Физика 9-кл. Күндөлүк план 4-чейрек

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: § 73. ААЛАМДЫН ТҮЗҮЛҮШҮ ЖӨНҮНДӨ АЛГАЧКЫ МААЛЫМАТТАР

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Астрономия байыркы илимдердин катарына кирет. Астрономиялык байкоонун жыйынтыктары жазылган таш-'тагы, бышырылган кыштагы жазуулар биздин доордун XVIII кылымына чейин эле белгил\\ болгон. Алгачкы доордогу адамдар деле айрым жарык жыл-дыздарга же топ жылдыздарга байкоо ж\рг\з\\ менен алардын өзара жайланышына жана асмандан кайталанып көр\н\ш\нө карата жыл мезгилдерин аныкташкан. Алсак, мергенчилик, аң уулоо, көч\п-конууга керек болгондорду издеш \ч\н алар жылдыздардын асман сферасынан чыкка-нын жана батканын пайдаланышкан.

Биздин доорго чейинки 2000-жылдарда эле К\нд\н жана Айдын көр\нгөн кыймылына байкоо ж\рг\з\\ аркылуу алар-дын тутулуулары жөн\ндө Кытай олуялары алдынала ай-тышкан.

Байыркы гректерде астрономия кыйла жакшы өн\г\п, Аалам жана Жердин т\пк\ теги айрым бир «элементтер-ден» - суудан жана абадан турат деген корутундуга ке-лишкен.

Биздин доордун VI кылымынын аягында Гөраклит ук-муштуу ойду сунуштап, материя тубөлүккө өзгөр\п, «агым-далып турат» деген.

Ошол эле кылымдын көр\н\кт\\ математиги Пифагор биринчи жолу Жерди шар формасында элестетип, анын жогоркусу жана төмөнк\с\ да болбостугун т\ш\нд\ргөн. Андан соң Пифагор К\н сфера формасында болуу менен бир жыл ичинде асман сферасынын айлануу багытына карама- каршы эклиптика боюнча толук бир айланып чы-гаарын айткан.

Биздин доорго чейин IV кылымда жашаган Аристотель Ааламдын т\з\Л\Ш\н сфера деп элестетип, анын борборуна Жерди жайгаштырып, калган бардык телолор ошол Жер-дин тегерегинде айланат деген ойду сунуштаган. Андан соң ал асмандагы уюлдук жылдыздын аймагындагы топ жылдыздардын ар кандай көр\н\штө болгонуна байкоо жүргүзүү аркылуу К\н жана Ай тутулууларын туура тш\н\п, Жердин шар формасында экендигин далилдеген^лУшундай эле ойду биздин доорго чейин 1-2- кылымдарда жашаган көр\н\кт\\ механик, математик Архимед Аалам - д\йнө шар формада болоорун айтып, анын борбору Жер менен дал келет деп т\ш\нд\р\п, радиусу Жер менен К\нд\н ортосундагы аралыкка барабар деген. Анын айтуусунда, Аалам К\н менен Жердин ортосундагы аралык менен чек-телген.

Бирок биздин доорго чейин III кылымдын башында жашаган Аристрах Самосский өз\н\н илимий болжолдоо-сунда мурдагы астрономдорго т\п тамырынан бери кар-шы чыгып, өзү асман сферасына көп байкоолорду ж\рг\-з\п, татаал геометриялык т\з\\лөрд\ иштеген. Анын не-гизинде К\нд\н көлөм\ Жердикинен 340 эсе чон болуп, Жер жана башка асман телолору К\нд\н айланасында ай-ланат деген.

Көптөгөн кылымдагы астрономиялык байкоолордон алынган материалдарды жыйнап, биздин эранын II кылы-мынын 140-жылынын тегерегинде александриялык бел-гил\\ астроном Клавдий Птолемей (87- 165) Ааламдын — д\йнөн\н геоборбордук системасын т\з\п, планеталарды жана башка жарык чыгаруучуларды иретке салган. Ал жарык чыгаруучулардын көр\нгөн кыймылынын ылдам-дыктары боюнча жылышына карап, аларды төмөнк\дөй удаалаштыкта Жердин айланасына жайгаштырган. Жер-дин айланасында Ай, Меркурий, Чолпон, К\н, Марс, Юпитер, Сатурн жана жылдыздар менен чектелген Аалам-дын т\з\л\ш\н ббрген.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: § 74. ЖЫЛДЫЗДУУ АСМАН ЖЕРДИН ӨЗ ОГУНУН АЙЛАНАСЫНДА АЙЛАНЫШЫНЫН НАТЫЙЖАСЫ

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Булутсуз ачык түндө жылдыздуу асманга байкоо ж\р-г\згөн адам бир убакта 2 минден 3 миңге чейинки жылдыз-дарды көрө алат. Күн, Ай жана планеталардан айырмала-нып, жылдыздар салыштырмалуу түрдө бири- бирине кара-та езгөрбөгөндөй болуп жайгашкан.

Мындан миңдеген жылдар мурун эле, адамдар асман-дагы жарык жылдыздарга байкоо жүргүзүшүп, аларды ой менен өзара бириктиришип, ар кандай көрүнүштөгү жандыктарды, айбанаттарды жана буюмдарды элестетип, аларга топ жылдыздар деген ат коюшкан. Топ жылдыз-дар жылдыздуу асмандын картасы катары каралып, жыл-дыздуу асманды 88 бөлүккө бөлүп, алар бири-биринен өтө жогорку тактыкта чектелип турушат. Ар бир топ жыл-дызга кирген жылдыздар грек тамгалары менен белгиле-нип, өтө жарыгы α (альфа), андан кийинкилери β(бета), ү (гамма), δ (дельта), ε(эпсилон) ж. б. тамгалар менен белгиленип, тамга жетпей

калгандары цифралар аркылуу көрсөтулөт. Алсак Кичи Жетиген топ жылдызында-гы Алтын Казык жылдызы, Аккуу топ жылдызындагы Денеб өтө жарык жылдыздар болгондуктан, « а » тамга-сы менен белгиленишет. Өтө жарык жылдыздардын байыркы замандан бери ата-лып келе жаткан аттары бар. Мисалы, Лира топ жылды-зынан Вөга, Буркут топ жылдызынан Альтаир, Аккуу топ жылдызынан Денебди алсак болот.

Биринчи кезекте-Чоц Жетиген топ жылдызынын а жана ҮЗ жылдыздары аркылуу Кичи Жетиген топ жыл-дызынын а жылдызын табабыз (165- сурөт). Ал Алтын казык жылдызы болуп саналат. Андан соң Алтын казык жылдызынын астынан горизонтто тундук чекити жатат. Тундук чекит белгилуу болгондон кийин жергиликтуу орун-дун калган туштук, чыгыш жана батыш тараптагы чекитте-ри оцой эле табылат. Эгер Чон, жетиген топ жылдызынан баштап, Алтын казык жылдызы аркылуу туз сызык жургузсөк Көөкөр (Кассиопея) топ жылдызынын бирине туш келебиз (165-сурөт). Гөографиялык орто Кендиктен байкоо жургузгөндө Чоц жетиген, Кичи жетиген жана Көөкөр топ жылдыздары жылдыздуу асмандан жыл бою көрунуп тур-гандыктан, алар батпай турган топ жылдыздардын катары-на кирет.

