Қазақстанның пайдалы қазбалары

Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті.

Тақырыбы: Қазақстан Республикасының пайдалы қазбалары.

Т үркістан – 2013 ж.

• Кіріспе Қазақстан өзінің жер қайнауының байлығымен әйгілі. Оның байлығы территориясының геологиялық құрылысы мен даму ерекшеліктеріне байланысты. Тау түзілу кезінде магмалық жыныстар енгенде және шөгінді жыныстар метаморфтанғанда, рудалар және түрлі минералдар пайда болады. Қатпарлы жақпарлы таулар (Алтай, Жоңғар Алатауы, Тянь-Шань) қатты бұзылып күшті кемірілген сайын рудаға бай теңдігі жатқан тау жыныстары жер бетіне жақындап кейде тіпті жер бетіне шығып қалған. Көбіне бұзылған ескі таулардан рудалы қазбалар табылады. 

• Қазақстарн қазір хром, ванадий, рений, висмут, фтор қоры жағынан дүние жүзінде бірінші орын алады. Ал темір, хромит, қорғасын, мырыш, вольфрам, молибден, фосфорит, мыс, калий және кадмий қорынан елімізде алдыңғы орындардың бірінде. Пайдалы қазбалар кен орындары үш топқа  бөлінеді: жанатын, рудалы және рудасыз. 

Қазақстанның негізгі пайдалы қазбалары 

Пайдалы қазбалар түрі 

Теңгерімді қорлар (тонна)

Темір кені 

Әлемдегі орны (қорлар бойынша)

18 600 000 000

Марганец кені

Әлемдегі орны (кенде қамтылым бойынша)

Хром кені

6

635 200 000

Бокситтер 

382 700 000

4

7

10

365 400 000

Қорғасын

2

1

12

17 200 000

Мырыш

Мыс

н/д

5

39 800 000

Титан

39 300 000

41

5

40

12

24 100 000

Вольфрам

63

10

2 100 000

Алтын 

2 232,6

15

1

Күміс 

15

25

53 204

Қалайы

2

4

69 300

Уран

Тас көмір 

31

10

1 600 000

150 000 000 000

23

2

д/ж

8

д/ж

• Қазақстан жер қыртысында тоқсаннан астам пайдалы қазбалар кездеседі. Республика аумағында пайдалы қазбаларды іздестіру жиырмасыншы ғасырдан бастау алған. Қатты пайдалы қазбаларды өндірудің жалпы көлемі бойынша республика 70 тау-кен өндіруші державалардың ішінде 13-ші орынды иемденеді. Кен орны пайдалы қазбаларды іздестіру өндіруге жарарлықтай жер қыртысында табиғи шоғырлануы. Біздің елімізде 6мыңға жуық пайдалы қазбалар кен орындары ашылған. Пайдалы қазбалардың таралу ерекшеліктері: Архей протерозой, полезой, эраларының қалың шөгінді жыныстарының да мыс, мырыш, никель, темір, алтын, фосфор рудалары кездеседі.

Пайдалы қазбалар

кен орындары

Жанатын пайдалы

қазбалар

Рудалы пайдалы

қазбалар

Рудасыз пайдалы

қазбалар

• Жанатын пайдалы қазбалар.
• Мұнай мен газ-Атырау, Маңғыстау,
• Қызылорда, Ақтөбе және батыс қазақстан
• облыстарында шоғырланған. 1899 ж.
• Қарашүңгілде Әмбі кен орнында бірінші
• рет мұнай атқылады. 1911 ж. Доссор, 1915 ж. Мақат кен орны пайдалануға берілді. 1960 ж. Өзен мен Жетібай қосылды. Кейіннен Қаражамбас пен қаламқас, Теңіз ( Атырау облысы), Кеңқияқ және жаңажол ( Ақтөбе облысы) , Қарашығанақ ( Батыс Қазақстан облысы) пен Құмкөл( Қызылорда облысы) кен орындары ашылды. Қазақстанда мұнай мен газ шоғырланған 14 алап және 207 кен орны бар. Бүгінде республикада жылына шамамен 55 млн. т. мұнай , 7,5 млрд. м3 газ өндіреді. Шетелге 17 млн. тоннадай өңделмеген мұнай шығарылады. 10 көмір алабы, 300 кен орны бар, жалпы 162 млрд. т. қоры бар. Қарағанды алабы-3600 шқ 2 жерді алып жатыр. Ол- негізгі көмір базасы.

