.

2. Инструменттер панелинен сызыкты тандап алуу.

3. Сызыктын энин (жазылыгын) тандап алуу.

4. Сызыкты тартуу (бул команда 4 кадамдан турат).

4.1. Курсорду баштапкы чекиттин ордуна коюу.

4.2. ЧЫЧКАНдын сол клавишасын басуу.

4.3. Курсорду акыркы чекитке чоюп баруу.

4.4. ЧЫЧКАНдын клавишасын коё бер\\.

2-мисал. Тартылган с\рътт\н фрагментин башка жерге которуштуруу алгоритми.

1. «Каалаган бъл\кт\ бъл\п алуу» инструментин тандап алуу.

2. Фрагментти белгилъъ.

2.1. Фрагменттин жанына курсорду жайгаштыруу.

2.2. ЧЫЧКАНдын сол клавишасын басуу.

2.3. Белгилен\\ч\ фрагментти сызыктар менен чектъъ.

2.4. ЧЫЧКАНдын клавишасын коё бер\\ (фрагменттин айланасында пунктирл\\ сызык менен берилген тик бурчтуу контур т\з\лът)

1. Фрагментти башка жерге жайгаштыруу

3.1. Курсорду контурдун ичине жайгаштыруу жана ЧЫЧКАНдын сол клавишасын басуу.

3.2. Фрагментти башка жерге алып баруу.

3.3. ЧЫЧКАНдын клавишасын коё бер\\.

Мугалим буга окшогон алгоритмдерди андан ары улантып түзүп алса болот. Мында окутуунун натыйжалуулугуна окуучулардын өз алдынча алгоритмдерди түзүп, ар түрдүү сүрөттөлүштөрдү алганда гана жетишсе болот.

Компьютерде практикалык иштерди жүргүзүүнү уюштуруу боюнча сунуштар. Көпчүлүк окуучулар берилген багыттагы сүрөттөрдү ынтызарлык менен аткарышат. Практикалык тапшырмаларды аткарууда окуучулардын сүрөт тартууга болгон жөндөм-дүүлүктөрү ачык байкалат. Албетте, информатика – сүрөт тартуу сабагы эмес жана бар-дык эле информатика мугалими мындай жөндөмдүүлүктөргө ээ эмес. Мында мугалим жөн гана сүрөт тартуунун инструменти катары ар кандай сүрөттөлүштөрдү алууда, түзүүдө бул графикалык редактордун кандай мүмкүнчүлүктөрү бар экендигин көрсөтөт.

Окуу китебинде берилген кээ бир сүрөттөлүштөр бир түстө берилгендиктен, окуучу-лардан аларды түрдүү түс менен өз алдынча толтуруусун талап кылуу керек.

Окуучулар «Карандаш» же «Кисточка» инструменттери менен алынган сүрөттөр са-патсыз болуп калаарын түшүндүрүү менен графикалык примитивдер менен иштөөнү көр-сөтүү зарыл. Ошондой эле симметрия бар жерде графикалык бурулуштарды, чагылдыруу-ларды колдонууну үйрөтүү зарыл. Эгерде сүрөттөрдө кайталанган фрагменттер болсо, аларды көчүрүүнү билиши керек. Масштабын чоңойтуу (Лупа инструменти) менен сүрөт-төрдү тартууну сөзсүз компьютерде сөзсүз түрдө көрсөтүү керек.

Тажрыйба көрсөткөндөй Adobe Photoshop, CorelDRAW редакторлорун пайдалануу менен окуучулар кызыктуу сүрөттөрдү тарта алышат.

Тема: Сандык информацияны иштет\\н\н технологиясын окутуу.

1. Электрондук таблицанын арналышы жана структурасы.

2. Таблицалык процессор: чъйръс\, иштъъ режими.

3. Таблицанын ячейкасындагы информация.

4. Формулаларды жазуунун эрежелери.

5. Салыштырмалуу адрестъън\н принциптери.

6. Таблицалык эсептъълърд\ уюштуруу.

7. Электрондук таблицада информацияларды иргъъ.

8. Маалыматтарды графикалык иштет\\.

9. Абсолюттук адрестъъ.

10. Логикалык функциялар.

1. Электрондук таблицанын арналышы жана структурасы.

Бул бъл\м негизинен электрондук таблицаны окуп - \йрън\\гъ арналат. Электрон-дук таблицалар да персоналдык компьютерлер тарала баштаганда пайда болгон. Элект-рондук таблица менен иштъъ \ч\н биринчи программа же таблицалык процессор 1979–ж. т\з\лгън. Негизинен Apple II тибиндеги компьютерлерге арналган жана VisiCalc деп аталган. 1982-жылы IBM PC тибиндеги компьютерлерге арналган белгил\\ Lotus 1-2-3 таблицалык процессору иштелип чыккан. Lotus таблицалык процессору бардык электрон-дук таблицалык эсептъълърд\н м\мк\нч\л\ктър\н, иш графикасын жана МББСтин реля-циялык функцияларын бириктирип, ъз ичине камтыды. Кийинки мезгилде таблицалык процессорду колдонуу тездик менен жогорулады. Анын жаёы программалык продуктула-ры Multiplan, Quattro Pro, SuperCalc ж.б. пайда болду. Microsoft Offise колдонуп келе жат-кан MS Excel эё кеёири таралган таблицалык процессор болуп калды.

Электрондук таблица деген эмне? Бул тъмъндъ келтирилген маселелердин б\т\ндъй комплексин чеч\\гъ м\мк\нд\к бер\\ч\ информациялык технологиялык каражат.

1. Биринчи кезекте эсептъъ ж\рг\з\\. Эбактан бери эле къптъгън эсептъълър, айрык-ча иш кагаздарында таблицалык формада ж\рг\з\лър\н билебиз: ар т\рд\\ эсеп ведо-мосттору, табуляграммалар, чыгымдардын сметалары ж.б. Бир катар математикалык масе-лелерди сандык методдорду колдонуп, электрондук таблицада аткарууу ыёгайлуу болот. Электрондук таблицалар мындай эсептөөлөрдү автоматташтыруу үчүн ыңгайлуу инстру-мент болуп саналат. Электрондук таблицанын мүмкүнчүлүктөрүнө байланыштуу ЭЭМде аткаруу программалоону талап кылган көптөгөн эсептелүүчү маселелер азыр MS Excel программасында оңой эле ишке ашырылып калды.

2. Математикалык моделдештир\\. Математикалык формулаларды электрондук таб-лица менен эсептъъдъ аларга катышкан параметрлеринин арасында ъз ара системалык байланыштар бар экенин кър\\гъ болот. Электрондук таблицалардын негизги касиети – формулаларды андагы бир операнддын мааниси ъзгърър замат кайра эсептеп чыгуу. Ушул касиеттин аркасында сандык экспериментти жүргүзүүдө ыңгайлуу инструмент катары: параметрлерди тандоо, моделдештирилүүчү системанын аракеттерин прогноздоо, көзка-рандылыктарды анализдөө жана пландоо иштеринде колдонулат. Маалыматтарды графи-калык формада берүү мүмкүнчүлүгү моделдештирүү үчүн кошумча ыңгайлуулукту түзөт.

3. Электрондук таблицаны маалыматтар базасы катары колдонуу. Бирок МББСке караганда бул тармакта электрондук таблицалар чектелген мүмкүнчүлүктөргө ээ.

Электрондук таблица менен алгачкы таанышууда окуучуга белгилүү болгон реля-циялык маалыматтар базасы түшүнүктөрүнөн баштоо ыңгайлуу. Мисалы, жемиш дүкө-нүндөг\ сатылган жемиштердин саны жана андан түшкөн каражатты эсептөө керек дейли. Аны маалыматтар базасы катары карап, анда эки түрдү\ талаа бар деп эсептейли: көз карандысыз өзгөрмөлүү чоңдуктар б. а. баштапкы берилген информацияны камтыган жана эсептел\\чү, б.а. берилген формула боюнча эсептелип ыйгарылуучу талаалар. Саты-луучу товардын бирдиги жана дүкөнгө түшкөн жана сатылган товардын саны көз каран-дысыз талаа болот. Ал эми эсептелүүчү талаага берилген товардын саны менен сатылган товардын санынын айырмасына барабар болуучу сатылбай калган товарлардын саны, сатылган товардын санын анын бирдик баасына көбөйтүүдөн чыккан көбөйтүндү кирет. Электрондук таблицанын негизги касиети эсептелүүчү талааны операнддардын мааниси-нин өзгөрүшүнө жараша эң тез кайра эсептөө болуп саналат.

Формуланын таблицанын ячейкаларына жайгаштыруу – бул электрондук таблица-нын биринчи базалык идеясы. Экинчи базалык идеясы – бул салыштырмалуу адрестөө прициби. Бул жөнүндө кийин толугураак токтолобуз.

Окуучу сабак учурунда конкреттүү электрондук таблицаны өзгөртүүгө тийиш. Курс-тун информациялык технологияларды караган мурдагы темаларындай эле, виртуалдык ат-каруучунун методикалык схемасын колдонууну сунуш этилет. Анын элементтери чөйрө-нү, иштөө режимдерин, командалар системасын, маалымыттарды үйрөнүү болуп саналат.