Калган бизди кызыктыруучу топ жылдыздарды жыл мезгилдеринин белгилуу учурларында гана байкоо жургузуп аныктоого болот.

Жыл мезгилинин жай, кыш айларында Кун баткандан кийин асмандан уч өтө жарык жылдыз Альтаир (а Буркут),

Вега (а Лира) жана Денеб (а Аккуу) жакшы көрунөт. Алар .асман сферасында чоц уч бурчтукту тузгөндуктөн жайкы уч бурчтук деп аталып ошол уч бурчтук кышында да жак- шы көрунет (165-сурөт).

Асмандын түндук тарабынан жарык жылдыз Веганын жа-нынан Лира топ жылдызы чакан параллелограммды элесте-тет. Ага жакын эле аралыктан орун алган Аккуу топ жыл-дызынын жарык жылдызы, Аккуунун куйругун элестет-кен Денеб жарык жылдызы көрүнуп турат.

Күз айларында көрүнүүчү топ жылдыздардын ичинен өте ьщгайлуулары Пегас жана Андромеда болуп саналат. Алар-ды издеп табууга Көөкөр топ жылдызы жакшы жардам бе-рет. Пегас топ жылдыздарынын жарык жылдыздары а, (3, у

жана Андромеданын жарык жылдызы а саптуу сузгунун башын элестетет. Топ жылдыздардан Чоц жетигендин а жана 0 жылдыздары жана Пегас жылдызынын а,р жылдызда-

ры бир түз сызык боюнча жайгашканы күзгү топ жылдыз-дарды үйрөнүүгө көмөктөш болот.

Кыш мезгилинде көрүнүүчү топ жылдыздарда өтө эле көрүнүктүүсү болгон Орион топ жылдызы жылдыздуу ас-мандан өзгөчөлөнүп турат. Ориондун белкурчоосунун (8,е,Е, жылдыздарынын) үстүндө Бетельгейзе (аОрион), анын төмөн жагынан Ригель (р Орион) жылдызы жаркы-рап көрүнөт.

Коперник өзгөчө далилдер болбосо да жылдыздуу асман сферасынын айланышын Жердин өз огунун айланасында айланышы менен байланыштырып түшүнгөн. Ал жашаган мезгилде Галилей жана Ньютондор ачкан механиканын не-гизги закондору белгилүү эмес эле.

Азыркы кезде Жердин өз огунун айланасында айланы-шын далилдей турган көп физикалык жана астрономия-лык кубулуштар бар. Ошол далилдердин жыйынтыгында орточо убакыт боюнча Жер бир суткада 23 саат 56 мүнөт 04 секундда өз огунун айланасында толук бир айлануу жа-сайт.

Жердин өз огунун айланышына Фуко маятниги, бий-иктиктен эркин түшкөн нерселердин чыгыш тарапка кара-та жантайышы, замбиректен атылып чыккан октун кый-шаюулары ж. б. далил боло алат.

Фуко маятниги

Француз физиги Фуко 1851-жылы Жердин өз огунун ай-ланасында айланышын жакшы далилдей турган термелүүчү

маятникти пайдаланып тажрыйба жүргүзгөн. Маятник Париждин бийик имаратынын бири болгон Пантеондун мунарасына жайгаштырылган. Маят-никтин жибинин узундугу 67 м, жүгүнүн массасы 28 кг болгон (167- сүрөт).

Бул тажрыйба кийинчерээк 1931-жылы кайталанып, Санкт Петербургдагы Исаак Соборунун бийик имаратына жайгашты-рылып,

маятниктин жибинин узундугу 98 м, нерсенин массасы 60 кг, термөл\\ амплитудасы 5 м, толук термел\\ мезгили 20 с га жакын убакытты т\згөн. 167-с\рөт.

Фуко маятнигинин Маятник Жер шарынын

жайгашуусунун т\ш\нд\р\л\ш\. т\нд\к уюлуна жайгаштырыл- ганда биз \ч\н маятник өз\н\н термел\\ багытын өзгөртпөй, термеле берет. Маятниктин алдында жайгаштырылып 360° ка бөл\нгөн тегерекке карата бир саат убакыт ичинде буру-луу бурчу 15° ту тузуп, бир суткада (24 саатта) толук бир айлануу жасаган.

Ал эми Парижде жана ошондой эле Санкт-Петербургда маятниктердин термел\\ багыты кандайдыр бурчка бурул-гандыгы аныкталган. Ал Жердин өз огунун айланасында суткалык айлануу кыймылында болоорун далилдеген

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: § 80. АСТРОФИЗИКАНЫН ИЗИЛДӨӨ КАРАЖАТТАРЫ

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Астрофизика азыркы мезгилде астрономия илиминин не-гизги өзөгүн түзөт. Анын негизги милдети асман телолору-нун физикалык мүнөздөмөлөрүн жана ал телолордун бетин-деги, ошондой эле анын т\пк\р\ндөг\ ж\р\п жаткан физика-лык процесстерди \йрөтөт. Астрофизика өзгөчө XX кылым-дын экинчи жарымынан баштап космос мейкиндигине Жер-дин жасалма спутниктеринин жана планеталар аралык стан-циялардын иштешинен кийин д\рк\рөп өсө баштады. Анын негизинде астрофизиканын жаңь/ тармагы болгон космос физикасы пайда болду. Космос физикасынын негизги законченемд\\л\ктөр\н \йрөн\\дө астрофизиканын практикалык бөл\г\нө тийишт\\ болгон оптикалык телескоптор, радиотелескоптор, рентген телескоптору, нейтрино телескоптору, гамма-квант телеско-бу чоң роль ойнойт.

1. Оптикалык телескоп

Астрофизикалык аспаптардын ичинен оптикалык теле-скоптор негизгилердин бири болуп эсептелет. Бул телескоп Галилейдин заманында эле белгил\\ болгон. Оптикалык телескоптун негизги милдети - изилден\\ч\ обөектилерден (жылдыздар, планеталар, кометалар, галактиктер ж. б.) кел-ген жарыкты топтоо жана көр\н\\ бурчун чоцойтуу аркы-луу аларды дааналап көрсөт\\ болуп саналат.

Телескоптун негизги оптикалык бөлугү болуп обөөктив эсептелет. Ал жарыкты чогултуп, булактын сурөттөлушун тузөт. Эгер телескоптун обөективи линзадан же линзалар системасынан турса, анда ал телескоп жарыктын сынуу ку-булушунун негизинде иштеп рефрактор деп аталат (170-а, сурөт). Анткени нур рефрактордун обөөктиви аркылуу өтуп сынат да, фокустук тегиздикте обөектинин сурөттөлушу тузулөт.

