Физика 9-кл. Күндөлүк план 3-чейрек

9-класс: Физика «______» « 201______» -ж

Сабактын темасы: Квант физикасы,атомдун планеталык модели.

Резерфорддун тажрыйбасы

Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдүү ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын жүрүшү:

Жаңы тема:

Квант физикасында элементардык болукчолордун кыймыл аракеттери мындагы болуп отуучу ар туркун процесстердин журушу жонундо окутулат.Алгач атомдун тузулушун карайбыз.Атомдун ички тузулушун ар турдуу айтып келишкен.бирок 20-кылымдын башында немец физиги озунун жургузгон тажрыйбасында так моделин тузгон.мында атомдун тузулушу кун системасына окшош болгондуктан атомдун планеталык модели деп аталган.

Атомдун модели боюнча атом он жана терс заряддуу болукчолордон турат.он зарядду болукчолор протондор деп аталып ал атомдун ядросунда жайгашып атомдун негизги массасын тузот.ал эми анын айланасында терс заряддуу электрондор айланып журот.Э.Резерфорд электрондорду планеталарга ал эми ядрону кунго салыштырган.Электрон мн протондун заряддарынын модулу барабар болот,бирок протон электрондун массасынан 1836 эсе чондук кылат.

Резерфорддун тажрыйбасында коргошун кутучасына салынган радиоактивдуу элемент,экран,алтын фольгасы вакуум идиштин ичине орнотулат.коргошун кутучасындагы радиоактивдуу элемент α нурларын чыгарат,ал туптуз келип экранга чачырайт да кичинекей такты пайда кылат.Эгерде экран мн кутучанын ортосуна ото ичке алтын фольгасын койсо,α нурларынын копчулугу экранга мурдагыдай эле отуп такты пайда кылат,бирок азыраак болугу бир аз бурчка кыйшайып кээ бир болугу артка чагылат.Э.Резерфорт бул корунуштон α нурунун олчомдоруно таянып озунун жыйынтыгын чыгарат.α болукчосу + заряддуу жана 4 атомдук массага ээ.Анын кыймылынын озгоруусу атомдун ядросу тарабынан болгонун ырастайт.

Атомдун ядросу ото кичине коломду ээлеген он зарядка ээ.бирок анын массасы атомдун негизги массасын тузот.ядронун диаметри 10^-12см ден 10^-13см ге чейин.Ал атомдун 1/100000ин тузот.

Атомдун массасы 10-²⁵кг дан 10^-27кг га чейин диаметри 10^-8см га чейин.

7. САБАКТЫ ЖЫЙЫНТЫКТОО

Квант физикасы атомдун ички тузулушу жана касиеттери жонундо окутат.атом он заряддуу ядродон жана терс заряддуу электрондордон турат.ал кун системасына окшош болгондуктан атомдун планеталык модели деп аталат

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: Бор постулаты атомдун нурданышы

Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби, сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын жүрүшү:

Жаңы тема:

Э.Резерфорддун моделинде атомдун электрондору ядрону айланып журот.бирок ал ядро + электрондун – заряддуу болсо эмне учун экоо тартылып жабышып калбашын,атом нурданганда кванттык энергия кандайча жутулуп чыгарылаарын тушундуро алган эмес.бул боюнча даниялык физик Н.Бор озунун постулаттары мн жооп издеген.анын эки постулаты;

1.Атомдордо электрондор озгочо стационардык абалда гана болушу мумкун,бул абалдардын ар биринде белгилуу энергия туура келет.

2.Атом бир стационардык абалдан экинчисине откондо кванттык электр магниттик энергияны жутат же чыгарат.

Атомдун электрондору бир нече орбиталарда айланышат.Ал орбиталардын бирине отуу мн электрон кванттык энергиясы кобойуп же азаят.чон орбитада болгон электрондун энергиясы кичине орбитадагыга караганда чон болот.Орбиталардын мындай айырмачылык катарын n–кванттык башкы сан деп аталат.n=1 n=2 ден кичине n=3 n=2 ден чон ж.б.Атомдун кванттык энергиясынын айрмасыE_m-E_n=hv

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: Менделеевдин мезгилдик таблицасы

Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби, сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын жүрүшү:

Жаңы тема:

Менделеевдин мезгилдик таблицасында атомдордун жайгашуусу жанаэлектрондордун саны корсотулгонун билебиз.Бирок мында кайсы орбиталарда жайгашаарын айтылган эмес.Ар бир атомдогу электрондор бир катар орбидада жайгашат.1-2-3-4-5 болуп.бул башкы кванттык сан деп аталып,ар бир орбитага белгилуу электрондор батат.Орбитада жайгашкан электрондордун саны

2n² туюнтмасына баш иет.мында ṅ кванттык сан 1 болгондо 2 n² =2, ṅ=2 болгондо 8,ṅ=3 болгондо 18 болот ж.б.Бул мисалы биринчи орбитага 2 электрон 2-орбитага 8электрон,3-орбитага 18 электрон сыят деген сөз

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы : Оптикалык кванттык генератор-лазер

Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби, сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаңы тема:

Жылуулук, химиялык, электр энергияларын электр-магнит-тик талаанын энергиясына - лазер нурларына айландыруучу түзүлүш лазер дел аталат (лазер дегенсөз «индуцирленген нур-дануунун жардамы менен жарыкты күчөтүү» деген свздврдүн англис тилинде жазылышынын баш тамгаларынан бириктири-лип алынган). Энергиянын мындай айлануусунда энергиянын белгилүүбөлүгү пайдасыз чыгымдылууга дуушар болот. Бирок ошондой болсо да, алынган лазердик энергия өтө жогорку са- патка ээ болуусу менен айырмаланат. Лазердик энергиянын са-паты анын жогорку концентрациялуулугу жана бир кыйла алые аралыкка берилүү мүмкүндүгү менен аныкталат. Лазер нурун диаметри жарык толкунунун узундугуна барабар келген эн ки- чине аянтчага фокустап, азыркы мезгилдеги ядролук жарылуу-нун энергиясынан жогорку тыгыздыктагы энергияны алууга болот. Лазердик нурлануунун жардамы мененэң жогорку тем-ператураны, басымды, магниттик индукцияны алууга жетишүү мүмкүндүктөрү пайда болду.