Таблицалык процессор менен иштъъдъ атайын документ т\з\л\п, ал электрондук таблица деп аталат. Электрондук таблица компьютердин эсинде т\з\лът. Аны кароого, көчүрүүгө, магниттик дискте сактоого же принтерге чыгарууга болот.

1. Таблицалык процессор: чъйръс\, иштъъ режими

Таблицалык процессорду түзүү. Excel таблицалык процессору компьютердин эсине жүктөлгөндөн кийин экранда жумушчу таблицасы жана суроо-жооп панели пайда болот. Таблицалык процессор экранга саптардан жана мамылардан турган матрица түрүндө чы-гат. Саптардын номуру жогорудан төмөн карай бирден башталган сандар менен белгиле-нет. Ал эми мамылардын номуру латын тамгалары менен солдон оңго карай (алфавиттик тартипте) белгиленип, 256 мамыдан турат. Саптар менен мамылар саны ТПнын тибине жараша болот. Ар бир мамы менен саптын кесилишин ячейка (уяча) деп айтабыз. Анын аталыштары же адрестери мамылардын аталышы жана саптардын номуру менен туюнту-лат. Мисалы, А1, С5, АВ356 ж.б. Дисплейдин экранында бардык электрондук таблица (до-кумент) көрүнбөйт, анын айрым гана бөлүгү көрсөтүлөт. Түзүлгөн ЭТ толук көлөмдө опе-ративдик эсте сакталат, экранды колдонуучуга аны карап көрүүгө мүмкүндүк берүүчү «терезе» катары эсептөөгө болот. Эстин электрондук таблица сакталган негизги бөлүгү-нөн башка кошумча бөлүмдөр да колдонулат:

• таблицанын көчүрүлгөн фрагменттерин сактоочу буфердик бөлүм;

• маалымдама информациялар үчүн эстин бөлүмү.

Электрондук таблицанын орчундуу элементтеринин бири болуп, таблицалык курсор эсептелет, ал түс же терезе сымал алкак менен бөлүнгөн тик бурчтук түрүндө болот. Таб-лицадагы курсор турган ячейка (клетка) учурдагы ячейка деп аталат. Экрандагы таблица боюнча курсорду жылдырганда «терезе» документ боюнча жылып, анын ар кандай бөлүк-төрүн көрүүгө болот. Таблицанын информациялар менен толукталган бөлүктөрүн табли-цанын активдүү бөлүгү деп атайбыз.

А

В

С

D

………

IT

IU

1

2

Курсор

3

…

ЭКРАН

АКТИВДҮҮ ТАБЛИЦА

9999

ТОЛУК ТАБЛИЦА

10-сүрөт. Электорндук таблицанын структурасы.

Ар кандай таблицалык процессорлродо экрандагы жумушчу талаасы жана маек па-нелинин жайгашуусу айырмаланышы мүмкүн. 11-сүрөттө Windows операциялык система-сында иштөөчү Excel таблицалык процессорунун чөйрөсүнүүн структурасы көрсөтүлгөн.

БАШКЫ МЕНЮ
Башкаруунун жардамчы аймагы
B2 = Киргиз\\ сабы
	A	B	C	D		E	F		G	H
1
2		Курсор
3			ЖУМУШЧУ ТАЛАА
4
5
…
Айтып бер\\ сабагы

11-сурът. Excel электрондук таблицасынын чъйръс\.

Киргиз\\ сабы учурдагы ячейкага киргизилип жаткан маалыматтарды чагылдырууга арналган. Бул саптан ячейкада сакталган формулаларды кароого жана редакциялоого бо-лот, ячейкадан колдонуучу формула боюнча эсептелген натыйжаны кърът.

Башкы меню электрондук таблицаны башкаруунун негизги командаларын камтыйт; командалардын иерархиялык системасы болуп саналат. Камтылган менюну ачкан коман-даларды режимдер деп атайбыз. Аткаруучу командалар электрондук таблицанын \ст\нън ж\рг\з\л\\ч\ белгил\\ аракеттерди чегерет.

«Айтып туруучу» сап таблицанын берилген абалында колдонуучуга мүмкүн болгон аракеттерди айтып туруучу билдирүүлөрдү чыгаруу үчүн колдонулат.

Башкаруунун жардамчы аймактары инструменттер панелин, жылдыруу сызгычын, акыбалдар сабын ж.б. камтыйт.

Таблицалык процессордун негизги иштъъ режимдери.

Даярдык режими. Бул режимде курсор учурдагы ячейканы тандайт жана ячейкалар-дын блогун бъл\п алат.

Маалыматтарды киргиз\\ режими. Маалыматтар учурдагы ячейкага символдор клавиатурадан бирден терил\\ менен киргизилет.

Редакциялоо режими. Ячейкада камтылган маалыматтарды толук алмаштырбаган оёдоо киргиз\\ учурунда колдонулат.

Командалык режим. Менюнун иерархиялык системасында командаларды тандоо жана аткаруу режими. Команда аткарылып б\ткъндън кийин даярдык режимине кайтуу ж\рът.

Таблицалык процессордун жогорудагы саналган негизги режимдеринен башка дагы таблицаларды чагылдыруу режимдери жана эсептөөлөрдү башкаруу режимдери тууралуу айтса болот.

Таблицаларды чагылдыруу режимдери. Формулалар сакталуучу ячейкаларда фор-мула боюнча эсептъън\н натыйжасы жана формулалардын ъз\ чагылдырылышы м\мк\н. Биринчи режим маанилерди чагылдыруу режими, экинчиси – формулаларды чагылдыруу режими деп аталат.

Эсептөөлөрдү башкаруу режими. ТП таблицаны белгилүү тартип менен окуп, фор-мула боюнча эсептөө жүргүзөт. Мындай окуу А1 клеткасынан башталат. Эсептөө тартиби саптар же мамылар боюнча жүрүшү мүмкүн. Айрым таблицалык процессорлор тартипти колдонуучунун каалоосу боюнча орнотууга мүмкүндүк берет.

Жаңы маалыматтар ячейкага киргизилгенде бардык таблица автоматтык түрдө кай-радан эсептелип турат (автоматтык эсептөө режими).

Командалар системасы. Таблицалык процессордун командалары – жогорку деё-гээлинде башкы меню турган иерархиялык система т\р\ндъ уюштурулган. Команданы аткаруу инструменттер панели, контексттик меню, клавишалардын комбинациялары менен да аткарылат.

Таблицаларды редакциялоо командалары таблицанын бъл\п алган фрагменттерин манипуляциялоого: ъч\р\\, къч\р\\, орун алмаштыруу, ордуна коюу аракеттерин жасоого м\мк\нд\к берет. Сап же мамы боюнча коюу жана ъч\р\\ таблицадагы башка саптын же мамынын жылдырылышына алып келет. Бул учурда таблицада ж\рг\з\л\\ч\ салыштыр-малуу адрестъъ формулаларды автоматтык т\рдъ алардын ъзгър\лгън адрестерине жара-ша ъзгър\лът. Къч\р\\ ыкмасы бирдей типтеги элементтерден турган чоё таблицаны т\з-гънгъ м\мк\нд\к берет.

Форматтоо командаларын колдонуу менен таблицанын сырткы т\р\н, анын сы-патталышын ъзгърт\\гъ болот. Форматтын элементтерине тъмънк\лър кирет:

• Ячейканын чектерине жараша маалыматтарды т\здъън\н багыттары;

• Саптын бийиктиги жана мамынын кеёдиги (эни);

• Шрифттин тиби, жазылышы жана ълчъм\;

• Сандарды кърсът\\н\н форматы;

• Таблица сызылуучу сызыктардын т\р\;

• Фондун т\с\ ж.б.

Электрондук таблицада «макулдашылган» форматтагы стандарттык параметрлердин айрым тобу бар. Форматтоо командалары менен аны бардык таблицага карата же анын ай-рым фрагменттерине карата өзгөртүүгө болот.

Файлдар менен иштъъ командалары файлдарды ачууга жана сактоого, алынган до-кументтерди басып чыгарууну уюштурууга м\мк\нд\к бер\\ч\ стандарттык топту камтыйт.

Таблицалар менен маалыматтар базасы катары иштөөнүн командалары. Таблицалык процессордун жардамы менен анча татаал эмес маалыматтар базасын түзсө болот. Маалыматтар базалары менен иштөөдө талаалар жана жазуулар менен иштешет. Электрондук таблицада маалыматтар базасы катары ошол таблицанын өзү, базанын жа-зуулары таблицанын саптары, талаалары таблицанын клеткалары болуп эсептелет. Табли-цалык процессорлордо издөө жана иргөө командалары жүзөгө ашырылган.

Маалыматтарды издөөнү жана алууну уюштуруу үчүн төмөнкүлөрдү берүү керек:

• кирүү блогу, б.а. маалыматтар (жазуулар жана талаалар) сакталган ячейканын арымы; бул блоктогу бардык саптар бир тектүү болууга тийиш;

• критерийлер блогу, б.а. киргизүү блогунөн издөө жана тандоо жүргүзүүнүн шар-тын камтыган ячейкалардын арымы;

• чыгуу блогу, критерийлер болгунда камтылган шарттарга жараша кирү\ блогунан алынган маалыматтар коюула турган клеткалардын арымы.

Таблицалардын саптарын иргөө белгилүү мамынын маанилери боюнча жүргүзүлөт. Командада иргөө тартиби: көбөйүү же кемүү түрүндө көрсөтүлөт.