Эгерде телескоптун негизги оптикалык бөлугу бол-гон обөектив иймек кузгудөн даярдалса, анда ал телө-

170-сурөт. Телескопто нурдун журуу схемасы.

скоп жарыктын чагылуу кубулушунун негизиндеиш-теп рефлектор деп -б, сурөт). Рефлектор-.г дук телескопто жылдыздар-дан (планеталар, кометалар ж. б.) келген нур иймек куз-гудөн - обөективден чагы-лып, андан соң фокустук те-гиздикке жыйналат. Обөек-тивдин жардамы аркылуу тузулгөн асман сферасында-гы жарык чыгаруучулар-дын сурөттөлушу окуляр ар-кылуу туз кароо ыкмасына

берилет. Обөектинин сурөтун тартып алуу зарылдыгы талап кылынса, анда окулярдын ордуна, фотоаппараттын фокустук тегиздиги жайгаштырылып сурөту тартылып алынат. Ушун-дай эле ыкма рефрактордук, линзалуу телескоптордо да пайда-ланылат.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: § 81. КҮН СИСТЕМАСЫНЫН ТҮЗҮЛҮШҮ

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Күн системасынын жалпы түзүлүшүндө Күндүн өзү 48 спутниги менен бирге 9 чоң планета, 100 000 ден ашуун астероиддер (майда планеталар), 10¹² кометалар, ошондой эле метеордук уюктан орун алган сансыз көп метеордук те-лолордун бар экени азыркы күндө белгилүү болду. Андан сырткары Күн системасы космос мейкиндигинен келген электр- магниттик толкундарга жана чаңдарга жык толгон аймак болуп эсептелет.

Күндүн массасы бардык планеталарды бирге алганда ан-дан 750 эсеге, ал эми Жердин массасына салыштырганда 330 000 эсе чоң (174-сүрөт).

Күндүн айланасында айланган планеталар жана башка майда телолордун бардыгы бүткүл дүйнөлүк тартылуу законунун негизинде кыймылга келет. Күн менен Жердин ортосундагы аралык бир астрономиялык бирдик деп аталат. Ал 149 млн. кмди түзүп, астрономияда-гы бирдиктердин негизгилеринин бири болуп саналат.

Ири планеталардын катарына кирген Меркурий, Чол-пон, Марс, Юпитер жана Сатурн планеталары XVIII кы-лымдын аягында эле белгилүү болгон. Уран планетасын астроном В. Гершел 1781-жылы ачкан. 8-планета Нептунду аныктоодо астроном илимпоздор кыйла түйшүккө түшүп, көп эсептөө-лөрдү жүргүзүп, талаш-тартыш-тар келип чыккан.

Француз окумуштуулары Леверье жана Адамс Уран пла-нетасынын козголушун изилдөө аркылуу математикалык татаал эсептөөнүн негизинде, бири-би-ри мөнөн байланышпай, андан кийинки Нептун планетасынын ордун да илимий жол менен көр-сөтүшкөн.

1846-жылы күн системасы-нын ошол күмөндүү ордунан не-мец астроному

Галле Нептун планетасын ачкан. Жакынкы

175-сүрөт. Күн системасынын Галактикадан орун алышы.

эле 1930-жылы америкалык астроном П. Ловелл 9-плане-

таны - Плутонду ачкан. Биз жашаган Күн системабыз

Галактиканын борборунан 25 000 жарык жылындагы ара-

^лыктан орун алган (175-сүрөт). Жарык 300000 км/с ыл-

'дамдык менен бир жылда өткөн аралыгы жарык жылы

-деп аталат. 1 ж.ж. - 9,46.10¹² км.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: § 82. ЖЕР ТИБИНДЕГИ ПЛАНЕТАЛАР

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Күн системасына кирген планеталар алардын мунвздө-мөлөрүнө карата Жер тибиндеги жана Гигант (зор) планета-лар болуп экиге бөлүнөт.

Жер тибиндеги планеталардын катарына кирген Мер-курий, Ү Чолпон, Жер жана Марс планеталары өлчөмү бо-юнча Гигант планеталарга салыштырганда кыйла кичине. Алардын тыгыздыгы суунун тыгыздыгынан жогору болуп, өз огунун айланасында жай айланышы, спутниктеринин са-нынын аз болушу менен мүнөздөлөт.

Чолпон планетасы Күндүн айланасында башка планета-лардын кыймылына карата тескери багытта айланышы, анын физикаеын үйрөнүүдө өзгөче кызыгууну жаратат.

1. Меркурий. Бул планета Күнгө жакын турган биринчи планета. Ал Айдан бир аз гана чоц. Анын орточо тыгызды-гы дээрлик Жердикиндей. Радиолокациялык байкоо жүргүзүү-нүн негизинде анын өтө жай кыймылда боло тургандыгы аныкталган. Анын өз огунун айланасында айланышы 58,65 Жер суткасын түзүп, Күн айланасында айланышы Т = 88 сутп-ката. барабар. Меркурий планетасынын экваторуна Күн нуру түшкөн жериндеги бетинин температурасы +400°С дан жо-гору болуп, түнкүсүн ошол эле жердин температурасы -180°С ге төмөндөйт. Анын Күндүн нуру тийген жеринде коргошун, калай, ал тургай цинк да эрип кетет. Ал планетанын бети көп чуцкурчалар (кратерлер) менен толгондуктан, сүрөтүбоюнча

Айдын 6етине^А айырмалап т\ш\н\\ өтө кыйын (176-с\рөт). Анын спутниги жок.

1. Чолпон. Чолпон (Ве-нера) планетасы өз көлө-м\ боюнча Жерден бир аз гана кичине. М.В.Ло-моносов анын атмосфе-расы Жердин атмосфе-расына салыштырганда кыйла тыгыз деп туура айткан.

Планетанын атмосферасынын 97%ин көм\ркычкылгазы (СО^), 2%ин азот, 0,01 Уоин кычкылтек жана 0,05%ин суу буусу т\зөт. Анын атмосферасынын төмөнк\ катмарында жана бетинде температуранын жогору болушу, «парник эффекти-си» менен т\ш\нд\р\лөт. Кун нурунун энергиясы анын төмөнк\ катмарына жутулат да, кайра инфра нур т\р\ндө нурланып, көчөт тигилген парниктерде жылуулук кармалган сыяктуу, анын атмосферасынын тыгыз (коюу) катмарында сыртка чыга албай кармалып калат. Натыйжада, планетанын бетинин жана бетине жакын жайгашкан атмосферасынын катмарында жы-луулук жогорулайт. Чолпон планетасынын бетинен улам би-йиктеген сайын, анын температурасы төмөндөщ стратосфе-расында суутек газы өк\м с\рөт.

Көп радиолокациялык байкоо ж\рг\з\\н\н натыйжасын-да планетанын радиусу 6052 км, жана анын орточо тыгыз- дыгы 5,24 гҮсм³ га барабар экендиги аныкталган.