А. Эйнштейй 1917-жылы атомдордун индуцирленген (арга-сыз) нурлантуусунан жырыктын пайда болоорлугун алдын ала айткан. Индуцирленген нурдантуу деп дүүлүккөн атомдордун аларга түшкөн жарыктын таасири астында нурдантуусун түшүнөбүз. Мындай нурдантуунунэң жакшыөзгӨчөлүгү болуп, индуцирленген нурдантуудан пайда болгон жарык толкуну, атом-го түшквн толкун жыштыгынан да, фазасынан да, поляризация-сынан да айырмаланбайт.

Россиялык физиктер Н. Г. Басов, А. М. Прохоров жана алар менен байланышсыз америкалык физик Ч. Таунс тарабынан кванттык электроника боюнча фундаменталдуу ил и ми й изил-дөөлөрүнүн негизинде 1960-жылы биринчи жолу лазер алын-ган. Ошол эле жылы америкалык физик Т. Мейман оптикалык кванттык генераторду - рубиндик лазерди ойлоп таап, бирин-чи, жолу, когеренттик электр- магниттик нурдантууну алган. Мына ошол жылдардан баштап голография дүркүрвп онүго баш-тады »жана зор практикалык мааниге ээ болду. Рубиндик лазер-дин жардамы менен адамдын портрети биринчи жолу 1967-жылы тартылып алынган.

Жарыктын лазердик булактары жарыктын башка булактарына Караганда бир катар басымдуу взгөчөлүктөргө ээ:

Ажыроо бурчуэң эле кичине болгон (10~⁵ рад га чамалаш) жарык шооласын лазерлерден алууга болот. Жерден Айга жи-берилген мындай жарык шооласы диаметри 3 км болгон сүрөттөлүштү гана түшүрө алат.

Лазердин жарыгы өтө эле жогорку монохроматиялуулугу менен айырмаланат. Кадимки жарык булактарында атомдор жарыкты бир-биринен көз карандысыз нурдантышеа, лазер-лерде атомдор жарыкты иреттүу нурдантышат. Ушуга байла-ныштуу толкундардын фазасы регулярдуу өзгөрүүдо болот.

Лазерлер жарыктынэң кубаттуу булактары болуп эсепте-лишет. Ай рым лазерлердин нурдантуусунун кубаттуулугу (спек-трдин ичке интервалында, кыска убакыт ичинде) 10¹⁷ВтҮсм²ка жетет. Ал эми Күндүн нурдантуу кубаттуулугу 7- 1 №ВтҮсм²гана барабар.

Лазерлердин иштөө принциби төмөнкүдөй. Кадимки шарт-тарда көпчүлүк атомдор төмөнкү энергетикалык абалда болушат. Ошого байланыштуу төмөнкү температураларда заттар жарык бербейт.. Заттар аркылуу электр-магниттик толкундар өткөндө анын энергиясы жутулат. Толкундардын жутулган энергиясы-нын эсебинен атомдордун бир кыйласы дүүлүгүүгө дуушар болу-шат, б. а. жогорку энергетикалык абалга келишет. Бул учурда жарык агымынын 2- жана 1-децгээлдердеги

энергияларынын айырмасына Е₁-Е₂=hv

барабар болгон энергия жутулат. 51-сурвттв схема турундө дуулукпвгвн атом жана 2 ₂

51-сүрөт. 52-сүрот.

электр-магниттик толкун синусоида-нын белугу катары берилген. Электрон төмөнку денгээлде турат (52-сурвттв) энергияны жутуп, дуулукквн атом сурөттөлгөн. Дуулуккон атс»уЗүкагылушуу кезинде озунун энергиясын жанын-дыгы атомдорго оерлши же фотонду каалагандай багытка чыга-рышы мумкун.

Эми чвйрвдвгу атомдордун бир кыйла бөлугун кандайдыр бир жол менен дуулуктурдук дейли. Анда зат аркылуу втквн электр-магниттик толкун начарлабастан, кайра

тескерисинче индуцирленген нурдантуунун эсебинен кучвтулуугв дуушар болот. Анын таасири менен атомдор жыштыгы жана “ фазасы тушквн толкундун жыштыгына жана фазасына туура келуучу толкундарды нурдантуу менен иреттуу турдв твмвнку - энерге-тикалык детээлге втушвт. 53-сурөттө болсо дуулукквн

атом жана 2 ш

53-сүрот,

толкун сурвттвлгвн, ал эми 54-сурвттв атомдун негизги абал-га втквну, толкундун кучвтулгвндугу схема турундв квргв-зулгвн.

Эки детээлдуу энергия лазердин иштешиучун жетишсиз-дик кылат. Лампанын жарыгы канчалык кубаттуу болбосун,баары бир, дуулукквн атомдордун саны дуулукпвгвн атомдордун санынан ашык болбойт. Жарык бир эле убакытта атомдорду да дуулуктурвт, ошондой эле жогорку детээлден твмвнкугв инду-цирленген втуулврду лайда кылат.

Мындай абалдан чыгуу уч энергетикалык детээлди пайда-лануу менен иш жузунв ашырылган. 55-сурвттв уч энергетика­лык детээл сурвттвлгвн Система 3-депгээлде 10~⁸ с чама-сында, аз эле убакыт жашай алат, ан-дан кийин жарык чыгарбастан взу-нөн өзү 2-абалга втвт (бул учурда энергия кристаллдык торчого бери-лет). 2-абалдагы «жашоо убакты-сы» 100000 эсеге квптук кылат, б. а. 10~³ с ка чамалаш убакытты тузвт. Тышкы электр-магниттик толкун-дун таасири менен 2-абалдан 1-абалга втуу нурдантуу менен журвт. Мындай процесс лазерлерде колдонулат.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: Голография жонундв түшүнүк

Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби, сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын жүрүшү:

Жаңы тема:

Азыркы мезгилде лазерлер илимде жана техникада кепири колдонууларга ээ болууда. Лазерлердин жардамы менен обөек-тилердин көлөмдүк сүрөттелүшүн линзасыз алуу голография дел аталат (голография грек сөзүнөн алынган: «голос» - mo-лукжаңа «графо» - жазам). Голография толкун фронтун калыбына келтирүү жолу менен оптикалык сүрөттөлүштү алууга негизделген. 1920-жылы Полыналык физик М. Вольфке (1883-1947) голографиялык ыкма менен сүрөттөлүштү алууну сунуштап, аны эксперименталдык жол менен текшерүүгө жетишкен. Ан-дан кийин 1948-жылы англис физиги Д. Габор (1900-1979) обөектилерди (нерселерди) голографиялык ыкма менен каттоону жана аны кайра калыбына келтирүүнү сунуштаган. Анын практика жүзүндө ишке ашырылышы лазер ойлоп табылгандан кийин гана мүмкүнчүлүккө ээ болду (Лейт, Упатниекс, 1962; АКШ). Ошентип, нерселердин көлөмдүк сүрөттөлүштөрүн алуунун өзгөчө ыкмасы табылып, колдонмо оптиканын жаңь/ багыты -голография ачылды.

Голографияны ойлоп тапкандыгы үчүн Д. Габор 1971-жылы Нобель сыйлыгына татыктуу болгон.

Голография бул эки баскычтуу процесс. Биринчи этабында жарыктанган нерседен (предметтен) чыккан жана ал жөнүндөгү информацияны алып жүрүүчү жарык толкуну катталат. Бул этапта нерсенин голограмма деп аталуучу сүрөттөлүшү пайда болот. Голограмманын жардамы менен экинчи дтапта нерсе (предмет) тарабынан чачыратылган толкун калыбына келтирилет жана оптикалык сүрөттөлүш алынат. Чачыраган толкундун амплитуда-сы жөнүндө гана информацияны камты-ган кадимки фотографиядан айырмала-нып, голограмма анын фазасы жөнүндө да кошу мча маалыматты камтыйт. Бул болсо толкун талаасын толугу менен ка-лыбына келтирүүзсч^жана ал боюнча пред-меттиц (нерсенин) көлөмүн, ошондой эле түсүн толугу менен кошо камтыган сүрөт-төлүштү алууга мүмкүндүк берет.

Голографиянын жөнөкөй жана көп колдонулуучу схемасында предметти жарыктандыруучу жарык булагы моно-хроматикалык жана когеренттүү болушу керек.

Голографиялык ыкманын негизги идеясы төмөнкүдөй: бир эле булактан чыккан эки когеренттүү толкундар Ф фотопластинкасында ин-терференциялык сүрөттөлүштү берет; таяныч деп аталган 1 тол-кундары 3 күзгүсүнөн чагылгандан кийин Ф пластинкага келип түшот, ал эми сигналдык деп аталуучу 2 толкундар П предметинде чачырап, андан кийин Ф пластинкасына түшөт (56-сүрөт). Фотопластинкада пайда болгон интерференциялык сүрөттөлүш П предметинин голограммасы. деп аталат. Бул интерферен­циялык максимумдардын жана минимумдардын татаал би- ригүүлөрү - фотосезгич катмардын карара түшүүсү болуп эсеп- телет.

Эгер голограмма жазылгаН фотокатмар жука болсо, анда аны эки өлчөмдуу деп аташат. Эки өлчөмдүү голограмманын сүрөт- төлүшүн алыш үчүн сымап лампасынын жарыгын пайдалануу керек. Анткени мындай учурда ыңгайлуу интерференциялык кубулуш пайда болот. Сүрөттөлүштү алыш үчүн позитивдик голо-грамманы дярдоонун зарылдыгы жок.

Эки олчомдүүдон башка уч олчөмдүу же коломдук голограм-маны алууга да болот. Россиялык физик Ю. Н. Денисюк (1927-2006) 1962-жылы тунук, жарыкты сезгичтүү, калыц катмарлуу эмульсиялуу (15-20 мкм ге чамалаш) пластинкаларда коломдук голограм-маларды алган.Үч олчвмдүү голо-грамманы алуунун схемасы 57-сүрөттө көргөзүлгөн. Лазер булагынан чык-кан жарыш агымдар С айнек плас-тинкасынан, калын катмарлуу Ф фо-тоэмульсиясынан отүп П предметине (буюмуна) түшөт.

Предметтен чачырагандан кийин нурлар кайра фотоэмуль-сияга багытталышып, түшүүчү агымдар (бул чиймеде бир эле убакытта таяныч агымдарынын милдетин аткаруучу) менен ин-терференциялык сүрөттвлүштү - туруучу толкундарды берет. Фотоэмульсиянын ичинде бир нече ондогон жалпак голограм-мадан тургандай болгон карарган жерлери лайда болот.

Предметтин сүрөттөлүшүн калыбына келтириш үчүн квлом-дүк голограмманы ак жарыктын чачыроочу нурлары мененжарыктандыруу жетиштүүлүк кылат. Пайда болгон коп нурдуу интерференция, толкун узундуктары лазердин таяныч тол- кундарынын узундуктарына барабар толкундарды гана күчөтүү-гө алып келет. Бул учурда калган сүрөттолүштөрү калыбына келтирилбейт. Алар интерференциянын натыйжасында өчүрү-лвт. Байкалуучу сүроттолүш лазер нурданткан түстүн взүндой болот, б. а. коломдук голограммада аны жарыктанткан ак жарыктын монохроматизациясы журот. Көлөмдүк голограмма коп түстүү да болот. Анда ак жарык менен жарыктандыруу предметтин сүрөттөлүшүн түстүү-калыбына келтирүүгө алып келет.

Кайра чагылуучу голограмманын бир түрүнүн схемасы (Де-нисюк) 58- сүрөттө көргөзүлгөн. Мында 1-лазер, 2-микрообеек-тив, 3- фотопластинка, 4-предмет (обеект).