Маалыматтарды графикалык иштетүүнүн командалары сандык информацияны графикалык түрдө, көбүнчө диаграмма түрүндө чагылдырууга мүмкүнчүлүк берет. Графикалык режимдеги командаларды эки топко бөлсө болот:

• диаграмманы сыпаттоо командасы (графикалык маалыматтарды, диаграмманын тибин берет ж.б.)

• диаграмманы чыгаруу командалары.

1. Таблицанын ячейкасындагы маалыматтар.

Таблицалык процессорлор үчүн маалымат – бул таблицанын ячейкаларындагы бел-гилүү символдук формада берилген информация. Электрондук таблицанын ячейкасынын ичинде формула же текст болушу мүмкүн. Формуланы айрым учуру катары турактуу сан же өзгөрмө эсептелет. Жалпы учурда – логикалык же арифметикалык туюнтма болушу мүмкүн.

Маалыматтардын тиби. Электрондук таблицадагы маалыматтар: саптык, символ-дук жана логикалык типте болушат. Айрым таблицалык процессорлордо (Excel) «дата» тиби бар.

Маалыматтар структурасы. Электрондук таблицада берилген маалыматтардын минималдык структурасынын элементи ячейка болуп эсептелинет. Негизги иштер ячейка-лар менен жүргүзүлөт: аларды толтурат, редакциялайт, өчүрөт.

Ячейкалар маалыматтардын структурасына – саптарга жана мамыларга биригишет. Таблицалык процессор саптар жана мамылар менен бир бүтүн катары амалдарды аткаруу-га мүмкүндүк берет. Мисалы, саптарды (мамыларды) өчүрүүгө же көчүрүүгө, орундарын алмаштырууга болот.

Электрондук таблицада базалык структуралык түшүнүк болуп ячейкалардын (блок-тордун) арымы (диапозону) түшүнүгү эсептелет. Ал таблицалык процессордун көп коман-даларында колдонулат. Арым (диапазон) – бул таблицадагы тик бурчтук аймактагы «мат-рицаны» түзгөн ячейкалардын көптүгү. Минималдуу арым – бул ячейка, сап же мамы да блок болуп эсептелет, максималдуу арым – бүткүл таблица.

Турактуу сандар б\т\н жана анык сандар болуп бъл\нът. Анык сандар эки т\рдъ жазылат: чекити туруктуу формада жана экспоненциалдык (чекити жылып ж\р\\ч\) фор-мада.

Өзгөрмөлөр. Таблицанын ар бир ячейкасын таблицалык процессордун эсинин ячей-касы катары элестетүүгө болот. Ар бир ячейкада информациянын тигил же бул түрү сак-талышы мүмкүн. Бул жерде программалоо тилиндеги өзгөрмөлөргө болгон окшоштук кө-рүнөт. Өзгөрмө - эстин (ячейканын) бул маанилер жазыла турган аталышка ээ болгон ор-ду. Өзгөрмө ар кандай типтеги чоңдуктар болушу мүмкүн. Ар бир өзгөрмө символду ата-лыш (идентификатор) менен белгиленет. Таблицанын ячейкасын өзгөрмө катары караса болот. Демек, А4, В7, J15 ж.б. өзгөрмө чоңдуктардын аттары.

Туюнтмалар (формулалар). Электрондук таблицаларда эки түрдөгү туюнтмалар колдонулат: арифметикалык жанан логикалык. Кандайдыр бир сандык маанилерди мате-матикалык формулалар боюнча аныкталган туюнтманы арифметикалык туюнтмалар деп айтабыз. Арифметикалык туюнтмалар белгилүү эрежелердин негизинде жазылат. Ал эре-желер программалоо тилинде кодонулган тартипке окшош.

Туюнтма константалардан, өзгөрмөлөрдөн, операция белгилеринен, функциялардан, тегерек кашаалардан турат. Туютмалардын мисалдары:

2.5*(G5+G2); SQRT (B4^2 – 4*B3*B5); SUM(C10:C20).

Бул жерде «*» - көбөйтүү белгиси, «^» - даражага көтөрүү белгиси. «SQRT» квадрат-тык тамыр чыгаруу функциясы; «SUM» суммалоо функциясы. Excelдин орусчаланган вер-сияларында тамырдан чыгаруу КОРЕНЬ, функцияларды суммалоо СУММ деп аталат. Туюнтмаларды эсептөөнүн ирети арифметикалык амалдардын улуктугуна, кашаалардын коюлушуна жараша жүрөт. Окуучуларга туюнтмалардын иретин жазып үйрөтүү үчүн практикалык көнүгүүлөрдү жүргүзүү керек.

Логикалык туюнтмалар (логикалык формулалар) катыш амалдарынын (, =, , =, ) жана логикалык амалдардын (логикалык «ЖАНА», логикалык «ЖЕ», логикалык тануу «ЖОК») жардамы менен түзүлөт. Логикалык туюнтманы эсептөөнүн натыйжасында «чын» жана «калп» деген логикалык маанилер алынат.

Электрондук таблицадагы логикалык туюнтмалардын өзгөчөлүгү – логикалык опе-рациялар функция түрүндө колдонулгандыгында. Адегенде логикалык операциялардын аталышы: ЖАНА, ЖЕ, ЖОК (AND, OR, NOT), андан кийин кашаанын ичинде логикалык операнддар жазылат. Мисалы, электрондук таблицадагы ЖАНА (D30, D3) логикалык туюнтмасы, 0D3 математикалык барабарсыздыгына туура келет.

Логикалык туюнтмалардын жардамы менен кээ бир учурларда шарттар коюлат, аларды текшерүүнү шарттуу функция аткарат. Шарттуу функцияны жазылыш формасы таблицалык процессордун тибине жараша болот. Эгерде клеткага шарттуу функция жа-зылса, анда экранда аны эсептөөнүн натыйжасы, б.а. логикалык туюнтма менен берилген шартка жараша, бул же тигил маани чагылдырылат. Адатта, шарттуу функция төмөнкүдөй структурага ээ:

IF (шарт, 1-аракет, 2-аракет).

Эгерде шарт туура болсо, анда 1-аракет аткарылат, болбосо 2-аракет аткарылат. Шарттуу функция камтылган структурадан турушу мүмкүн. Аны колдонуп, бутактануу-нун жөнөкөй алгоритмин түзсө болот. Мисалы, үзгүлтүктүү функцияларды эсептөө үчүн:

1, эгерде x0 F(x) = |x|, эгерде -1 sign x= 0, эгерде x=0 1, болбосо

-1, эгерде x

Эгерде х аргументинин мааниси D1 ячейкасында сакталса, анда sign(x) төмөндөгүдөй туюнтма менен эсептелет (мисалы, SuperСalc):

IF(D10, 1, IF(D1

F(x) функциясын эсептөө:

IF (AND(A1

Адрестөө. Окуучулардын көң\лдөр\н электрондук таблицанын структурасы менен ЭЭМдин оперативдүү эсинин белгилүү окшоштуктарына буруу керек. Эки учурда тең ин-формацияны сактоо жана издөө үчүн адрестөө принциби колдонулат. Алардын айырмасы ОЭТте эң кичине адрестелүүчү бирдик болуп байт, ал эми электрондук таблицада ячейка эсептелет.

Өзгөрмөлөрдүн символдук аталыштары ушул эле учурда алардын таблицадагы адре-си болуп эсептелет. Таблицада салыштырмалуу адрестөө режими же абсолюттук адрестөө режими орнотулушу мүмкүн. Салыштырмалуу адрестөө режиминде формуланын жайгаш-кан ордун өзгөртүү (блокту көчүрүү, блокту которуу, саптарды же мамыларды өчүрүү) жылдырылган ячейкаларда турган өзгөрүлмөлөрдүн адрестерин автоматтык түрдө өзгөр-түүгө алып келет. Б.а., формулалар өздөрүнүн жаңы ордуна жараша модификацияланат.

Салыштырмалуу адрестөө режимин алып салганда абсолюттук адрестөө режими ор-нотулат. Бул учурда ячейкаларды жылдырганда формулаларды модификациялоо жүрбөйт.

Адатта, таблицада макулдашуу боюнча салыштырмалуу адрестөө режими иштейт. Абсолюттук адрестөө формулалардагы ячейкаларга айрым кайрылууларда колдонулат. Бул үчүн адрести «катыруучу» «$» символу колдонулат. Бул символдун жардамы менен бардык адрести, мисалы, $A$5, же анын айрым бөлүктөрүн $A, A$5 катырса болот.

Практикалык ишти уюштуруу боюнча көрсөтмөлөр.

Окуучулар үчүн негизги маселе берилген теманы минималдуу деңгээлде үйрөнүү: электрондук таблицалардын жардамы менен эсептөөлөрдү уюштуруунун негизги метод-дорун үйрөнүү. Бул үчүн алар электрондук таблица чөйрөсүндө ишти төмөнкү практика-лык ыкмаларын өздөштүрүүсү керек:

• таблицалык курсордун которулушун жөнгө салуу;

• курсорду керектүү ячейкага орнотуу;

• берилиштерди киргизү\: санды, текстти, формуланы;

• ячейкадагы маалыматтарды көчүрүү;

• саптарды жана мамыларды коюу жана өчүрүү.