1992-жылы «Магеллан» планеталар аралык автомат-тык станциянын жардамы менен тартылып алынган с\рөттөр\ндө Чолпон плане-тасынын бетинен Жердики сыяктуу жанар тоолор жана чуцкурчалар (кратерлер) бар экени билинди (177-с\рөт). Алардын эң бийиги 25 км, диаметри 90 тшден ашык ке-

177-с\рөт. Чолпон планетасынын бети - Маат тоосу. лет. Ал эми кратерлердин диаметри 500 кмте жетет. Плане-танын типт\\ м\нөздөмөлөр\ Жердикине окшош болгондук-тан ал планета Жер тибиндеги планеталардын катарына ки-рет.

1. Марс. Марс планетасы да Жер тибиндеги планетага кирип, диаметри Жердикинен эки эсеге жакын кичине. Анын орбитасынын эксцентриситети (эллипстин фокусунан борбо-руна чейинки аралыктын чоң жарым огуна болгон катышы) чоң болгондуктан (е = 0,093), ал улуу тогошуу учурунда пе-ригелийинде, жарыктыгы боюнча Чолпон планетасынан ки-йинки орунду ээлеп, асман сферасынан балбылдап жакшы көр\нөт.

Ал тогошуу улуу тогошуу деп аталып, ар бир 15 жана 17 жылда бир жолу кайталанып турат. Анын эң акыркы жыл-дагы улуу тогошуусу 2003- жылдын август айынын ортосуна туш келген. Марста жылдын узактыгы Жердикине салыш-тырганда эки эсеге жакын узактык кылат.

Анын орбиталык тегиздиги эклиптикалык тегиздикке

24°56' бурчка жантайгандыктан, Жердики сыяктуу жыл мезгилинин

алмашуулары да болуп турат. Марс планета-

сынын суткасы 24 саат 37 мунөт 23 сөкундду (24°37'23*) гщзүп, Күндү

толук бир айланып чыгуусу (бир жылы) 687 жер суткасына барабар. Булжагынан планета Жерге көп жагынан окшош болгондуктан, аны Жер тибине кирген планета деп аташат.

Жогорудагы космостук станциялар аркылуу Марс-тын бетине конгон аппараттардын жардамында Марстын топурагы изилденип, анын кызыл т\стө болушунун себеби, анын курамына кирген 14%тен ашык темир, 20% ке жа-кын кремний, 5%тен көп кальций жана магний, 3%ке жа-кын к\к\рттөн тургандыгы менен т\ш\нд\р\лгөн. Марстын 1877-жылы америкалык астрсщом А.Холл ачкан «Фобос» жана «Деймос» деген табигый спутниктери бар. Ал спутниктердин космостук станциялар аркылуу тар-тылып алынган даана с\рөттөр\ (178-179- с\рөттөр) келти-рилген. Фобос Марсты 7 саат 39 мүнөттө бир айланып чыгып, Марстан 9400 км аралыкта жайгашкан. Деймос Марсты 1,262 суткада же 30 саат 18 мунөтте бир айла-нып, планетадан 23 500 км аралыктан орун алган

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: § 83. ГИГАНТ ПЛАНЕТАЛАР

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Күн системасындагы 4 гитант планета: Юпитер, Са-турн, Нептун жана Плутон-дордун эң чоңу Юпитер. Анын массасы Жердин мас-сасына салыштырганда 318 эсе чоң.

1. Юпитер. Юпитердин эк-ватордук радиусу 71400 кмге жана

уюлунун радиусу 66900 кмге барабар. Анын уюлдар-га көбүрөөк кысылышы тар-тылып алынган сүрөтүнөн да көрүнүп турат. Эркин түшүү ылдамдануусу g= 2500 см/с² ты түзөт, Жерге салыштыр-ганда 2,67 эсе чоцдук кылат (180-сүрөт).

Бул планетанын кысылышынын эң чоң болушу, анын өз огунун анланасында өтө тез айланышы менен түшүндүрүлөт. Анын эь^Аватордук бөлүгүндөгу айланышы 9 саат 50,6 мүнөт жана орто кецдигиндеги бөлүгүнүн айланышы 9 саат 55,7 мүнөттү түзөт.

Юпитердин экватордук жана уюлдук бөлүктөрүнүн айла-нуу ылдамдыктарынын түрдүү болушу, ал катуу тело эмес, газ же суюктук түрүндөгү тело экенин түшүндүрөт. Гигант планета – Юпитердин

атмосферасы негизинен суутектин моле-кулаларынан, метандан (СЯ"₄) жана көп сандаган гелийден тураары аныкталган.

Жер атмосферасында пайда болуучу өтө кубаттуу куюн Юпитер атмосферасында андан да күчтүу болот. Юпитердин куюнунун өзгөчөлүгү өтө туруктуу болуп, жашоо убактысы жүз миц жылды түзүп, анын бетиндеги кызыл тактын болу-шу ушул кубулуш аркылуу түшүндүрүлөт. Кийинки күндөрдө өтө кубаттуу телескоптор аркылуу анын бетине байкоо жүргүзгөндө мындай тактар планетанын бетинин башка бөлүктөрүнөн да орун алгандыгы, бирок алар-дын өлчөмү кыйла кичине болоору байкалган.

1. Сатурн. Сатурн да гигант планета. Анын Күндү толук бир айланып чыгуусу 29,5 жыл. Өз огунун айланасында айлануусу анын экваторунда 10 саат 14 мүнөткө жана эквд-тордон алыс орто кецдигинде 10 саат 39 мунөткө барабар. Сатурндун экваторунун радиусу 60240 км болуп, массасы Жердикине салыштырганда 95 эсе чоң, андагы эркин түшүү ылдамдануусу g= 1100 см/с²ка барабар болору жогорку так-тыкта аныкталды.

Спектрдик анализдин жыйынтыгы боюнча планетанын атмосферасынын курамында суутек - Н₂, Метан - СН₄, ат-цетилен - С₂Н₂, этан - С₂Н₆ орун алып, анын 99% суутек менен гелийден тураары аныкталган. Сатурндун өзүнөн чык-кан 0,5 эрстедке (магнит талаасынын чыңалышынын систе- мадан сырткары бирдиги) жакын магнит талаасы жана ра-диациялык курчоосу (поясы) бар. Анын айланасында азыр белгилүү болгон 17 спутниги жана кооз шакектердин кат-марлары орун алган. Спутниктердин дагы жаңы ачылыш-тары болушу ыктымал.

1. Уран, Нептун, Плутон. Уран жана Нептун гигант пла-неталар физикалык көп касиеттери боюнча бири-бирине ок-шош. Уран планетасынын радиусу 26200 км экендиги анык-талган. Анын орточо тыгыздыгы 1,71 г/см³ ду түзөт. Өз огу-нун айланасында айланышы өтө эле тез болуп, Юсаат 49 мүнөттү түзөт. Уран планетасынын бетинин температура-сы -220°Сге барабар. Юпитер жана Сатурн планеталары сыяктуу 20% ке жакын суутектен жана 80%тен ашык ге-лий элементтеринен турат.