Голография боюнча илимий изилдоо иштери 1980-жылдар-дан баштап Кыргыз Республикасында да ийгиликтүү жүргү-зүлүүдө. Көлвмдүк голографияга негиз салуучулардын бири бол-гон Ю. Н. Денисюктун окуучусу А. А. Акаев, өзүнүн окуучула-ры менен «Голографиялык системаларды эсептөөнүн ыкмалары жана анын теориялык негиздерин түзүү» багыты боюнча бир кыйла илимий ачылыштарды жасады. Республикабызда азыркы кезде голография боюнча илимий изилдоо иштери, тажрыйбалуу илимпоз А. А. Жээнбековдун жетекчилиги менен Кыргыз-Россиялык Славян университетиндеги «Оптоэлектроника» лабораториясында улантылууда.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: Фотоэффект

Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби, сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын жүрүшү:

Жаңы тема:

Жарык нерсенин бетине тийгенде турдуу аракеттерди жасайт,алардын бири Фотоэффект кубулушу.бул жарыктын тушуусу мн нерсенин ичинде электр зарядынын пайда болуусу. Же жарыктын кванттык энергиясы электр энергиясына айлануусу.Жарыктын фотондору куулонуп келип заттын атомдорундагы электрондорду кагып чыгарат. «бошонгон электрондор катоддон анодду коздой агып жонойт.мындай электрондордун агымы элетр тогун пайда кылат.

Бул кубулуштун отуу процессин компютердин жардамы мн электрондук доскадан корсотуу мн окуучулардын тушунугун калыптандыруу керек.

Атайын электрондук моделдин жардамы мн муну башкарып электр тогунун пайда болуусун .анын ток кучу чыналуусу эмнеге коз каранды экенин корсотуу керек.мындагы ток укчу жарыктын кучуно ,ал эми токтун чыналуусу жарыктын толкун узундугуна же тусуно коз каранды болот.жарык канчалык эффективдуу болсо фототок ошончолук кучтуу.ал эми канчалык кыска толкундуу нурлар ошончолук чонураак чыналуудагы токту пайда кылат.Мындан сырткары заттын фото сезгичтигине да коз каранды фотосезгичтуу заттар фотоэлементтер деп аталат.алар цезий цинк ж.б заттар

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: Жарыктын химиялык аракети

Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби, сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын жүрүшү:

Жаңы тема:

Жарык нерсенин бетине тушкондо химиялык аракеттерди жасайт.буга мисал:жалбырактын жашылданып кычкылтек болуп чыгаруусу,тустуу материалдардын онуп кетиши,ж.б.Жарыктын осумдуктун жалбырагына тушкондо комуркычкыл газды жутупкычкылтекти болуп чыгаруусу фотосинтез деп атала.

Жарыктын таасири мн жалбырактын химиялык курамы озгорот.Ал жалбырак абадагы комур кычкыл газын жутуп комуртек атомун алып калат да кычкылтекти сыртка чыгарат.

Ал эми нерсенин бетине тушкон жарык атомдордун курамын озгортуп мында химиялык реакцияны пайда кылат.

Мындан кийин бул кубулуштардын моделдик суроттолушун компютерден корсотуп анализдоо керек.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: Атом ядросунун тузулушу

Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби, сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын жүрүшү:

Жаңы тема:

Атомдун ядросу протондордон жана нейтрондордон турат,протон + заряддан нейтрондун заряды жок.алар жалпысынан нуклондор деп аталат.нуклондордун саны ар турдуу атомдордо ар турдуу болот.мисалы суутекте 1 электрон 1 протон,гелийде 2 электрон 2 протон ж.б.

Ядро атомдун негизги массасын тузот,бирок колому ото кичине болот анын диаметри 10^-8-10¹⁰ см ге чейин болот.Ядродогу нуклондор бири бири мн ото чон куч мн кармалып турушат.Ал электрдик кучтон 100 эсе чондук кылат.Бул ядролук куч деп аталат.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: Радиоактивдуулук

Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби, сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын жүрүшү:

Жаңы тема:

Кээ бир заттар озгочо касиетке ээ.Ал радиоактивдуулук.Бул заттардын ядросунда тынымсыз озгоруу болуп турат.б.а.ядродон радиоактивдуу болукчолордун чыгып туруусу мн Ядронун курамы озгоруп турат.Радиоактивдуу элементтерге уран радий торий плутоний нептуний ж.б. 40 ка жакын элементтер кирет.булардын ичине эн кучтуу нурданган элемент радий экени белгилуу болгон.Ошондой эле бул нурлар организмге ото зыяндуу .Ал нурлар организмдин клеткаларын олтурот.Ошондуктан бул заттарды пайдалануу изилдоо абдан кооптуу.

Радиоактивдуу элементтерди М.Кюри Ж.Кюрилер изилдеп анын зыяндуулугунан оздору абдан жабыр тартышкан.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы : α -β-γ- НУРЛАРЫНЫН ЖАРАТЫЛЫШЫ

Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби, сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын жүрүшү:

Жаңы тема:

Радиоактивдүү нурлар заряддуу жана зарядсыз бөлүкчөлөрдүн агымы экендиги белгилүү болгондон кийин, ал бөлүк-чөлөрдү жана алардын касиеттерин билүү зарыл болгон. Ал үчүн α -, р- жана Ү-нурларынын ионизациялоо аракетин, өтүмдүүлүгүн, жутулушун жана ушу сыяктуу бир катар касиеттерин билүү керек эле.

α -нуру. Радиоактивдүү нурланууда пайда болгон α -нурун изилдөө менен Резерфорд эки элементардык оң зарядга жана төрт атомдук бирдик массага ээ болгон а -бөлүкчөсүнөн

(^аг) тураарын аныктаган. Ошентип, α -нуру а -бөлүкчөсүнун агымы экендиги ырасталды. α -бөлүкчөсү чоң ылдамдыкта кыймылда болгондуктан, ал чон кинетикалык энергияга ээ болот. -бөлүкчөсү эки электронунан ажыраган, б. а. эки жолу ионизацияланган гелий атомунун ядросу менен дал келет. Ал Менделеев таблицасында экинчи орунда Не жайгашкандыгы белгилүү. α -бөлүкчөсү массасы жана заряды чоң болгондуктан, заттар менен, б. а. анын бөлүкчөлөрү ме-нен кыйла күчтүү аракеттешүүдө болуп, көбүрөөк иондошту-руу менен, анчалык терец кире албайт. Кишинин денесине болгону 0,1 мм аралыкка чейин гана кире алат. Кийим-ке-челер, жука кагаздар а -нурунан сактанууга мүмкүндүк бе-рет. Бирок дем алуу органыбызга кирген α -бөлүкчосү бир катар оор оорулардын себептери болушу мүмкүн.