Биринчи этапта чоң кыйынчылыктарды алып келүүчү теориялык суроолор – бул формулаларды жазуу эрежеси жана салыштырмалуу адрестөө принцибин түшүнүү. Алар-ды маселелерди жана көнүгүүлөрдү жүргүзүү менен жүзөгө ашыруу керек. Мындай масе-лелер практикумда берилген.

Формуланы жазуунун негизги эрежелери төмөндөгүдөй:

• формуладагы бардык символдор бир сапка жазылат;

• бардык операция белгилери коюлат;

• операциялардын аткаруу ыраатын өзгөртүү үчүн тегерек кашаалар колдонулат;

• операциялардын приоритеттери төмөнкү тартипте жайгашат: ^ - даражага көтөрүү; *, / - көбөйтүү, бөлүү; +, – кошуу жана кемитүү.

• стандарттык функциялардын приоритети арифметикалык операциялардан жогору, аргумент функциянын атынан кийин тегерек кашаада жазылат;

• бирдей деңгээлдеги удаалаш жазылган операциялар жазылуу тартиби боюнча атка-рылат, б.а. солдон оңду карай.

Бул бардык эрежелер туюнтмаларды жазуунун программалоо тилиндеги эрежелер менен дал келет.

Бул теманын көнүгүүлөр үчүн түз маселелерди (ЭТ формуласы берилген, математи-калык туюнтманы жазуу) да берүүгө болот.

Мисалы, төмөнкү математикалык туюнтма берилген:

(15у⁴ – 3х /7) / (4х²+6ху).

Электрондук таблица үчүн формуланы жазуу керек. Биринчиден, бул формуладагы өзгөрмө чоңдуктарга тийиштүү ячейкалардын адрестерин келтирип коюу керек. Мисалы, х – А1, у – В1. эми формуланы жазуу керек:

2 1 5 3 4 11 7 6 10 8 9

(15*В1^4-3/7*A1) / (4*A1^2*6*A1*B1).

Формуланын тууралыгын негиздөө үчүн операцияны аткаруу тартиби боюнча көрсөтүлгөндөй кылып номурлоо керек.

Тескери маселенин мисалы, электрондук таблица үчүн формула берилген: С5*В5/А5^2*B2^2.

Тиешелүү математикалык туюнтманы жазуу керек. Ячейканын адрестеринен мате-матикалык өзгөрмөлөргө өтөбүз: С5 — х, В5— у, А5 — z, В2 — k. Кийинки кадам да, мурдагы мисалдай эле, эсептөөлөрдүн ыраатын көрсөтөбүз:

3 4 1 5 2

С5*В5/А5^2+B2^2.

Эми бул формула төмөнкү математикалык туюнтмага дал келери түшүнүктүү болот:

Эми салыштырмалуу адрестөө принциби жөнүндө. Мурда белгиленгендей, бул электрондук таблицанын базалык принциптеринин бири болуп эсептелет. Формулаларда колдонулуучу ячейкалардын адрестери формулалардын жайгашуу ордуна карата салыш-тырмалуу аныкталат. Бул принциптин маанисин мисалдарда түшүндүрүү керек. Төмөнкү С1 ячейкасындагы формуланы таблицалык процессор мындай кабыл абат: берилген фор-муладан эки клеткага сол жакта жайгашкан маанини бир клетка сол жакта жайгашкан мааниге кош.

	А	В	С
1	5	3	А1 * В1

Бул формуланы башка ячейкага ар кандай жол менен которгондо (көчүрүү менен, фрагменттерди коюунун же өчүрүүнүн натыйжасында) формуланын жогоруда келтирил-ген мааниси сакталат. Мунун натыйжасында ячейкага болгон кайрылуу өзгөрөт. Мисалы, С1 ячейкасынан С2 ячейкасына формуланы көчүргөндө ал А2+В2 түрүнө ээ болот. F6 ячейкасына көчүрүүдө F4+F5 түрүнө ээ болот.

Окуучулар электрондук таблицада чыгарууну үйрөнүүчү эсептөө маселелеринин негизги типтери:

1. татаал эмес эсептөө ведемостторун алуу;

2. сандык таблицаларды статистикалык иштетүү;

3. таблицалык маалыматтар боюнча диаграммаларды түзүү;

4. параметрдин (мамынын) маанилери боюнча таблицаны иргөө;

5. функцияларды табуляциялоо.

Биринчи типтеги маселени чыгаруунун мисалы болуп окуу китебинде көрсөтүлгөн азык-түлүк продуктуларын сатуунун эсебин алуунун таблицасы эсептелет. Бул типтеги башка маселе болуп, эсептегичтин көрсөтүүсү жана 1кВт/сааттын баасы боюнча электр энергиясынын ар бир айлык төлөмүн эсептөө таблицасын түзүү эсептелет. Бул маселенин чыгаруу жолун талкуулайлы. Маселени чыгарууну таблицаны долбоорлодон баштоо ке-рек. Окуучулар үчүн бул кыйла татаал этап. Биринчиден, электр төлөмдөрүн эсептөөнүн алгоритмин тактоо керек (бул бардык эле окуучулар үчүн белгилүү эмес) Эсептегичтин (счетчиктин) көрсөтүүсүн ар бир айдын аягында алып турушат Бир айдагы сарпталган электр энергиясы учурдагы ай менен мурунку айдын көрсөтүүлөрүн айырмасы аркылуу аныкталат. Андан кийин сарпталган энергиянын санын 1кВт/саат энергиянын баасына къбъйт\\ менен төлөм эсептелет. Январга төлөмдү эсептөө үчүн эсептегичтин мурунку жылдын декабрындагы көрсөтүүсүн билүү керек. Бардык жогоруда айтылгандардан жыйынтык чыгаруу керек: кайсы чоңдуктар баштапкы болуп эсептелет, кайсылары фор-мула боюнча эсептелет. Алгачкы берилиштер эсептегичтин ар бир айдагы көрсөтүүлөрү жана 1кВт/саат энергиянын баасы, эсептелүүчүлөрү электр энергиясынын ай сайын бол-гон сарпталышы жана төлөмдүн суммасы.

Эми таблицаны түзүүгө өтүүгө болот. Таблицаны даярдоонун кээ бир эрежелерин окуучуларга дароо көрсөтүү зарыл. Биринчиден, таблицаны милдеттүү түрдө аталышы болуу керек. Таблицаны саптарына жана мамыларына аталыш керек. Даярдалган доку-ментти алуу үчүн мугалим акырындык менен таблицаны форматтоонун негизги каражат-тары менен окуучуларды тааныштыра баштоосу керек. Таблицанын баштапкы бөлүгү төмөнкү түрдө болот (1-кВт/саатка 45 тыйын, төлөм сом менен эсептелет дейли).

Электр энергиясын төлөө ведомосту

	А	В	С	D
1		Электр энергиясынынтөлөмүнүн ведомосту
2	Айы	Счетчик	Сарпталышы кВт/с	Төлөм сом менен
3	Декабрь	4000
4	Январь	4200	В4 – В3	С4 * 0,2
5	Февраль	4350	В5 – В4	С5 * 0,2
6	Март	4475	В6 – В5	С6 * 0,2

Таблицалык процессор менен иштөө учурунда формулаларды көчүрүү ыкмасын сөзсүз колдонуу керек. С4, D4 ячейкаларындагы формулалар баштапкы болуп есептелет. Анын ылдый жагында жайгашкан бардык формулалар көчүрүү жолу менен алынган. Бул мисалдан окуучуларга салыштырмалуу адрестөө принцибинин практикалык мааниси тү-шүнүктүү болот: ал формулаларды кайра жазбастан, чоң таблицаларды тез түзүүгө мүм-күндүк берет.

Бул маселени талдоо абсолюттук адрести (адрестери «катырылган») колдонуу идея-сына алып келет. 1кВт/сааттын баасын өзүнчө ячейкага сактоо керек (мисалы, В16 да), ал эми D4 ячейкасына С1*$B$16 формуласын жазып коебуз. Формуланы көчүргөндө абсо-люттук адрес өзгөрбөйт. Эми, эгер 1кВт/ саат энергиянын баасы өзгөрүп калса, анда бир гана В16 ячейкасына өзгөртүү киргизүү жетиштүү.

Сан таблицаларында көпчүлүк учурда ар кандай жыйынтыктоочу маалыматтар: сум-малар, орточо маанилер, эң кичине жана эң чоң маанилер эсептелет. Мындай маалымат-тарды алуу таблицаны статистикалык иштетүү деп аталат. Бардык таблицалык процессор-лордо бул үчүн тиешелүү функциялар бар. Жогоруда көрсөтүлгөн типтеги маселелерге ушундай маалыматтарды статистикалык иштетүүнүн тапшырмаларын кошуу керек. Миса-лы, электр энергиясын төлөө таблицасына бир жылда төлөнгөн акчанын жалпы суммасын эсептөөнү, электр энергиясынын бир айлык орточо сарпталышынын эң чоң жана эң кичи-не айлык төлөмдү кошуу керек.

Таблицалык маалыматтарды графикалык формада көрсөтүү практикада көп учурда колдонулат. Графикалык иштетүү эсептөөлөрдүн көрсөтмөөлүгүн, сыпаттуулугун күчө-төт. Таблицалык процессорлор колдонуучуга диаграммалардын (гистограммалардын, гра-фиктердин) көптөгөн типтерин тандоого мүмкүндүк берет. Мындай графикалык каражат-тарды иш графиги деп атоо кабыл алынган.