Нептун планетаоы Күн системасындагы 8-планета болуу менен гигант планеталардын катарына кирип, анын радиусу 24300 кмди түзүп, орточо тыгыздыгы 1,72 г/см³ка барабар.

Анын орбиталык тегиздиги эклиптикалык тегиздикке 29°ка жантаюу менен, Күндү 165 жылда бир айланып чы-гып, өз огунун айланасында айланышы 15 саат 48 мунөпгтү түзөт. Нептун планетасынын бетинин температурасы -170°Сге барабар.

Плутон планетасынын радиусу 2500 км, тыгыздыгы 7,4 г/см³. Күндү толук бир айланып чыгуусу 248 жылды түзөт. Өз огунун айланасында толук бир айланышы 6 сутп-ка 9 саапг 17 мүнөгпкө барабар.

Бул жагынан Плутон планетасы гигант планеталарынан бир аз айырмаланат. Кийинки күндөрдө планеталар аралык автоматтык станциялардын жардамы менен планетанын

спутниги Харон ачылып, Плутонду радиусу 17500 км бол-гон орбита менен айланып жүрө тургандыгы аныкталды

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: §84. ПЛАНЕТАЛАРДЫН СПУТНИКТЕРИ ЖАНА ШАКЕКТЕРИ

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Меркурий жана Чолпон планеталарынын спутниктери жок. Жердин бир гана табигый спутниги бар, ал - Ай. Плутон планетасынын да жалгыз спутниги - Харон кийинки күндө аныкталып, анын өлчөмү планетанын өз өлчөмүнө салынг^Аырганда эки эсеге жакын кичине экендиги ырас-талган.

Ал эми Марс планетасынын Фобос жана Деймос делген эки спутнигинин көп мүнөздөмөлөрү белгилүү болду (178-, 179-сүрөттөр).

Калган планеталардын спут-никтеринин саны көп, бирок алар планеталардын өзүнө салыштыр-малуу өлчөмдөрү жагынан алда канча кичине.

Юпитер планетасынын азы-рынча 16 спутниги аныкталып, алардын ичинен төрт ири спутни-ги Галилей тарабынан 1610-жыл-дын январь айында ачылган. Алар: Ио, Европа, Ганимед жана Калис-то. Ганимед

спутнигинин өлчөмү Меркурий планетасынан чоц, ал эми Калисто Меркурийдин өлчө-мундөй (181-с\рөт).

Ио спутнигинен 7 вулкандын атылып турганы байкалган. Сатурн планетасынын 17 спутниги аныкталып, алардын өтө чоңу Титан. Аны жөнөкөй төлөскоп аркылуу да көрсө болот. Өтө жакын тартылып алынган Сатурндун Энцела, Гиперион, Мимас дегец спутниктеринин бетинен чуцкурчалар (кратөрлер) даана көр\Н\п турат (182, 183,

Ал спутник Сатурнду 15 сутка 22 саат 41 мунөттө эл-липс боюнча толук бир айланып чыгат. Анын чоц жарым огу а- 1222.103 км, эксцентриситети е = 0,029га барабар, Айга салыштырганда 1,5 эсе чоң, диаметри 5100 км ге барабар.

Уран планетасынын 5, Нептун планетасынын 2 спутни-ги бар.

с\рөт. Сатурн планетасы-нын спутниги - Мимас.

Уран планетасынын спутниги - Миранда.

Уран планетасынын спутни-ги Миранданын көр\Н\ш\ өтө кызыктуу (185- с\рөт).

Нептун планетасынын Тритон деген өтө чоц спутнигинин диаметри 2705 км. Анын айланасында негизинен азот элементинен турган атмосфера табыл-ган (186-с\рөт).. Нептун планетасынын спутниги - Тритон.

2. Планеталардын шакектери

Гигант планеталар \ч\н алардын спутниктеринин көп санда болушу эмес, алардын тегерегинде көп сандаган ша-кектердин орун алышы өзгөчө м\нөзд\\. Бирок Жер шары-нын бетинен телескоп аркылуу Сатурнду курчаган, калыц-дыгы бир нече ж\з метрден ашпаган жарым шакектердин үчөө төр^Аөөн\ гана көр\\гө болот. Ал шакектер XVII кылым-да эле ^Аалилей, Гюйгенс тарабынан ачылган.

1980-жылы автоматтык космостук станция «Вояджер» аркылуу тартылып алынган с\рөттө өтө көп сандаган ичке тилкел\\ шакектердин бар экендиги аныкталган (187-с\рөт). Сатурн шакегинин негизги тегиздиги Сатурндун өз\н\н ор-биталык тегиздигине карата 29 градуска чейин өзгөрүү ме-нен жантайып, 14-15 жыл убакыт өткөндөн

кийин көрүнбөй калган учуру да болот. Ал учурда Жердеги байкоочуга карата шакек кырынан көрүнүп, 10 жге жакын калыцдыкты гана түзөт. Шакектер негизинен миллиарддаган майда бө-лүкчөдөн туруп, алардын арасында ири көлөмгө ээ

1979-жылы Юпитер планетасынын айланасында да турн планетасы сыяктуу шакектердин бар экендиги бирин-чи жолу автоматтык станция «Вояджер» аркылуу сүрөтү тар-тылып алынды. Ал шакектер өтө жука болгондуктан, Жер бетиндеги өтө кубаттуу телескоптор менен да көрүүгө мүмкүн эмес.

Мындай шакектер 1977-жылы автоматтык станциялар тартып алган Уран планетасынан жана 1986-жылы Нептун планетасынан да табылды. Азыр илимпоз астрономдордун пикири боюнча гигант планеталардын бардыгынын тегере-гинде шакектер бар деген жыйынтык чыгарылууда.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: § 85. КОМЕТАЛАР, АСТЕРОИДЦЕР ЖАНА МЕТЕОРИТТЕР

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

1. Кометалар. Кометалар К\нд\н алыскы мейкиндиги-нен орун алган, борборунда ядросу бар, асман сферасына жакын келгенде гана байкалган К\н системасынын м\чөлө-р\. Алардын көпч\л\г\ белгил\\ орбита менен өтө созулган эллипс боюнча кыймылдашат. Кометалар планеталар сыяк- туу гравитациялык тартылуу к\ч\н\н аракети астында кый-мылдашат. Алар жарыкты жана энергияны К\ндөн алып, ага жакындаганда ядросунун бууланышынан кометалардын формасы өзгөчөлөн\п, кометанын башы жана куйругу пай-да болгондугу байкалат.

188-с\рөт. Кометалардын метеордук уюктарга айланышы.

Коңета К\нгө жакындаган сайын куйругунун өлчөм\ чо-цоюп, К\нгө карама- каршы жакты көздөй багытталат

Кометалардын Күн системасындагы башка майда телолорменен байланышынын бардыгы дагы бир мүнөздүү өзгөчөлүгү.