• Көмір. Қазақстанда
• көмір қоры мол.
• Мұнда тас көмір мен
• қоңыр көмірдің 10
• алабы, 300 кен орны
• бар. Қазақстанның
• жалпы көмір қоры 162 млрд т – ға жетті. Ғалымдардың жобалауы бойынша еліміздегі көмір қоры 248 жылға жетеді. Көмір кен орындарының басым көбі Қарағанды, Павлодар және Қостанай облыстарында орналасқан.

Рудалы пайдалы қазбалар. Тем ір. Қазақстан темір кені қоры үшінші орын алады жөнінен  ТМД  бойынша Ресей мен Украинадан кейін үшінші орын алады (17 млрд т). Оның 93%-ы Қашар, Сарыбай, Соколов, Әйет, Лисаков кен орындарында, Солтүстік Қазақстанда  шоғырланған.  Сарыбай темір кен орнын  1948 жылы ұшқыш М.Сургутанов ашты. Ұшақ кен үстінен ұшқанда, темір аномалиясының әсерінен түсбағар тілінің кенет ауытқығаны ұшқыштың көңілін аударды. Көп ұзамай, өте сирек кездесетін темір кені ашылды. Мұндағы кен жоғарғы сапалы және оның құрамындағы темірдің мөлшері 50-60%-ды құрайды. Шөгінді жыныстардан пайда болған рудалар  Қостанай облысындағы  Әйет және Лисаков кен орындарында кездеседі. Руда 30 м тереңдіктен ашық әдіспен өндіріледі. Кеннің құрамында таза темір 37-52%. Темір кенінің шағын кен орны Қарағанды (Кентөбе, Қаратас), Солтүстік Қазақстан (Атансор) аймақтарында бар.

• Марганец . Қазақстанда
• 11 марганец кен орны
• бар, ең ірі кен
• орындарына  Орталық
• Қазақстандағы   Атасу  және Жезді жатады. Мұндағы рудалардың 27%-ына жуығы марганец. Марганец кендері Ұлытау, Сарыарқа, Қаратау, Маңқыстау өңірлерінен де табылды.
• Республикадағы марганец рудасының қоры 408 млн тоннаны құрайды. Дүние жүзі бойынша 2-ші орында.

Хром . Хромит кен орындарының 99%-ы Мұғалжар тауларында кездеседі. Кемпірсай және Дөң тобына жататын кен орындары жоғары сапалы рудалармен әйгілі. Қазақстан хромит кенінің барланған қоры мен жылдық өндірілетін мөлшері жөнінен дүние жүзінде екінші орынға шықты. Олар тоттанбайтын болат қорытуға қажет. Хром әлемнің 40 еліне шығарылады. Хромит кендері Қостанай, Шығыс Қазақстан облыстарында да ашылды. ТМД елдеріндегі хромиттің 97 %-ы Қазақстанда өндіріледі. Оның 21 кен орны есепке алынған. Жалпы қоры 430 млн т.

• Никель. Никельдің
• едәуір коры
• Мұғалжар таулы
• ауданында үгілген
• тау жыныстары құрамында шоғырланған. Никельдің 40-тан аса ірі кені Ақтөбе облысындағы Кемпірсай кен орнының үгілу қыртысындағы Бұрақтал кеніштеріне де шоғырланған. Қостанай облысындағы Аққара, Ақтау кендерінің коры мол, сапасы жоғары. Никель кен орындары Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарында да бар.

Алюминий . Қазақстанда

алюминийдің негізгі

шикізаты  боксит .

Ашылған 200 кен

орнының 50-ден

астамы  платформалық типке  жатады. Негізгі кен орындары  Сарыарқаның  солтүстік-шығысында Акмола және  Торғай ойысында  (Арқалық торабы). Бұлардағы  боксит  коры онша көп емес. Сондықтан құрамында глиноземы бар басқа шикізат көздерін (нефелин рудасы,  Екібастұз  көмірінің қалдығы) пайдалану жолдары іздестірілуде. Қазақстан  алюминий  өндіру жөнінен  ТМД елдері  арасында алдыңғы орындардың бірін алады.

• Мыс .
• Қазақстанда  мыс
• рудасының  аса бай
• қорлары бар. Мысты
• құмтастардың ең ірі
• кен орны
• Жезқазған .  Жезқазған кен орны   ТМД  бойынша бірінші, дүние жүзінде екінші орында. Қазақстан мыс өндіру жағынан дүние жүзінде жетінші орын алады. Өнімнің 92%-ы шет елге шығарылады.