Диаграмманы түзүү үчүн колдонуучу анын тибин жана таблицанын кайсы блоктору-нан керектүү информацияны алуу керек экендигин кърсът\\ зарыл. Диаграмманын негиз-ги типтери практикумда жетишээрлик деңээлде баяндалып, анын колдонулушу тууралуу сунуштар берилген.

Электрондук таблицада шарттуу жана логикалык функцияларды колдонуу чоң мүм-күнчүлүктөрдү берет. Шарттуу функцияларды пайдаланбаган учурда таблица сызыктуу алгоритм катары каралат. Шарттуу функцияны колдонуу менен электрондук таблицага бутактануу структурасы киргизилет. Бутактануу маселенин шарты татаалданган учурда пайдаланылат. Мисалы, эгерде электр энергиясы үчүн төлөө эрежеси төмөндөгүдөй болсо: биринчи 100 кВт/саат үчүн 45 тыйын төлөнүүгө тийиш; 100 кВт/сааттан жогору болгон ар бир кВт/саат үчүн 60 тыйын төлөнөт. анда В4 ячейкасын эсептөөчү формула төмөндөгү түрдө болот:

IF((C4

Таблицада маалыматтарды иргөө мүмкүнчүлүгү таблицалык маалыматтар базасы ре-жиминин негизинде жүргүзүлөт. Адатта иргөө таблицанын бөлүп алынган блогунда уюш-турулат. Иргөө жүргүзүлүүчү мамы жана иргөөнүн тартиби мамынын маанилеринин өсү-шү же кемиши боюнча көрсөтүлөт.

Функцияны табуляциялоо – бул колдонмо математиканын көп чыгарылуучу маселе-леринин бири. Табуляциялоо берилген кадам менен аныкталган интервалда аргумент өз-гөргөн учурдагы функциянын маанилеринин таблицасын түзүү дегенди билгизет. Табуля-циялоо функцияны изилдөөгө: өзгөрүү мүнөздөрүн кароого, тамырлар жаткан аймакты бөлүп алууга, экстремалдык маанилерин аныктоого ж.б. мүмкүндүк берет. Электрондук таблицада көчүрүү ыкмасын колдонуп, функциянын чоң өлчөмдөгү маанилеринин табли-цасын тез түзүүгө болот. Ал үчүн таблицанын баштапкы эки сабын киргизип, андан кийин аларды керектүү сапка чейин төмөн карай көчүрүү керек.

Мисалы: F(x) = x³ + 0,5√x функциясынын таблицасы 0,2 кадамы менен, x=0 маанисинен баштап эсептелиши төмөнкү түрдө түзүлөт:

	А	В
1	Кадам =	0,2
2	Х	F(X)
3	0	F3^3=SQRT(F3)*0.5
4	А3+$B$1	F4^3=SQRT(F4)*0.5
5	А4+$B$1	F5^3=SQRT(F5)*0.5
6	А5*$B$1	F6^3=SQRT(F6)*0.5

Эгерде таблицадагы х тин баштапкы маанисин өзгөртүүгө туура келсе, анда А3 ячей-касындагы маалыматтарды оңдоо керек, ал эми кадамды өзгөртүү үчүн В1 ячейкасындагы маалыматты өзгөртүү керек. Формулалар колдонулуп жаткан таблицалык процессордо ка-был алынган формуланы жазуу эрежеси боюнча жазылат.

Тема: Информацияны издъъ, иргъъ жана сактоо технологиясын окутуу усулдары.

1. Информациялык системалардын жана маалыматтар базасынын арналышы.

2. Маалыматтар базасынын классификациясы.

3. Реляциялык маалыматтар базасынын структурасы.

4. Реляциялык маалыматтар базасынын элементтери: негизги ачкыч, талаанын аталышы, тиби жана мааниси.

5. Маалыматтар базасын башкаруу системасынын арналышы, МББСнын иштъъ режими.

6. Маалыматтар базасында информацияны издъъ.

7. Логикалык туюнтмалар жазууларды издъъ жана ъч\р\\ шарттарында.

8. Иргъъ, иргъън\н ачкычтары.

1. Информациялык системалардын жана маалыматтар базасынын арналышы.

Маалыматтар базасын \йрън\\н\ компьютердик техниканын бул тиркемесинин ак-туалдуулугун негиздъъдън башташ керек. Маселени тъмънк\дъй келтирсе болот: кандай-дыр бир реалдуу обьекттердин системасы же окуялар тууралуу маалыматтардын чоё кълъ-м\ бар. Мисалы, китепканадагы китептер тууралуу, ишканадагы жумушчулар тууралуу, кампадагы товарлар тууралуу, белгил\\ бир убакыт аралыгында болуп ъткън жолтранс-порт кырсыктары, ж.б. Ушул информацияларды карап чыкканга, толуктаганга, ъзгърткън-гъ, керект\\лър\н издегенге, арасынан тандап алганга, каалагандай иргъъгъ м\мк\н бол-гудай, ыёгайлуу сактоону уюштуруу зарылчылыгы келип чыккан. Бул ишти адамдар ком-пьютер ойлоп табылганча деле жасашкан. Маалыматтарды сактоого негизинен кагазды колдонушкан. Маалыматтар тизмеленип калыё журналдарда, папкаларда, картон карточ-каларда сакталган. Картон карточкалар китепканалардын каталогдорунда алигиче колдо-нулуп ж\рът. Ар бир карточкада ошол китеп жън\ндъ маалымат берилери ар бир окуучуга белгил\\. Алфавиттик каталогдо авторлордун фамилиялары алфавиттик тартипте берил-ген. Ал эми предметтик каталог китептин тематикасына жараша т\з\лгън. Системалашты-рылган ушундай картотека ишканалардын кадрлар бъл\м\ндъ да колдонулат. Бул ыкма керект\\ карточканы табууга, алмаштырууга, жаёысын кошууга, тизилген тартибин буз-бай иштъъгъ абдан ыёгайлуу. Бирок бул канчалык ыёгайлуу болбосун, миёдеген карточ-калар менен иштъъгъ туура келсе, ал абдан къп убакытты жана къп эмгекти талап кылат.

Башка мисал – документтердин архивдери. Тарыхый архивдер, сот иштеринин ар-хивдери, ойлоп табуулардын патенттөө архивдери ж.б. көп түрлөрү бар. Кээде мындай ар-хивдер бүтүндөй имаратты ээлейт. Андан бир документти табуу көп убакытты талап кы-лат. Мындан сырткары фотоархивдер, киноархивдер, үн жазууларынын архивдери бар.

Азыркы учурда жогоруда айтылган проблемаларды компьтердин жардамы менен чечсе болот. Компьютердик информациялык система чоң көлөмдөгү маалыматтарды сак-тай алат жана керектүү маалыматтарды тез таап, аны тезирээк оңдогонго ж.б. операция-ларды аткарганга эң ыңгайлуу. Мисалга бир нече информациялык системаны карап көрө-лү. Темир жол жана авиа билеттерин компьтердик система аркылуу сатуу. Же болбосо телевизордон олимпиадалык оюндардын эл аралык мелдешин көрүп жатасыңар дейли. Экранга комментатор айтып жаткан каалаган спортсмендер жөнүндө маалымат көз ир-мемде чыгып турат. Мындай компьютердик информациялык система иштеп жаткандыгын айтса болот. Муну көпчүлүк окуучулар жакшы билишет.

Бардык информациялык системанын негизи магниттик дисктеги маалыматтардын базасы болуп эсептелет. Дисктеги информация файл түрүндө сакталаарын окуучулар жак-шы билишет. Ошондуктан биринчи жыйынтыкты төмөнкүдөй чыгарсак болот: чоң маалы-маттар базасынын уюштуруу үчүн дисктеги чоң көлөмдөгү эс керек болот.

1. Маалыматтар базасынын классификациясы.

Кийинки суроо – маалыматтар базасынын классификациясы. Маалыматтар базасы түрдүү негиздер боюнча классификацияланат. Информацияны сактоо мүнөзү боюнча маа-лыматтар базасы фактографиялык жана документтик болуп бөлүнөт. Эгерде жогоруда келтирилген мисалдар менен айта турган болсок, фактографиялык маалыматтар базасы – бул картотекалар, ал эми документтик маалыматтар базасы – бул архивдер. Фактография-лык маалыматтар базасында кыска информация так аныкталган форматта сакталат. Доку-менттик маалыматтар базасында – мүмкүн болгон ар кандай информациялардын бардыгы сакталат. Бул базада бир гана текст түрүндөгү материалдар эмес, графика, видео жана үн (мультимедиа) түрүндөгү докуметтер да сакталышы мүмкүн.

Маалыматтарды сактоо жолу боюнча МБ боборлоштурулган жана бөлүштүрүлгөн деп классификацияланат.Борборлоштурулган маалыматтар базасында бардык информация бир компьютерде сакталат. Бул клиент пайдалана турган автономдук ПК же тармактык сервер болушу мүмкүн. Бөлүштүрүлгөн маалыматтмар базасы логикалык жана глобалдык компьютердик тармактарда колдонулат. Бул учурда базанын ар кайсы бөлүктөрү ар башка компьютерлерде сакталат.