2. Астероиддер (майда планеталар)

Астрономдор XVIII кылымдын башынан тартып Юпитер менен Марс планеталарынын ортосунан дагы бир планетаны издешкен. Анткени ал учурда планеталардын Күнгө карата аралыктар боюнча жайгашуулары жөнүндөгү Тициус-Боде эрежеси г = 0,3-2"+0,4 а.б. 204

белгилүү болгон, мында г - астрономиялык бирдик менен туюнтулган планеталардын орточо аралыктары.

Бирок бул орундан чоң планета эмес, 1801-жылы кичине планета Церера табылган. Андан соң ошол эле орундан Пал-лада, Веста, Юнона деген кичи планеталар (астероиддер) ачылган.

С\рөткө тартуу ыкмасы пайда болгондон кийин, астеро-йддердин саны уламдан-улам көбөйө берди.

Азыркы к\ндө бизге белгилүү болгон ЗОООден ашуун ас-тероиддердин орбиталарынын элемөнттери так эсептелип, алардын 98% ке жакыны Марс планетасы менөн Юпитердин ортосунан орун алган.

3. Метеориттер

Планеталардын тартылуу күчүнүн таасиринде астеро-иддердин орбиталары өзгөрүп, алар бири-бири менен кеси-лишкен абалга чейин барат. Анын натыйжасында асте-роиддер өзара кагылышып, андан соң быркыроого дуушар болот. Жер бетине түшкөн темир жана таш метеориттер астероиддердин майдаланган сыныктары болуп эсептелет.

Мындай астероиддердин бөлүктөрү Жердин атмосфе-расына киргенде жогорку басымдуу күчтүү толкунду пайда кылып, андагы өтө кысылган абанын температурасы он-догон жана жүздөгөн миц кельвинге жетет. Айрым бир метеориттер жогорку ылдамдык менен келип планеталар-га түшүп жарылат да, Айдын бетин элестеткен чуцкур-ларды (кратерлерди) пайда кылат. Жер бетинде жакшы сакталган өтө чоц чуцкурлардын бири АКШ дагы Ари-зон кратеринин диаметри 1200 м жана терендиги 200 м ге жетет.

Астрономдордун баамдоосуна караганда Жерге түшкөн ал метеориттин массасы 200000 тга жакын болгон.

1908-жылдын 30-июнунда Борбордук Сибирге түшкөн Тунгус метеорити 2000ден ашык чарчы километ^р жердеги токойлорду талкалап, көп оптикалык, үндүк ж. б. толкун-дук кубулуштарды пайда кылган. Алсак, пайда болгон тол-кун жер шарын толук 8ир айланып чыгып, метеорит түшкөн аймакта 3- жана 4-июлда түн мезгили кадимкидей жарык болуп, китептин бетиндеги тамгалар даана көрүнгөн.

1947-жылдын 12-февралында ыраакы чыгыштын Си-хотэ-Алиньск районуна белгилүү Сихотэ-Алинь темир ме-теорити түшүп, андан бир нече ондогон тонна метеорит заттары жыйналган (193-сүрөт). Таш

метеорити 47% кыч-кылтек, 21% кремний, 16% темир, 14% магний жана 2% башка химиялык элементтерден тураары аныкталган.

Таш-темир метеоритинин курамында 55% темир, 19% кычкылтек, 12% магний, 8%о кремний, 5% никель жана 1%ке жакын башка элементтердин бар экендиги далилденди.

Темир метеоритинин жа-ратылышында 91% темир, 8% никель, 0,5% кобальт, жез, фосфор, к\к\рт, крем-ний бар экени билинди.

Азыркы к\ндө д\йнө бо-юнча массасы ондогон тон-надан, бир нече граммга чей-инки ЗОООден ашык метео-рит чогултулду. Метеорит-тер Жер бетине гана т\ш\п турбастан, башка асман те-лолорунун бетине да - плане-таларга жана алардын спут-никтерине, астероиддерге да 193-с\рөт. Темир метеорити. \зг\лт\кс\з т\ш\п турат.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: § 86. КҮН- ЭҢ ЖАКЫНКЫ ЖЫЛДЫЗ ЖАНА ТАБИГЫЙ ЖАРЫК БУЛАГЫ КҮНАТМОСФЕРАСЫ

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Азыркы убакта бОООден ашуун жылдыздын спектрлери аркылуу алардын химиялык түз\л\ш\ жакшы аныкталган. К\н дагы ошол жылдыздардын бири болуп, жылдыздардын спектри (т\с\) боюнча О классына кирет жана ага окшогон көп жылдыздар бар. Алсак, алардын бири Арабакеч (Возничий) топ жылдызынын өтө жарык жылдызы Капелла.

Бизге жакын турган жылдыз - а Центаврдин аралыгы 270000 а. б. ти т\зөт. Ошондуктан ал эң жакынкы жылдыз деп аталат. К\н - К\н системасынын борбордук жана өтө массивд\\ телосу. Анын массасы Жерге салыштырганда 330000 эсе жана бардык плане-^л таларды бирге алганда 750 эсе чоцдук кылат. Так айтканда, К\нд\н массасы 2.10³⁰ кг тыгыздыгы 1,41 г/см³ га барабар. Эркин т\ш\\ ылдамдануусу 274м/с²ты түзүп, радиусу 696000 км же Жер радиусуна салыш-тырганда 109 эсе чоң.

Температуранын маанисине жана ал аркылуу аныкталуучу процесстердин мүнөзүнө жараша Күндүн катмарын шарттуу түрдө төрт бөлүккө бөлүүгө болот (194-сүрөт). К\н атмосферасы шарттуу түрдө негизинен фотосфера (жарык сфера), хромосфера жана таажы болуп үч катмар-га бөлүнөт.

1. Фотосфера. Күндүн жарыктанган сферасынын түздөн-түз

байкоого ыцгайлуу болгон бети фотосфера деп аталат. Фотосфера Күн атмосферасынын төмөнкү катмарын түзүп, калыцдыгы 300-400 кмте жетет. Бизге жеткен жарык жана жылуулуктар Күндүн түпкүрүнөн чыгып, фотосфера аркы-луу бизге жеткирилет. Анын орточо тыгыздыгы 10⁴

кг/м³, 1 см³ өлчөмдөгү көлөмдө негизинөн суутектөн турган атом-дордун саны 10¹⁷ даражасына барабар. Фотосферанын төм-пературасы анын терецине киргөн сайын жогорулай бөрип, орточо 6000 Ктө жакын. Анын эн жогорку катмарынын төмпөратурасы 400 Ктө жөтет.

1. Хромосфера. Күн толук тутулган учурда жакшы бай-калган Күн атмосферасынын сырткы катмары хромосфера деп аталат. Хромосфера - түстүү сфера дегенди түшүндүрүп, Күн атмосферасынын фотосфөрасынын жогорку чеги 400 Үсждөн 14000 кмтө чөйин созулган Күн айланасындагы мей-киндик. Күн атмосферасынын жогорку катмарында иондо-шуу процесси жүрүп, адегенде аз, анан өтө тез өсө баштайт.