β-нуру. β -нуру алардын магнит талаасында кыйшайы-шы боюнча терс зарядуу, тагыраак айтканда, ылдамдыгы чоң электрондордун агымы экендиги аныкталды. Мындай бөлүкчөлөр көбүреөк етүмдүүлүккө ээболушат. Алардын ылдамдыгы чоц жана массасы ө/т?ө кичине болгондуктан зат-тардын бөлүкчөлөрү менен начар өзара аракеттешип, кыйла терен катмарга кирип кетишет. β -нурунун иондоштуруу жөндөмдүүлүгү а - нуруна салыштырмалуу кыйла төмөн. β -нурунан картон, айнек, тактай сыяктуу нерселер менен сак-танууга болот. Жандуу организмдер үчүн β - нуру да зыяндуу таасирин тийгизет.

γ -нуру. ; γ -нурунун магнит талаасында кыйшайбай түз таралышы анын өтө кыска толкун узундугундагы электр-магниттик толкун (10~⁸-10~¹¹ см) экендигин, б. а. фотондор-дун агымы экендигин ырастайт. Ушундан улам Ү-фотондо-ру кандай чоц энергияга ээ болушаарын элестетүү кыйын эмес. Ү-нуру зарядсыз бөлүкчө фотон болгондуктан алар-дын өтүмдүүлүгү жана жандуу организмдер үчүн зыяндуу аракеттери да абдан чоц. Ү- нурунан сактануу үчүн бетон дубал, калыц коргошун же металл пластинкасы талап кылынат. Ү-нуру медицинада айрым ооруларды^Адарылоодо да пайдаланылат.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: ИЗОТОПТОР

Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби, сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын жүрүшү:

Жаңы тема:

Атом ядросунда протон менен нейтроЯдор болоорун бел-гилеп кеткенбиз. Ар бир химиялык элементтин ядросунда канча протон болоорун аныктоону уйрвндук. Нейтрондор-дун саны жөнундв эмне айта алабыз?

Радиоактивдүү ажыроодон пайда болгон ядролордун химия-лык касиеттери бирдей, бирок алардын массалары жана ра-диоактивдүүлүгү ар башка болгон атомдор алынган. Миса-лы, Ме (неон) атомунун басымдуу бвлүгү бирдик атомдук мас-сасы боюнча 20 болсо, калган бвлүгү 22 атомдук бирдик мас-сага ээ болушкан. Массалары боюнча мындай айырмалануу бүтүн бирдик массага гана туура келет. Ал айырмачылык мас- сасы протондун массасына жакын нейтрондун ядродогу са-нына байланыштуу экендиги күмвн туудурган эмес. Массала-ры менен гана ай^Армаланып, Менделеевдин мезгилдик таблицасында бир эле орунду ээлеген, б. а. протону ме-нен электронунун саны бирдей атомдор изотоптор деп аталат. Көп элементтер ушундай бир нече изотопко ээ болушат. Мисалы, суутектин үч изотобу бар (161-сүрөт).

Алардын атомдук бир-дик массалары 1, 2, Зко барабар. Бирдик атомдук массасы 1 болгон суутек, ядросунда бир протону жа-на анын айланасында бир электрону бар атом - ал женил суутек (же жөн эле суутек) деп аталат.

Бирдик атомдук массасы 2 болгон суутек дейтерий, ал эми бирдик атомдук массасы Зке барабар болгон атом тритий деп аталат. Тритий р радиоактивдүү изотоп. Дейтерий кычкылтек атому менен бириксе «Оор суу» деп аталган суунун дагы бир түрүн (Н₂0) пайда кылат. Оор суу атомдук реакторлордо пайдаланылат.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: АТОМЯДРОСУНУНЖАСАЛМА АЙЛАНЫШЫ

Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби, сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын жүрүшү:

Жаңы тема:

Радиоактивдүүлүктө табигый жол менен, б. а. езүнөн езү ядронун бузулушу байкалса, аларды жасалма жол менен да ишке ашыруу мүмкүн болуп жүрбесүн деген ой пайда бол-гон. Бирок туруктуу ядрону, бузулууга аргасыз кылуу үчүн энергиясы өтө чоц бөлүкчөлер зарыл экендиги белгилүү бо-лучу. Себеби оң заряддуу ядрого оң заряддуу бөлүкчө кирип барышы үчүн, кулондук түртүшүү күчүн жеңип, ядролук бай-ланышты начарлатууга тийиш эле.

Жасалма ядролук айланыш (реакция) биринчи жолу 1919-жылы Резерфорд тарабынан ишке ашырылган. Ал энергиясы өтө чоң а -бөлүкчосү менен азоттун ядросун ур- гулоодо (бомбалоодо), алардын 50 мицден бири ядрого таа-май тийип, андагы айланышты пайда кылган:

Азоттун атому ушундай реакцияда езүнөн кийинки орунда турган кычкылтек изотобун жана аны менен бирге протон бөлүкчөсүн пайда кылган.

1934-жылы атактуу француз окумуштуусу Жолио Кюри (жубайлар Кюринин уулу) аялы Ирен Кюри менен жасалма ядролук айланыштарда пайда болгон айрым элементтер же алардын изотоптору радиоактивдүү болуп калгандыгын бай-кашкан. Ядролук айланыштарда (реакцияларда) пайда бол-гон мындай радиоактивдүүлүк жасалма радиоактивдүүлүк деп аталат.

Кумуш пластинкасын нейтрондор менен нурдантууда, ал өзүнөн кыска убакытка 1- нурун чыгаруучу радиоактивдүү затка айланган. Мындай жол менен радиоактивдүүлүккө ээ болгон изотоптордун саны 400гө жетет.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: ЯДРОЛУК РЕАКЦИЯ

Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби, сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын жүрүшү:

Жаңы тема:

Ядролук айланыштарда, б. а. радиоактивдүү бөлүнүүлөрдө бөлүнүп чыгуучу энергия ядролук энергия деп аталат.