• Алтын . Қазақстанда 196
• алтын кен орны
• бар.  Алтын  республиканың
• шығысындағы Алтайда,
• Қалба жотасы шеңберінде,
• солтүстік-
• батысындағы  Жітіқара  өңірінде өндіріледі. Орталық Қазақстанның солтүстік аймағындағы алтын шығатын кен орындары: кварцты желі, кайталама  кварцит  пен шашыранды алтын (Степняк, Ақсу, Майқайың) кездеседі. Қалба жотасында да кварцты желі және шашыранды алтын кен орындары шоғырланған. Шағын кварцты-желілі кен орындары Жетісу және Іле Алатауларында да бар.

• Рудасыз пайдалы қазбалар.
• Асбест. Асбест кен
• орны магмалық
• жыныстарға байланысты
• игеріледі. Ең ірі кен
• орны Қостанай
• (Жітіқара) және Қарағанды (Жезқазған) облыстарында. Мұғалжардың оңтүстігінде Бөгетсай және Шу-Іле тауларында, Хантау кен орындарында асбестің едәуір қоры бар.

• Фосфорит. Қазақстан
• фосфориттің коры
• жөнінен АҚШ-тан
• кейін екінші орын
• алады. Оңтүстік Қазақстан аймағында, Қаратауда ірі фосфорит кен орындары (Шолақтау, Ақсай, Жаңатас) бар. Сапасының жоғарылығы және қабатының қалыңдығы жөнінен бұл кен орындарының бүкіл жер шарында теңдесі жоқ. Сондай-ақ фосфорит кен орындары Актөбе облысында, Жем өзенінің жоғары ағысында да кездеседі.

• Тұз. Қазақстан
• аумағында тұз қоры
• өте мол. Әсіресе
• тұзға Каспий маңы
• ойпаты бай. Ондағы кей
• жерлерде тұз кабатының қалыңдығы (тұз күмбездері) 2 км-ден асады. Кейбір кабаттарда ас тұзына қоса, калий, т.б. тұздар да кездеседі. Сондай-ақ Каспий маңы ойпаты мен Батыс Сібір жазығында және республиканың басқа да аудандарында көптеген тұзды көлдерде тұнба тұздар жиналған.

Қ ара және түсті металдар кенін өндіру көлемі (мың тонна)

Қазақстан ТМК өнімі экспортының негізгі бағыттары 

Өнім түрі 

Негізгі импорттаушы ел

Көмір 

Ресей

Темір кені мен шөкемтастар 

Ресей

Сазбалшық (алюминий оксиді)

Ресей

Алюминий

Ферроқорытпалар

Ресей, Қытай

Қытай, Ресей, Германия, Жапония, Оңтүстік Корея

Мырыш

Қытай, Италия, Нидерланды

Қорғасын

Швейцария, Испания

Мыс

Қытай, Ұлыбритания

Алтын

Швейцария, Италия, БАӘ

Күміс

Ұлыбритания, Германия және Швейцария

Сирек және жерде сирек кездесетін металдар 

АҚШ, Жапония, Нидерланды, Оңтүстік Корея, Ресей

Қорытынды. Қазақстанда минералды шикізат қорының барлық түрі бар. Бірақ мұнай, көмір, темір рудасы, т.б.  минералды ресурстар шексіз емес. Олардың жалпы қоры пайдаланылған сайын азая береді. Кейбір кен орындары сатылып, барлау нәтижесінде жаңа кен орындары ашылып жатыр. Мұның өзі жер койнауы байлығын қорғауды талап етеді. Сонымен бірге кен орындарын игеру ісі табиғат қорларының (топырақ жамылғысы, жер асты және жер беті сулары, орман, егістік, жер, ауа, т.б.) жағдайына әсерін тигізеді.

• Сондықтан сарқылатын қорларды кешенді әрі тиімді пайдалану және оларды сақтап, қорғау ісін жүйелі түрде жүргізу қажет. Табиғатта таза химиялық элемент кездеспейді. Мысалы, көптеген темір кенінің құрамында фосфор, күкірт сиякты сирек металдар бар. Негізгі кенмен бірге құрамындағы басқа қазбаны да айырған дұрыс. Ол үшін негізгі және бірге жатқан пайдалы қазбалар корын жер койнауынан неғұрлым толық алу керек. Шикізатты өндіргенде, тасымалдағанда және өңдегенде кететін қыруар шығынмен күрескен жөн. Бүгінгі күні шикізатты қалдықсыз өңдеу технологиясынакөшу тиімді болып отыр.

Пайдаланған әдебиеттер

• Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атам.ра, 2008.