2. Күн таажысы. Күн таажысы фотосферадан Күн радиусунчалык өлчөмгө барабар болгон аралыктагы катмардан турат. Анын көрүнүшү Күндүн толук тутулуу учурунда жак-шы байкалат. Таажыга астрономдор Күн тутулбаган учур-да да хронограф деп аталган атайын дециз децгээлинен 2000 м бийиктикте жайгаштырылган көп күзгүлүү телескоптор аркылуу байкоо жүргүзө алышат.

Таажынын формасы турактуу эмес. Анын өзгөрүшү Күн бетиндеги тактардын санына байланыштуу. Күн бетинде так-тардын саны көбөйгөндө, таажынын формасы дээрлик теге-рек болот (196-а, сүрөт). Тактардын саны азайганда же алар такыр эле жок болгондо (196-6, сүрөт) таажы Күн экватору боюнча созулган абалда болот.

Күн таажысын түзгөн бардык көрүнүштөрдүн бурчтук ылдамдыгы фотосферанын бурчтук ылдамдыгына барабар болгон айланышты жасайт. Таажылар жалпысынан асман мейкиндигинде алыска созулуп, Күн дискасынын бир нече рйдиусун түзөт.

Күн бетинен бөлүнүп чыккан айрым плазмалар Күндүн жогорку таажысы деп аталып, Жер орбитасына чейин же-тет. Жогорку таажы радиоастрономиялык методдор аркы-луу аныкталып, анын өтө алыс аралыкка созулушу далилденген. Мындай Күн таажысы оптикалык телескоптор ар-кылуу байкалбайт. Күн таажысынын бул түру^А ага кирген бөлүкчөлөрдүн жогорку ылдамдыгы жана температурасы-нын жогору болушу менен түшүндүрүлөт. Таажыдагы газ-дар дайыма Күндөн-чыгып турган плазманын ысык агы-мын жана Күн шамалын пайда кылат. Хромосферанын, таажынын түзүлүштөрү спутниктердин, орбиталык космос станцияларынын жардамы менен ультракызгылт-көк жана рентген нурларынан тураары аныкталган.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: : § 90. ЖЫЛДЫЗДАРДЫН ТЕГИ БОЮНЧА БӨЛҮНҮШҮ ЖЫЛДЫЗДЫК ТОПТОШУУЛАР

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Жылдыздардын теги алардын түсүнө жана температурасына байланыштуу. Жылдыздуу асманга байкоо жүргүз-гөндө алардын түсү ар түрдүү экенин көрөбүз. Ысытылган металлдардын түсү боюнча, алардын температурасын баамдаган сыяктуу эле жылдыздардын да түрдүү түстө болушу алардын фотосферасынын температурасынын түрдүүчө экендигинен маалымат берип турат. Күн жана Капелла жылдызынын түсү сары болгондуктан, алардын температуралары 6000 Кте жакын.

Альдебаран жылдызынын т\с\ кызгылт болгондуктан, температурасы 3500-4000 Яди т\зөт. Кызыл жылдыз Бетельгейзенин температурасы болжол менен 3000 Яди, өтө «муздак» жылдыздардын температурасы 2000⁰С ди т\зөт. Мындай жылдыздардын нурлануусу спектрдин инфракызыл бөл\г\нө туура келет.

Температурасынан к\нд\к\нон да жогору болгон жылдыздар бар. Алар: Спика, Сириус, Вега, алардын темпера-турасы 10⁴-2.10⁴ Кге жетет.

Сейрегирээк кездешкен көг\лт\р-ак жылдыздардын тем-пературасы 3.10⁴-5.10⁴ Кте барабар. Бул жылдыздардын т\пк\р\ндөг\ температурасы 10⁷ Дөн ашык.

Демек жылдыздардын спектри бири-биринен өтө кес-кин айырмаланат. Спектри боюнча жылдыздардын химиялык т\з\л\ш\н жана атмосферасынын температурасын аныктоого болот.

Бирдей температурадагы жана т\стөг\, бирок т\рд\\чө жарык чыгаруучулукка ээ болгон жылдыздардын спектр-лери жалпысынан бирдей болот. Бул өзгөчөл\ктөрд\ эске алуу менен жылдыздар теги боюнча бөл\шт\р\лөт.

Жылдыздардын алардын спектрлери боюнча класска бөл\шт\р\л\ш\ биринчи жолу XX кылымдын башында Гарвард астрономиялык обсерваториясынын илимпоздору тарабынан ишке ашырылган. Биздин Галактикадагы (Саманчы жолундагы) жылдыз-дардын саны 10¹² (триллиЬн). Жылдыздардын т\рлор\нүн ичинен Галактикада массасы боюнча К\н массасынан 10 эсе кичине карликтер өтө көп бөл\г\н т\зөт. Ошону менен бирге Галактикада спутниги бар жалгыз жылдыз, кош жыл- дыздар, гравитациялык тартылуу к\ч\нө баш ийген бир б\т\н телодой

болгон жылдыздардын топтошуулары орун алган. Алардын квпчул\г\н телескоптун жардамы аркы-луу издеп, айрымдарын куралданбаган квз менен да квр\\гв болот. Алсак, ( Букачар топ жылдызындагы \рквр (Плеяда) жылдыздык топтошуулары. Алар чачыраган жылдыздык топтошуулар болуп саналат. Мындай чачыранды топто-шуулар азыркы мезгилде мицден ашык жана белгил\\ туура формасы жок.

Галактиканын ичинде дагы чачыроочу жылдыздык топ-тошуулардын катарына кирбеген топтошуулар болуп, алар Ьиар сымал пгоппгошуулар) деп аталат. Бул топтошуулар жалпысынан шар формасында болот. Чачыранды жылдыз-дык топтошууларда ж\з же миндеген жылдыздар орун алса, шар сымал топтошуулар мицдеген жылдыздарды камтыйт. Тартылуу к\ч\ мын-дай шар формадагы жыл-дыздык топтошууларды миллиарддаган жылдар бою вз\нв тартып туруу менен, азыр 150двн ашык шар сымал жылдыздык топтошуулар белгил\\. Андай шар сымал жыл- дыздык топтолуулардын бири - Геркулес топ жыл-дызына тушма туш кел-ген топтощуулар (197-с\рвт).

Шар сымал топтошуулардын дагы бир взгвчвл\г\ андан орун алган жылдыздардын дээрлик копч\л\г\ жылдыздар диаграммасынын башкы удаалаштыгынан орун алып, т\с\ кызыл жана сары болуу менен сверхгиганттар боҮлушат. Жердин жасалма спутниктерине жайгаштырган теле-скоптун жардамы менен квп шар сымал топтошууларда рентген нурлануулары бар экени да аныкталды.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: § 92. ГАЛАКТИКА

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Саманчынын жолу биздин К\н системабыз жайгашкан Галактиканын көп бөлүгүн түзгөн асмандан көрүнгөн чон алкак. Айрым учурда Саманчынын жолун биздин Галакти-канын өзү деп туура эмес тушүнүшөт.