Радиоактивдүү бөлүнүү учурунда ядродон бөлүнүп чык-кан энергия салыштырмалуу чоң эмес. Бирок табигый шарт-та бөлүнүү көп жылдар бою улангандыктан, айлап-жылдап топтолгон бул энергия жылуулукка өтүп, көп кубулуштар-дын болушуна себепкер. Жер кыртышындагы радий, то-рий, калий ж. у: с. элементтердин радиоактивдүү нурлануу-сунан топтолгон жылуулук энергиясы анын температура-сынын жогорулашына алып келет. Жердин ички ядросу-нун эриген абалда болушунун бир себеби бөлүнүп чыккан ушул жылуулуктар менен байланышкан.

Эгер нейт-рон уран атомунун ядросуна урунуу менен ага жутулган бол-со, ядро дүүлүгүп, заряддары жана массалары бири бирине болжол менен барабар болгон эки бөлүккө (сыныкка, оскол-кага) бөлүнүүгө аргасыз болот. Бөлүнүү кезинде эки бөлүк тецоң заряддуу

болушкандыктан алардын ортосунда абдан чоц кулондук түртүшүу күчү пайда болот. Бул түртүшүүнүн натыйжасында осколкалар өтө чоң ылдамдыктар ( » 0,33 с) менен ажырашат. Бөлүнүп чыккан энергиянын чоцдугу 200 МэВ (же 3,2.10-^иДж) жетет.

Баарынан эң маанилүүсү ядронун осколкаларга бөлүнүшүндө дагы 2-3 нейтрон бөлүнүп чыгат. Алардын энергияла-ры ар кандай чондукта болуп, нөлдөн бир нечб миллион эВко жетет.Табигый шартта кездешүүчү уран эки негизги изотоп-тон, б. а. 17-238 жана 17-235тен турат. СҮ-238 коп таралып, 17-235 анын арасында болжол менен 0,63% гана түзөт. Эгерде уран-238дин ядросу тез кыймылда болгон (демек, чоң энер-гиялуу) нейтрондордун жутулушу менен гана бөлүнүшү иш-ке ашса, (7-235тиц ядросужай же тез кыймылда болгон нейтрондордон да бөлүнүү реакциясына дуушар болот.

17-238 үчүн реакцияда бөлүнүп чыккан нейтрондордун бештен бир бөлүгү гана бөлүнүү реакциясын жүргүзүүгө жа-рамдуу болушат. Ушул себептен ядролук реакциянын ан-дан ары уланышы дээрлик мүмкүн болбой калат. Эгер 17-235 изотобун өз алдынча бөлүп алуу менен ядролук реакция жүргүзүлсө, анын өзүнөн өзү уланып кетишине көбүрөөк ьщгайлуу шарт түзүлөт (162-сүрөт). Себеби бөлүнүүдө пай-да болгон жай жана тез кыймылдоочу нейтрондор андан аркы бөлүнүү реакциясын көчкү түрүндө улап кетет. Би-рок ал үчүн дагы бир негизги шарт бар. Алынган урандын массасы критикалык масса деп аталган массадан чоц бо-лууга тийиш. Урандын массасы критикалык массадан аш-кандан кийин гана бөлүнүп чыккан нейтрондор сыртка пайдасыз чыгып кетпей, уланма реакциянын жүрүшүнө мүмкүндүк түзөт.

Уланма реакциялар ядролук реактордо ишке ашыры-лат. Бөлүнүп чыккан энергияны электр энергиясын өндүрүү үчүн пайдаланууга болотҮ1 г урандын бардык ядролорунун бөлүнүшүндө 2,3.104 кВт-саат энергия бөлүнүп чыгат. Ал болжол менен 3 т ташкөмүр же 2,5 т нефть жагылган-

162-сүрөт. Ядролук уланма реакциянын схемалык элестетилиши.

да алынган жылуулук энергиясына барабар. Азыркы кезде атом энергиясынын, тагыраак айтканда ядролук энергия-нын эсебинен дүйнөдө электр энергиясынын 30-40% ти өндүрүлөт. Айрым мамлекеттерде ал 70% ке жетти. Атом энергиясы муз жаргыч кемелерде, суу астында

жүрүүчү кемелерде ж. у. с. транспорт каражаттарында иайдаланы-лууда (163-сүрөт). Өзгөчө, суу астындажүрүүчү кемелер ядролук отундун коруо_/о (запасы) менен, дүйнөлук океандарда бир нече айлап сүзүп жүрө алышат. Ташкөмүр, нефть, сланөцж. у. с. отундардын кору жылдан жылга азайып жаткандыгын эсепке алганда атом энергетикасынын ке-лечеги дагы алдыда.

Тилекке каршы, уланма реакциянын жүрүшүндө бө-лунүп чыгуучу зыяндуу нурлар (радиация) көп коркунуч-ту туудурат. Алардан сактануу көп материалдык чыгым-дар менен байланыштуу болот. Өз мөөнөтун иштеп бүткөн реакторлордун материалдарын жана бөлүнүүдөн пайда бол-гон ар түрдүу калдыктар айлана-чөйрөгө зыян келтирбеши үчүн атайын орундарда ондогон жана жүздөгөн жылдар бою сакташ керек. Урандын өзүн өндүруү да бир катар сакта-нуу чаралары менен байланыштуу болот.

Союз учурунда урандын өндүрүлүшү менен республикабыздын айрым жерлеринде сакталып калган калдыктар, азыр коопсуздукту сактоо үчүн кошумча чараларды талап кылып жатат.

1986-жылы 26-апрелде Чернобыль атом электр стан- циясынын бир блогу күтүлбөгөн жарылууга дуушар болуп, чоң кырсыкка алып келген. Станциянын аймагындагы көп район жана облустар радиациядан жабыр тартып, жашоо-го жарамсыз жерлерге айланды. Радиациядан көп адам- дардын өмурү кыйылып, анын зыяндуу кесепетинен дагы эле уланууда. Украина өкмөтү бул станцияны 2000-жылы биротоло жабууга аргасыз болгон. Атом бомбасын ар кай-сы чвйрөлөрдө (Жерде, абада, сууда) сыноого жер жүзүндөгү элдердин каршы болушу да радиация коркунучуна байла-ныштуу.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: ТЕРМОЯДРОЛУК РЕАКЦИЯ

Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби, сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын жүрүшү:

Жаңы тема:

_гНе (гелий) атомунун ядросуна эки протон, эки ней- трон камтылгандыгы белгилүү. Гелий атому жогоруда сөз болгон суутектин изотопторунун өзара биригишинен да пай-да болушу мүмкүн. Мисалы, тритий менен дейтерий атом-дорунун биригиши менен гелий атому пайда болот. Мын-дай биригүү реакциясы термоядролук синтез (биригүү) ре-акциясы деп аталат. Гөлий атомунун ядросунун тынч абал- дагы массасы изотоптордун ядролорунун массаларынын суммасынан кичине. Демек, синтез реакциясын ишке ашы-руу менен пайда болгон деффект массанын эсебинен энер-гиянын бөлүнүп чыгышын камсыз кылууга болот. Бирок ал реакция өтө жогорку температурада гана жүрөт. Ал температура ондогон миллион градуска жетет. Ушул себептен бириктирүү реакциясы термоядролук синтез реакциясы деп аталат.

Суутек изотопторунун биригиши сапыштырмалуу цил болот. Себеби алардын электрдик заряддары мүмкүн эң кичине заряддар. Ошону менен бирге жогорку темпера-турада алар өтө чоң ылдамдыктар менен

кыймылдап, түртүшүу күчтөрүн жеңүү мөнен бирй-бирине бириктирүүнү кый-ла жецилдетет. Ушул себептен азыркы кезде термоядролук синтез реакциясы суутек сыяктуу жөцил элементтердин атомдору менен гана жүргүзүлүшү мүмкүн.

Термоядролук реакция учурунда ядролук реакцияга са-лыштырмалуу энергия ондогон эсе көп бөлүнүп чыгат. Ти-лекке каршы, азырынча термоядролук синтез реакциясы-нан бөлүнүп чыккан энергияны жөнгө салып башкаруу мүм-күнчүлүгү табыла элөк. Ал энергия водороддук бомбаларда гана бөлүнүп чыгуу менен адам баласы үчүн пайдалуу кыз-мат кыла элек.

Термоядролук реакция иш-ке ашышы үчүн водороддук бомбаларда анын

тутандыр-гычы катары атом бомбала-ры пайдаланылат. 164-сүрөт-тө

водороддук бомбанын схе-масы келтирилген. Бири-гүүдө критикалык массадан ашып

кеткендей болгон уран-дын эки бөлүгү (кесеги) бири-

Жарылуу менен уранды бириктирүүчү Ү заряд

Жарылуучу уран Сырткы кабыгы

164-сүрөт. Водороддук бомбанын схемалык көрүнүшү.

биринен ажыратылып кан-дайдыр аралыкта кармалып турат. Күйүүчү дарынын жар- дамы менен чоц басым пайда болуп, урандын кесектери бири-бири менен биригет, жалпы масса критикалык мас-сага жетип, жарылуу пайда болот, температура миллион-догон градуска көтөрүлөт. Ушул учурда урандын ичинде камалган суутектин изотоптору биригүү менен синтез реак-циясы жүрүп, водороддук бомба жарылат.

Күн жана Күнгө окшогон өзүнөн жарык чыгаруучу көп жылдыздар Ааламга чачкан нурлануу энергиясын ушул тер-моядролук реакциянын жүрүшүнүн эсебинен камсыз кылат. Күн ар бир секундда өзүнүн 4,3 миллион т массасын (деф-фект масса катарында) нурлануу аркылуу жоготуп турат.

166

Эсептөөлөр Күн ушундай нурланып дагы 5 млрд. жыл чама-сында жашай ала тургандыгын аныктады.

Азыркы кездеги илим-изилдөө ишинин эц маанилүү ба-рыттарынын бири башкарылуучу термоядролук реакцияны "иш жүзүнө ашыруу болуп эсептелет. Ал үчүн дүйнөлүк оку-' муштуулардын бириккен тобу эмгек кылууда. Атом энергия-сын жөнгө салып (башкарып), электр энергиясын өндүрүү жолун адам баласы жетишээрлик өздөштүрдү. Термоядро-лук реакцияны ушундайча пайдалануу азырынча мүмкүн болбой жатат. Анын бир себеби жогорку температураны алуу менен, ушул температурада синтезге кирүүчү изотопторду чоц басымда кысып кармап туруу кыйынчылыгына байла- ныштуу. Миллиондогон градустагы температурада изотоп-торду кысып кармап туруучу материалдар жаратылышта жок. Азыр, өтө кичине аймакта изотопторду бириктирип кармап туруу үчүн магнит талаасы жана жогорку темпера-тураны алуу үчүн лазер нурларын пайдалануу мүмкүндүгү табылды. Бул проблемалардын айрым кыйынчылыктары дагы эле болсо алдыда. Термоядролук реакцияны жөнгө салып башкаруу менен адам баласы келечекте ченемсиз энергиянын булагына ээ болот. Башкарылуучу термоядро-лук реакция ишке ашса, 1 л суудагы 0,03 г дейтерийдин эсебинен 350 л бензин күйгөндө алынган жылуулукту ала алабыз. Жер бетиндңги суунун өлчөмүн эсепке алганда, андагы дейтерийдин кору мицдеген кылымдарга чейин энер- гия менен камсыз кылууга жарамдуу. Ошону менен бирге жарылуу, радиация коркунучтары да жоголот.

Азыр Францияда Дүйнөлүк окумуштуулардын бирик-кен аракети менен башкарылуучу термоядролук реакция алынуучу эксперименталдык реактордун курулушу баш-талды.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: ЭЛЕМЕНТАРДЫК БӨЛҮКЧӨЛӨР

Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби, сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын жүрүшү:

Жаңы тема:

Элементардык бөлүкчөлөргө ар кандай заттардын атом-дорунун курамын түзгөн протон, нейтрон жана электрон сыяктуу бөлүкчөлөр киргизилет. Алардын катарына дагы фотон, нейтрон, позитрон ж.у.с. бөлүкчөлөрдү кошууга болот.

«Элементардык бөлүкчө» деген терминдин маанисине бөлүкчөлөрдүн акыркы, бөлүнбөс экендиги, өз алдынча жа-шай ала тургандыгы, заряддуу же зарядсыз болушу, тынч абалдагы массасынын болушу же болбошу ж. у. с. мүнөздөмөлөрү кирет. Нейтрон зарядсыз бөлүкчө, фотон тынч абалдагы массага ээ эмес. Бирок аталган бөлүкчөлөрдүн бардыгы бири бирине айланат жана алардын көпчүлүгү татаал түзүлүшкө ээ. Ошентип, азыркы түшүнүк боюнча элементардык бөлүкчөлөргө ички түзүлүшү (мисалы, атом-дун түзүлүшү сыяктуу) белгисиз жана өзү андан ары бө-лүнбөйт деп эсептелген бөлүкчөлөрдү^Акиргизебиз. Алар-дын ички түзүлүшү, азырынча белгисиз болсо да касиетте-ри чексиз экендиги күмөн туудурбайт. Ушундай мүнездө-мөлөрү менен алганда азыркы кезде бардыгы болуп,

200дөн ашуун элементардык бөлукчө бар экендиги аныкталды. Аларга XX кылымдын 60-жылдары ачылган «укмуштуу» («очарованный»), «тацкаларлык» («странный») жана «кварк» сыяктуу жацы бөлукчөлөр да кирет. Элементардык бөлүкчөлөр жөнүндөгү көцири маалыматтарга силер жогорку класстан ээ болосуцар.

Бир эле убакта өзүнүн толкундук жана бөлүкчө касиетин көрсөткөн элементардык бөлүкчө болуп фотон эсептелет. Ушундай эле касиет башка элементардык бөлүкчөлөргө да тиешелүү болоорун 1924-жылы Луи де-Бройль ачкан. Де-Бройль

формуласы боюнча элементардык болүкчолөрдүн толкун узундуктарын аныктоого боло турганын тапкан. Формула- да Н - Планк турактуулугу, т₀ - бөлүкчөнүн тынч абалда-

тд - бөлүкчөнүн ылдамдыгы. Үч жыл • өткөндөн кийин Де Бройль гипотезасы Девисон жана Жер- " мер тарабынан тажрыйбада ырасталды. Электрондор шоо- ласы кандайдыр бурч менен никель пластинкасынын бети- не түшүрүлөт. Чачыраган электрондордун түшкөн орунда- ры дифракция кубулушунда алынган еүрөттөлүштөрдү элес- теткен. Ал эми дифракция толкундук кубулуш экендиги белгилүү. Де-Бройль формуласы боюнча электрон үчүн чы- гарылган толкун узундук бул тажрыйбада алынган маалы- маттар менен бекемделген.

Де-Бройль элементардык бөлүкчөлөрдүн толкундук ка-сиетке ээ болушу жөнүндөгү гипотезасы кванттык көзка-раштын андан ары өнүгүшүнө көмөк болгон. Ал Э. Шрң-дингер жана Гейзенберг сыяктуу залкар окумуштуулардын эмгектеринде өнүктүрүлгөн.

Де-Бройль теориясынын практикалык колдонулушу азыркы оптиканын бир тармагы болгон «электрондук оп-тиканын» калыптанышына алып келген. Электрондордун толкундук касиетин пайдалануу менен түзүлгөн электрон-дук микроскоп кадимки оптикалык микроскопко салыш-тырмалуу бир нече жүз эсе чоцойтууну берет. Мындай микроскоптор менен айрым молекулалардын түзүлүшүн тартып алууга болот.

Электрондук микроскоптор нерселердин ички жана кап-тал бет түзүлүштөрүн изилдөөдө чоң мааниге ээ. Тартылып алынган сүрөттөрү аркылуу алардын бир катар касиеттерин аныктоого да болот.

1.Элементардык бөлүкчөлөрдүн толкундук касиети кимдер та- рабынан айтылып жана тажрыйбада ырасталган? 2. Электрондордун толкундук касиетине негизделип, кайсы прибор түзүлгөн? Анын өзгечөлүгү эмнеде?

А 1. (X -бөлүкчөсү эки бирдик оң зарядга жана 4 бирдик атомдук массага ээ (₂сс). Резерфорд өз тажрыйбасында алтын фольгасын пайдаланган. Эгер алтын (Аи) таблицада 79-орунда ту-руп, салыштырма атомдук массасы болжол менен 108 бир-"* дикке барабар болсо, анын ядросу заряды жана массасы бо-юнча а -бөлүкчөсүнөн канча эсе чоң болот?

2.а -бөлүкчөсү азоттун (₇К¹⁴) ядросуна жутулганда кычкыл-

тек (₈0) пайда болуп, дагы бир элементардык белүкчө бөлү-нүп чыгат. Ал кайсы 6өлүкчө болууга тийиш?

3.Салыштырма атомдук массалары 2 жана 3 бирдикке барабар болгон суутек изотобунун ядросунда канча нейтрон боло тур-гандыгын аныктап бергиле.

4.Термоядролук синтез реакциясында суутектин тритий жана дейтерий изотоптору биригип, гелий ядросун пайда кы-лат. Ядронун курамынын жацы мүнөздөмөсүн айтып бер-гиле.

5.Күн жана Күн сыяктуу жылдыздардын ичинде термоядролук реакция жүрөрү белгилүү. Күн нурлануу менен ар бир секунд-

да Ат = 4,3л«лн. т массасын жоготот. Дй = Д#гс² формуласына коюп, Күн Ааламга ар бир секундда кандай энергия таратаа-рын баалап көргүлө.«Ядро физикасынын негизи»главасын ырастоочу кубулуштардын өзара байланышы

Атом ядросу протон, нөйтрон жана аларды бириктирип кармап туруучу ядролук күч менен бирге ар кандай өзгөрүүлөргө дуушар болуп,

натыйжада өзгөчө нурлардын пайда болушу жана энергиянын бөлүнүп чыгышы менен коштолот.

18