Маалыматтар базасынын классификациясынын үчүнчү белгиси – бул маалыматтар-ды уюштуруунун структурасы боюнча сактоо. «Информациялык моделдөөгө киришүү» бөлүмдө маалыматтарды үч жол менен: реляциялык, иерархиялык жана тармактык уюш-турууга боло тургандыгы жөнүндө айтылган. Ошол уюштуруу жолдорунун колдонулушу боюнча маалыматтар базалары реляциялык (таблицалык), иерархиялык жана тармактык МБ деп аталат.

1. Реляциялык маалыматтар базасынын структурасы.

Информатиканын мектеп курсунда бир гана фактографиялык реляциялык МБ ка-ралган. Бул маалыматтар базасынын орто мектептин курсунда каралышы курстун чекте-лүүсүнөн гана эмес, реляциялык типтеги маалыматтар базасы бүгүнкү күндө кыйла көбү-рөөк колдонуп жана универсалдуу болуп эсептелгендигинде. Бардык маалыматтар систе-масынын таблица түрүндө көрсөтүүгө боло тургандыгы теориялык түрдө далилденген. Жөнөкөй реляциялык маалыматтар базасы бир эле таблица болушу мүмкүн, ал эми татаа-лыраагы бири-бири менен байланышкан бир нече таблицадан турушу мүмкүн.

Таблицанын структуралары негизги курстун буга чейинки бөлүмдөрүндө талданган-дыктан алар окуучуларга тааныш: ар бир сапта ошол келтирилген системанын түрдүү обьекттери тууралуу информация, ал эми мамыларда ошол обьекттердин түрдүү атрибут-тарына шайкеш келе турган информация камтылганын жакшы билишет. Реляциялык маа-лыматтар базасынын терминологиясында таблицанын саптары жазуулар, мамылары – та-лаалар деп аталат. «Реляциялык» деген аталыш англис тилиндеги «relation» сөзүнөн алын-ган, ал «катнаш» деп которулат. Бул терминди таблицанын талааларынын арасындагы өз ара байланыш деп түшүнүү керек.

Бул материалдарды конкреттүү мисалдарды келтирүү менен түшүндүрүү зарыл. Окуу китебинде мисал катары «Үйдөгү китепкана», «Аба ырайы», «Жетишкендиктер», «Факультативдер» деген таблицалар колдонулган. Маалыматтар базасында ар бир таблицаны өз аталышы болууга тийиш экендигин эскертип кетүү керек. Таблицаны плакатка түшүрүп алып иштөө мугалим үчүн ыңгайлуу.

Окуучуларда бекемделүүчү негизги түшүнүктөр:

• ар кандай таблица реалдуу бир система (процесс) жөнүндө информацияны өзүнө камтыйт, демек ал анын информациялык модели болуп эсептелет;

• таблицадагы жазуулардын бардыгы ошол системанын конкреттүү обьектти (окуясы) жөнүндө информация;

• ар бир жазуудагы талаанын мааниси – ошол обьекттин белгилүү мүнөздөмөсү (касиети, атрибуту).

1. Реляциялык маалыматтар базасынын элементтери: негизги ачкыч, талаанын аталышы, тиби жана мааниси.

Жазуулар жана талаа менен байланышкан негизги түшүнүктөр: жазуунун негизги ачкычы, талаанын аталышы, талаанын мааниси, талаанын типтери.

Негизги ачкыч – бул таблицадагы жазууларды бир мааниде аныктаган же таалардын жыйындысы. Негизги ачкыч – бул жазуулардын идентификатору деп айтса да болот. Окуу китебинде жөнөкөй жана курамдык ачкычтардын мисалдары келтирилген. Маалыматтар базасында «ачкыч» деген сөз бир нече багытта пайдаланылат. Мисалы, издөө ачкычы – бул маалыматтар базасындагы жазуу мааниси боюнча издөө үчүн талаа деп түшүнсө бо-лот. Иргөө ачкычы – бул мааниси боюнча жазууларды тартипке келтирүүчү талаа дегенди түшүндүрөт. Ошондуктан жазуулардын идентификаторун негизги ачкыч деп атоого туура келет.

«Маалыматтар базасы» темасы информатика курсу үчүн фундаменталдык мааниге ээ бир нече түйүндүү маселелерди камтырын мугалим түшүнүшү керек. Бул темада окуучу-лар чоңдук түшүнүгү менен кездешет. Бул түшүнүк электрондук таблицада, алгоритмде, программаларда кеңири колдонулат.Чоңдук – бул компьютердин эсинде өзүнүн аталышы, орду бар информациялык обьект. Ушундай көз караштан алганда талаа чоңдук болуп эсептелет. Таблицада ар бир талаага өзүнчө аталыш берилген, ар бир талаа үчүн анын тиби аныкталган. Чоңдук түшүнүгү анын үч касиети менен байланышкан:

1. чоңдук кабыл ала турган маанилердин көптүгү менен;

2. чоңдуктун жардамы менен аткарыла турган операциялардын көптүгү менен;

3. ЭЭМдин эсиндеги ички берилиштин формасы менен.

Маалыматтар базасында көпчүлүк учурда төрт негизги тип: символдук, сандык, даталык жана логикалык типтер колдонулат. Символдук типтин талаасы символдордун ар кандай ыраатулугунун маанисин сактайт; сандык талаалар бүтүн же бөлчөк ондук сандар-ды камтыйт; даталык тип – күн / ай / жыл; логикалык талаа – логикалык чоңдуктун маани-син (ооба-жок, чындык-калп ж.б.) камтыйт.

Кээде символдук талаа сандардан туруп калышы мүмкүндүгүн окуучуларга эскер-тип кетүү зарыл. Ушундан улам символдук жана сандык типтерди чаташтырып алууга бо-лот. Мындай болбош үчүн төмөнкү эрежени сакташ керек: эгерде талаа иреттик номерди же цифралык кодду белгилесе, анда буга символдук типти арнаш керек. Эгерде талаа бир нерсенин санын же өлчөмдүк чоңдугун билдирсе, анда талаа сандык типте болушу керек. Мисалы, символдук типке китепканадагы китептердин инвертардык номурлары, үйлөрдүн номурлары, телефондун номуру кирет. Ал эми сандык типке адамдын жашы, обьекттин салмагы, аралык, класстагы окуучулардын саны кирет.

Сандык талаалардын маанилери эсептөөдө да колдонулушу мүмкүн. Кээде информа-цияны издөөнүн шартында операнддары сандык талаалардын гана маанилери болгон арифметикалык туюнтмалар болушу мүмкүн. Номурлар жана коддор эсептөө операция-ларды жүргүзүү, адатта маани бербейт. Ал эми символдук талааларга салыштыруу опера-цияларын колдонуу толук мүмкүн (аз, көп, барабар ж.б.). Кодго айландыруу таблицасында сандар өсүү тартибинде жайгашкандыктан, цифралардан турган саптардын арасындагы логикалык катыштар математикалык мааниге ээ. Мисалы, «58» «24» - бул чындык. Би-рок, эгерде цифралардын саны ар башка болуп калса, натыйжа туура болбой калышы мүм-күн. Мисалы, математикалык көзкараштан алганда туура болгонуна карабастан, «2»

Информатика курсунун ушул бөлүмүндө окуучулар маалыматтардын логикалык ти-би жана логикалык чоңдук менен таанышышат. Логикалык чоңдук жөнүндөгү алгачкы тү-шүнүктү альтернативалык суроого жооп катары алса болот. Мисалы, «Китепканада ушул китеп барбы?» же «Сыртта жамгыр жаап жатабы?» ж.б.у.с. Мындай суроолорго «ооба» же «жок» деген жооп ала аласыңар. «Чындык», «калп» («true», «false») синонимдер болуп са-налат. Эгерде таблицанын талаасы ушул гана маанилерди ала турган болсо, анда ага логи-калык тип арналат.

«Негизги ачкыч», «талаанын аталышы», «талаанын типтери» деген түшүнүктөрдү бир топ тапшырмалар менен бекемдөө зарыл.

Биринчи типтеги тапшырма: таблицанын аталышы жана талаалардын тизмеси бе-рилген. Башкы ачкычты көрсөтүп, талаалардын бардык тибин аныктоо талап кылынат.

Окуу китебинен мисалдар:

КИТЕПКАНА (НОМУР, АВТОР, АТАЛЫШЫ, ЖЫЛЫ, ТЕКЧЕСИ)

Бул жерде реляциялык маалыматтар базасын таблицада берүүнүн традициялык фор-масы колдонулган. Кашаанын алдында таблицанын аталышы жазылды, ал эми кашаанын ичинде талаанын аталыштары \т\р менен ажыратылып келтирилди. Негизги талаалар белгиленди. Бул жерде бардык талаалар символдук типке кирет. Жогоруда, номур, жыл жана текче талаалары эмне себептен сандык типте мааниге ээ болбостугу түшүндүрүлгөн.

АБА-ЫРАЙЫ (КҮН, ЖААН-ЧАЧЫН, ТЕМПЕРАТУРА, БАСЫМ, НЫМДУУЛУК)

Бул жерде КҮН деген талаа «дата» тибине кирет; ЖААН-ЧАЧЫН – символдук тип; ТЕМПЕРАТУРА, БАСЫМ, НЫМДУУЛУК – сандык талаа.

ӨЗДӨШТҮРҮҮ (ОКУУЧУ, МУЗЫКА, АЛГЕБРА, ХИМИЯ, ФИЗИКА, ТАРЫХ, АДАБИЯТ)

Бул жерде ОКУУЧУ талаасы символдук тип, ал эми калгандары – сандык. Окуучу-нун баалары сандык тип, анткени орточо баллды издөөдө салыштыруу колдонулат.

ФАКУЛТАТИВДЕР (ОКУУЧУ, ГЕОЛОГИЯ, ГҮЛ ӨСТҮРҮҮ, БИЙ)

Бул жерде ОКУУЧУ символдук тип, калгандары логикалык типке кирет. Бул талаа-лардын маанилери окуучу ушул факультативдерге катышабы деген суроолорго жооп болот.

Экинчи типтеги тапшырма: маалыматтар базасынын предметтик чөйрөсү аныктал-ган; таблицага аталыш берүү, талаалардын аталыштарын жана тибин аныктоо, негизги ачкычты табуу керек. Албетте, бул тапшырма маалыматтар базасын долборлоо тармагына таандык болгондуктан, кыйыныраак. Ошондуктан окуучулардан толук жообун талап кы-луунун кажети жок. Алардын бир нече талааларын таап, типтерин аныктаганы жетиштүү болот.

Мисалы:

Д\йнъ ълкълър\	Классташтар	Кинофильмдер
ӨЛКӨЛӨР - символдук БОРБОРУ - символдук АЯНТЫ - сандык КАЛКЫ - сандык КАТЫШКАН - логикалык	ФАМИЛИЯСЫ - символдук АТЫ - символдук АДРЕС - символдук ТЕЛЕФОН - символдук ТУУЛГАН - дата	АТАЛЫШЫ - символдук ӨЛКӨ - символдук ЖАНР - символдук РЕЖИССЕР - символдук КОТОРУЛГАН - логикалык

5. Маалыматтар базасын башкаруу системасынын арналышы, МББСнын иш-тъъ режими. Реляциялык маалыматтар базасында информацияларды уюштурууга тиеше-лүү негизги түшүнүктөр менен таанышып бүткөндөн кийин, маалыматтар базасы менен иштөөгө арналган программалык камсыздоону үйрөнүүгө өтүү керек. Мындай программа-лык камсыздоо – маалыматтар базасын башкаруу системасы (МББС) деп аталат.

Персоналдык компьютерлерде реляциялык типтеги бир нече МББС бар. Тарыхта калган эң биринчи система dBASE болгон. Кийинчерээк FoxPro, Paradox; орус тилиндеги оболочкалары менен Карат, Ребус МББСпайда болгон. Microsoft Office пакетиндеги мек-тепте улам көбүрөөк колдонулуп жаткан реляциялык Access МББС бар.

Колдонулуучу маалыматтар базасы менен иштөөчү эки ыкма бар: бири программист тарабынан МББС чөйрөсүндө түзүлгөн колдонмо программанын жардамы менен иштөө болсо, экинчиси түздөн-түз МББС менен аракеттенип иштөө.

Маалыматтар базасы жаңы гана пайда болуп, тарала баштаганда биринчи түрү көп колдонулуучу. Кийинчерээк колдонуучунун ишине багытталган МББС пайда боло башта-ды. Колдонуучуга маалымат базасы менен иштегенде өзүнүн керектөөлөрүн: базаны то-луктоону же өзгөртүүнү, ар кандай шарт менен маалыматтарды издегенди, отчеттук доку-менттерди даярдоону иш жүзүнө оңой ашырууга мүмкүндүк берүүчү ыңгайлуу диалогдук чөйрөлөр түзүлдү. Кыйла жакшыртылган МББСтин мындай тиби болуп MS Access эсеп-телет. Ар түрдүү ситемалар колдонуучу менен МББСтин өз ара аракеттениш жолдору – колдонуучунун интерфейси менен айырмаланат. Мындай өз ара аракеттин принципиалдуу айырмаланган эки режими бар: биринчиси команданы символдор аркылуу киргизүү, экин-чиси диалогдук чөйрө менен иштөө.

Бардык МББСтердин қөздөрүнүн маалыматтарды сыпаттоочу тили жана маалымат-тарды башкаруучу тили болот. Эгерде колдонуучу команданы символдор аркылуу кирги-зүү режиминде иштөөгө туура келсе, анда ал командалык тилдин синтаксисин толугу ме-нен билиши зарыл. Диалогдук чөйрө – интерфейстин жогорку деңгээлдүү каражаты. Би-рок мындай чөйрө менен иштегенде колдонуучу ошол эле команданын жардамчы кара-жаттарын: менюну, айтып берүүнү, инструменттер панелин пайдаланарын түшүнүү керек.

Ар кандай команда – белгилүү бир иштин аткарылышын башкаруучу информация. Бул үчүн ал бардык маалыматтарды камтышы керек. Адатта бул – команданын аталышы жана параметрлердин тобу. Окуучулар маалыматтар базасы менен иштеп жатканда, кан-дай команда бериши керектигин, аны аткарыш үчүн системага кандай параметрлерди жи-берүү керектигин билүүлөрү методикалык көзкараштан алганда абдан зарыл. Окуу ките-бинде төмөнкүдөй методикалык ыкма колдонулат: кандайдыр бир гипотетикалык (ойдон чыгарылган) реляциялык МББС каралат. Анда командалардын тили катары кыргыз тилин-деги сөздөр колдонулган. Система колдонуучу менен диалогдук режимде өз ара аракетте-нишет: экранга чекит түрүндөгү чакыруу чыгат (бул dBASE ж.б. МББСте кабыл алынган). Чакырууга жооп иретинде колдонуучу клавиатуранын жардамы менен кезектеги команда-ны берет. Команда аткарылгандан кийин чакыруу кайра кайталанат.

Окуу китептеринде маалыматтар базасын башкаруу системасынын конкреттүү чөй-рөсүнүн сыпатталышы берилет. Тексттик же графикалык редакторлордун интерфейстери-не караганда, ар түрдүү МББСтин интерфейстери азыраак унификацияланган. Ошондук-тан бул жерде жалпыланган сыпат берүү кыйыныраак. Конкреттүү системага көндүрүүнү мугалим аткарыш керек. Бул үчүн пособие, маалымдама, методикалык материал ж.б. кошумча адабиятты колдонуу зарыл.

Конкреттүү бир МББСти окуу үчүн стандарттык методикалык схеманы колдонууга болот: «чөйрө - иштөө режими – команданын системасы – маалыматтар». Мисалы, Access МББС үчүн төмөнкү иштөө режимдери каралат:

• таблица менен иштөө режими: «Таблица»;

• суроо менен иштөө режими: «Суроо»;

• отчёттор менен иштөө режими: «Отчет»;

• формалар менен иштөө режими: «Форма».

Макростор жана модулдар менен иштөө режими негизги курста каралбайт. Ар бир каралган режимде камтылган режимдер: «Карап чыгуу», «Конструктор» жана «Түзүү» бар. Мисалы, «Таблица – Карап чыгуу» режиминде иштеп жатып, таблицанын мазмунун карап чыгууу менен, анын айрым талааларын редакциялап чыгууга болот. «Таблица – Конструктор» режиминде таблицанын структурасынын сыпатталышын карап чыгып, өзгөртүү кигизсе болот. «Таблица – Түзүү» режиминде таблицанын жаңы структурасын сыпаттоого жана түзүүгө болот.

6. Маалыматтар базасында информацияны издъъ. Окуу китебиндеги материал МБ жөнүндө жалпы түшүнүк берип, даяр маалыматтар менен иштөөнү үйрөтүү, информа-цияны издөө, иргөө, өчүрүү, жазууларды кошуу болуп саналат. Практикумда маалыматтар базасынын структурасын түзүүнү жана толтурууну үйрөнүү каралган.

МББС менен иштөө тийиштүү программаны ачуу менен башталат. Андыктан окуучу ал программа кайда сакталганын жана аны кантип ачышты билиши керек. Биринчиден, маалыматтар базасы файлда сакталаарын окуучулар эстерине тутуусу зарыл. Аны менен иштөө үчүн маалыматтар базасы сакталган файлды ачуу зарыл. Андан кийин экрандан таблицаларды кантип карашты мугалим көрсөтүп бериши керек. Практикумдагы ар түр-дүү таблицаларды ушул максатка пайдаланса болот.

Маалыматтар базасын түшүндүрүп жатып, таблица менен бирге компьютердин эсин-де анын структурасынын сыпатталышы бар экенин айта кетүү керек. Окуучу андан талаа-лардын параметрлерин: аталышын, тибин, форматын ж.б. билип алышат. Access МББСте бул «Таблица – Конструктор» режиминде жүзөгө ашырылат.

Бардык информациялык системанын негизги маселеси маалыматтар базасынан ин-формацияны издөө болуп саналат. Издөө колдонуучунун суроосу менен аткарылат. Гипо-тетикалык МББСтин тилинде суроо берүү компаниясынын структурасы төмөндөгүдөй:

. маалымдама ;

. шарт .

Берилген суроолордун жыйынтыгында командада көрсөтүлгөн талаалардан турган таблица түзүлөт. Бул таблицада издөө шартын канааттандырган информация да кошулат. Издөө шарты өзүнчө бир логикалык туюнтма. Бул жерден биз теманын дагы бир фунда-менталдык түзүүчүс\ – математикалык логиканын негиздери менен таанышабыз. Инфор-матикада бул тема жалпы билим берүүчү чоң мааниге ээ.

7. Логикалык туюнтмалар жазууларды издъъ жана ъч\р\\ шарттарында.

Логикалык туюнтма – чын же калп экендиги тууралуу жыйынтык чыгара турган кандайдыр бир айтым. Маалыматтар базасына карата бул аныкта-манын мындай айтса болот: логикалык туюнтма – маалыматтар базасынын таалаларынын маанилери тууралуу кандайдыр бир айтым; бул айтым ар кандай жазууга карата чын же калп болушу мүмкүн.

Логикалык туюнтма жөнөкөй жана татаал болуп бөлүнөт. Жөнөкөй туюнтмада ар дайым таблицанын бир талаасы колдонулат жана логикалык операция колдонулбайт. Та-таал логикалык туюнтмаларда логикалык операциялар колдонулат. Жөнөкөй логикалык туюнтмалар– же логикалык типтеги талаанын аты же катыш (математикада «барабарсыз-дык» дешет).

Негизги проблема – бул издөө шарттарын логикалык туюнтмалар түрүндө формал-дуу көрсөтүүгө окуучуларды үйрөтүү. Мисалы «бешинчи текчеден өйдө турган китептер-дин бардыгын табуу» деген фразадан ТЕКЧЕ5 деген логикалык туюнтмага өтүү; же «физика сабагынан жетишпегендердин бардыгын тандагыла» деген фразаны ФИЗИКА

Издөө шартында логикалык типтеги талааларды колдонууга өзгөчө көңүл буруу керек. Аларда адатта катыштар колдонулбайт. Логикалык талаа өзү «чындык» же «калп» деген логикалык маанини алып жүрөт. Мисалы, «бийге катышкан бардык окуучуларды тандагыла» деген шартты БИЙ деген бир эле логикалык талаанын аты менен киргизсе бо-лот. Бул түшүнүктөрдү бышыктоо үчүн окуу китебиндеги тапшырмаларга кайрылса болот

Татаал логикалык туюнтмалар өзүнө логикалык операцияларды камтыйт. Математи-калык логиканын үч негизги операциялары каралат. Алар: коньюнкция (жана), дизьюнк-ция (же), тануу (жок). Адатта бул суроону түшүндүрүүдө мугалим кыргыз тилиндеги жана, же, жок деген сөздөр катышкан айтымдардын семантикалык маанилерине таянат. Мисалы, «Бүгүн алгебра жана физикадан текшерүү иш болот» деген айтым: эгерде эки текшерүү иши тең болсо туура, алардын бирөө эле болбой калса калп болуп калат. Ал эми, «Бүгүн алгебра жана физикадан текшерүү иш болот» деген айтым: эгерде эки текшер\\ иши теё болсо туура, алардын биръъ эле болбой калса калп болуп калат. Ал эми, «Б\г\н алгебрадан же физикадан текшер\\ иши болот» айтымды алсак: жок дегенде бир текше-рүү иши болсо, анда ал чындык болот. Акырында, «Бүгүн текшерүү иши жок» деген ай-тым: эгерде текшерүү иши жүрбөсө, анда бул чындык, эгерде текшерүү иши болсо, анда калп болуп калат. Ушуга окшогон мисалдардан мугалим логикалык операцияларда атка-руунун эрежелери тууралуу жыйынтык чыгарат: эгерде А жана В логикалык чоңдук бол-со, анда:

• А жана В чын, эгерде эки операнд тең чын болсо;

• А же В калп, эгерде эки операнд тең калп болсо;

• жок А логикалык чоңдуктун маанисин карама-каршысына алмаштырат: жок чындык – калп; жок калп – чындык.

Бул эрежелер чындык таблицасында келтирилет.

Маалыматтар базаларынан издөөнүн шарттарын түзүүгө өткөндө окуучулар көбүнчө «табигый маанинин тузагына» түшүп калышат. Мисалы, «Китепкана» маалыматтар база-сынан Айтматов жана Касымбековдун бардык китептери жөнүндө маалымат алгыла деген маселе келтирели. Көпчүлүк окуучулар бул шартты төмөнкүдөй жазышат:

Автор = «Айтматов» жана Автор = «Касымбеков»

Тапшырмада айтылган «жана» деген байламта сөз автоматтык түрдө логикалык туюнтмага өтүп кетет. Ошондуктан мугалим китептин автору бир убакта Айтматов жана Касымбеков болушу мүмкүн эмес деп түшүндүрөт. Мындай шартты канаатандырган китеп китепканада жок. Бул жерде «же» деген логикалык операцияны колдонуу керек.

АВТОР = «Айтматов» же АВТОР = «Касымбеков»

Эми эки автордун китептерин толугу менен ала алышат.

Же операциясы ар бир шартты канаатандырган жазуулар тандалып бириктирилет. Жана операциясы башкача иштейт: адегенде, биринчи шартты канаатандырган бардык жазуулар тандалат, андан кийин алардын арасынан экинчи шартты канаатандырганы тан-далат.

Окуучуларга издөөнүн татаал шартын өздөштүрүү үчүн бир нече формалдуу тап-шырмаларды аткаруу пайдалуу. Мисалы, доскага төмөнкү таблицаны чийгиле. Издөө шарты логикалык туюнтма түрүндө берилген «кайсы жазуулар аны канааттандырат?» деген тапшырма бергиле.

Жазуулар	Талаалар
	A	B	C
R1	1	2		3
R2	1	3		1
R3	2	2		2
R4	3	3		3
R5	3	2		3

Шарт: Жооп:

1. A=1 жана В= 2 :R1

2. А=1 же А=3 :R1, R2, R4, R5

3. А=1 же В=2 :R1, R2, R3, R5

4. А=1 же В=2 же С=3 :R1, R2, R3, R4, R5

5. А=1 жана А=3 жана С=3 :R1

6. жок А=1 :R3, R4, R5

8. Иргъъ, иргъън\н ачкычтары. Конкреттүү МББС менен иштөөгө өткөндө муга-лим окуучуларды суроо командасын түзүүнүн эрежелери менен тааныштырат. Эгерде маектик чөйрө жок болсо, командалары символдук киргизүү аркылуу берилет. Анда командалардын синтаксисин деталдарына чейин көңүл буруу менен сыпатташ керек.

Маектик чөйрөнү колдонууда команда маек учурунда түзүлөт. Система колдонуучу-га ар бир кадамды айтып жана команданын кезектеги элементин тандоого менюну көрсө-түп турат.

Маалыматтар базасында информацияны манипуляциялоонун дагы бир эң маанилүү түрү – жазууларды иргөө. Бул жерде окуучулар өздөштүръ турган негизги түшүнүктөр «иргөө ачкычы» жана «иргөө тартиби». Иргөө ачкычы бул – маанилери боюнча жазуулар-дын иреттелишин жүргүзүүчү таблицанын талаасы. Иргөө тартибинин эки варианты бар: ачкычтын маанилеринин көбөйүшү жана кемиши боюнча жүргүзүү. Эгерде ачкыч бир не-че болсо аларга иерархия коюлат: биринчи, экинчи ж.б. Биринчи кезекте жазуулар бирин-чи ачкычтын маанилери боюнча иргелет; ачкычтарды бирдей болгон топтун ичинен иргөө экинчи ачкыч боюнча жүрөт ж.б.

Практикалык иштерди уюштуруу боюнча кърсътмълър.

Практикалык тапшырмалар үч түргө бөлүнөт:

1. маселелер: негизги түшүнүктөрдү бышыктоо үчүн теориялык тапшырмалар;

2. көнүгүүлөр: МББСтин чөйрөсү менен иштөө көндүмдөрүнө ээ болууга практикалык тапшырмалар;

3. индивидуалдык иштер: окуучулардан теориялык билимге жана практикалык көндүм-гө комплекстүү ээ болууну талап кылган зачеттук тапшырмалар.

Ушул үч түрдөгү тапшырмалар практикумда берилген . Бул тапшырмаларды сабак учурунда окуучулар чогуу талдап аткарышат, текшерүү жана үй тапшырмаларында колдо-нууга болот.

Көнүгүүлөр компьютерде аткарылышы керек. Мугалим маалыматтар базасын кан-тип колдонуу керектигин үйрөтүүнү көнүгүүлөрдүн мисалын келтирүү менен түшүндүрсө болот. Түшүндүрүп бүткөндөн кийин окуучуларга ошол типтеги көнүгүүлөрдү тапшырма катары аткартып, бышыкташы керек. Көнүгүүлөр менен иштөө материалдарын (таблица-лар сакталган файлдар) алдын ала камдап коюшу зарыл.

Мугалим индивидуалдык иштердин вариантын ар бир окуучуга алардын мүмкүнчү-лүгүнө жараша берген дурус. Кээде бир тапшырманы бардык окуучуларга бирдей берсе да болот. Мындай учурда мугалимге аларды көзөмөлдөп, жардам көрсөтүү да жеңил. Атка-рылган ишин жыйынтыгы боюнча ар бир окуучуга өзүнчө баа коюлат.