Ал асман сферасынын түндүк жарым шарында Эгиздер, Букачар, Арабакеч (Возничий), Көөкөр (Кассиопея), Цефей, андан соң Бүркүт топ жылдызынан эки тармакка ажырап, анын бир тармагы түштүк жарым шарына өтөт. Ал учурда Саманчынын жолунун бир бөлүгү Калкан, Жаачы (Стре-лец), Чаян, Центаврь, Түштүк крест, Кил, Парус, Тайган топ жылдыздарына туш

келет. Саманчынын жолунун ай-магы ушуну менен эле чектелбестен, асман сферасында кайра түндүк жарым шарына өтүп, Орион жана Эгиздер топ жылдызына тушма-туш келип, сүттөй ак түстүү тилке болот (198- 199-сүрөттөр).

2. Биздин Галактика

Биз көпчүлүк жылдыздарды Саманчынын жолунун аймагынан көрөөрүбүздү жогоруда түшүндүрдүк. Бирок Саман-чынын жолу да биздин Галактикага кирет. Галактиканын курамына топ жылдыздар, жылдыздык топтошуулар, диф-фузиялык газ-чац тумандуулуктар, бозомук чац тумандуу-луктар, Планетардык жана Крабсымал тумандуулуктар, жарык булутчалары менен чектелген «Ат башы» карацгы тумандуулуктары кирет.

V.

Жылдыздык топтолушуулар чачыранды жана шар фор-мада болору §95 та түшүндүрүлүп, көрүнүшү боюнча 197-сүрөттө чагылдырылган.

Галактика грек тилинен кыргызчага которгондо «сүт» дегенди билдирет. Галактикадагы жылдыздардын жалпы саны астрономдор тарабынан 10¹² (триллион) дон ашуун деп белгиленүүдө.

Галактиканын өлчөмүн өтө алыс аралыктан жакшы көрүнгөн жана анын ичинен орун алган, атайын жарык жылдыздардын жардамы аркылуу гана аныктоого болот. Мындай жылдыздарга цефеиддер менен өтө чоц гиганттар кирет.

Галактиканын диаметри болжол менен 30 000 пк. 1 пар-сек (пк) жылдык параллакстын 1 секундасына туура келген аралык. 1 ж.ж. = 0,3067 пк ти же 100 000 жарык жылын түзөт, бирок анын өтө так чеги жок.

Галактикадагы жыл-дыздардын тыгыздыгы ортосунан акырындык менен азаиып аны чеги жок деп эсептөөгө болот.

Галактиканын борборунда диаметри 1000-2000 пк бол-гон ядро жайгадшан. Ал ядро жылдыздардын өтө тыгыз жайгашкан топтошууларынан турат. Ал бизден дээрлик 10 000 пк (30 000 ж. ж.) аралыкта болуп, ага Жаачы (Стре-лец) топ жылдызы тушма-туш келет (200-сүрөт).

Галактиканын ядросунун түзүлүшүндө көптөгөн кызыл гиганттар жана кыска мезгилдүү цефеиддер бар. Башкы удаалаштыктын жогорку бөлүгүнөн орун алган, температу-расы эц жогору өтө чоц гиганттар жана классикалык це-феид жылдыздары болуп саналат. Алар борбордон алыс жайгашат да салыштырмалуу жука катмарды же дисканы түзөт. Бул дискадагы жылдыздардын арасында газ-чац ту-мандуулуктар жайгашкан. Эгер газ-чац тумандуулукка өтө чоц жарык жылдыз жакыныраак жайгашса, анда ал ошол тумандуулукту жарыктандырат. Тумандуулук жарык бо-луп көрүнөт. Мындай тумандуулуктун спектри аны жарык-тандырган жылдыздын спектри менен дал келет.

Газ-чац тумандуулукту өтө ысык жылдыздар жарык-тантса (температурасы 2000-3000 .Кден кем болбогон), анда жылдыздын

ультракызгылт-көк нурлануусу тумандуулук-тагы суутек менен башка газдарды иондоштуруп, аны жар-кыроого .мажбур кылат. Газ ультракызгылт-көк нурду жу-тат да, спектрдин түрлөрүн: кызыл, жашыл ж. б. сызыкта-рын нурлантат.

Мындай жаркыраган тумандуулуктар диффузиялык газ тумандуулуктары деп аталат. Ысык жылдыз кокусунан суу-нуп өчсө, ошол замат тумандуулуктун жаркырактыгы да өчөт. Мындай типтеги тумандуулук Орион топ ж!длдызынын тушунан орун алган (201-сүрөт). Жердөн ага чейинки ара-лык 500 пк, массасы болжол менен Күн массасынан 100 эсеге жакын чоңдук кылат.

Тумандуулуктун өзгөчө дагы бир түрү болуп планетардык ту-мандуулук эсептелет (202-сүрөт). Бул тумандуулук көп жылдыздар үчүн законченемдүү болуп эсептел-ген, өзүнүн өнүгүшүнүн белгилүү бир стадиясында жылдыздардын түпкүрүнөн атылып чыккан жа-рык чыгарган газ катмары. Ал тумандуулуктар Күн системасын-дагы планеталарды элестеткен-диктен планетардык тумандуу-луктар деп аталат. 203-сүрет. Крабсымал тумандуулук.

Дагы бир өтө чоң эмес Крабсымал тумандуулуктун кө-рүнүшү жана анын тарыхы өзгөчө кызык (203-сүрөт). Бул тумандуулук 1054-жылы Букачар топ жылдызына тушма-туш келген өтө жаңь/ (сверх жацы) жылдыздын жарылы-шынын калдыгы экендигин илимпоздор так аныкташты. Крабсымал тумандуулуктун жашы 950 жылды түзөт. Ал тумандуулук бизден 1500 пк аралыкта жайгашып, диамет-ри 1 пк, массасы 0,1 Күн массасына барабар экендиги да-лилденди. Ал тумандуулук азыркы учурда 1000 кмҮс ыл-дамдык менен кецейүү абалын өткөрүп жатат.

Крабсымал тумандуулуктун дагы бир өзгөчөлүгү ал оп-тикалык тилкедеги нурланууну гана пайда кылбастан, ра-дионурлануунун, рентген жана гамма-квант нурлануулары-нын булагы болуп да саналат. Ал тумандуулуктан 1969-жылы пульсар нурлануусу да табылган.

Пульсар өтө күчгүү өзгөрмө магнит талаасына ээ болуп, андагы электрондордун ылдамдыктарын жогорулатып, ту-мандуулуктан ар түрдүү толкун узундуктагы электрмагнит-тик толкундардын булагын пайда кылат. Ал электрмагнит-тик толкун булагына радиотелескопторду багыттоо менен ту-мандуулуктун көп физикалык касиеттерин жана анын закон ченемдүүлүктөрүн аныктай алабыз.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: : § 93. ААЛАМДЫН ТҮЗҮЛҮ1ЛҮ ЖАНА ЭВОЛЮЦИЯСЫ ЖӨНҮНДӨГҮ АЗЫРКЫ КӨЗКАРАШТАР

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема