Дарсны темасы: ЛЕКСИКА. Къумукъ тилни сёз байлыгъы.
Дарсны мурады: Охувчуланы тилни сёз байлыгъы, оланы къурулушу, къолланышы булан таныш этмек; авуз ва языв тилин оьсдюрмек; тилине, ватанына бакъгъан сюювюн артдырмакъ.
Эпиграф
Ана тилин билмейген ,ата юртун танымас.(И.Къ)
Дарсны барышы:
Къурум мюгьлет.
Муаллим: Салам, яшлар!
Охувчулар: Салам, муаллим!
М.: Яшлар, бугюн бизин ана тил дарсыбызгъа гелген къонакъланы да къаршылайыкъ.
Я.: Хошгелдигиз!
М.: Мен бугюнгю ачыкъ дарсымны Дагъыстанны халкъ къумуъ халкъны адабиятына кюрчюсалгъан шаирни сёзлери булан башлама сюемен. (эпиграф охула)
Гьар адамны сюювюнден, гьюрметинден, абур – сыйындан ана тилине де сююв топлана.Шолай сююв болмаса тил оьсмей. Уллу халкъланы, кеп миллетлени тиллерини денгиз-дериясында бир гиччи кел йимик, атып чыкъгъан булакъ йимик турагъан гиччи миллетни тили айланасын алгъан оьзге тиллер булан булгъанышып, ёкъ болуп къалмагъа бола. Шону учун зараллы таъсирлерден къоруп, тилни сакъламакъ учун инг башлап миллетни сёз байлыгъын билмеге тюше.
Бу дюньяда анадан гючлю,анадан аявлу,анадан сыйлы не бар?Лап да бырынгъы девюрлерден берли гьалиге ерли заманны законлары тавну,ташны титиретген,гьукуматланы да къара ерге гемген. Девюрлер бою дюньяны кеп ерлерин елеп гелген культуралар да оьмюрю битип сенген.Тарихни теренине тюрлю-тюрлю миллетлер де денген. Тек инсанланы тарихини боюнда оьзюню оьр ва оьктем тахына даимге ес кююнде бирев къалгъан ,ол да --АНА.
Яшав елуну лап да башында адам биринчилей "АНА"деген асыл сезню айтма уьйрене.Шо оьмюрюнде тер ерни тутгъан ва тута.Ону учун уьягьлюде де,жамиятда да аналар,оланы пикрулары,ойлары,насигьатлары абурлу ерни тута гелгени тамаша тюгюл.
Яш: Шиъру "Ана тилим "
Ана тилим, алтын тилим,
Болгъур тилим, бал тилим…
Оьктем кюйде бугюн сени
Алдынгда баш иемен,
Къумукъ къандан тувгъанлардан
Тувгъанланы тилинде
Даимликге яшагъанынг,
Яшнагъанынг сюемен. Н.Арсланова
Шо саялы да гьар адамны оьзюню тилине "АНА ТИЛ" деп айтыла.
Гьар миллетни оьзюню тил хазнасы ону бары да янларын герсетеген гюзгюсю деп айтмгъа ярай.Тил адамдай алышына,замангъа гере тюрлене.Башгъача айтгъанда:тил тува,оьсе,къарт бола.Шону учунгъа да 21 -нчи февраль "АНА ТИЛЛЕНИ ХАЛКЪАРА ГЮНЮ" деп гьисаплана.Гьар охув ожакъларда,школаларда ана тиллеге багъышлангъан байрамлар оьтгериле.Артдагъы вакътилерде ана тиллени гьакъында кеп сейленеген болуп тура.
Теманы уьстюнде ишлев:
М: ТИЛ- Къайсы бёлюкге гире?
М.: Языгъыз тептерлеригизге дарсны темасын ва эпиграфны.
Яшлар, тилни сёз байлыгъы деп негер айтыла?
Я.: Тилдеги бары да сёзню жыйымына тилни сёз байлыгъы деп айтыла.
М: Бир сёз булан ?
Яш: Лексика
М.: Тергевюгюзню доскагъа бакъдырыгъыз ва кроссвордну чечигиз:
Сёзлюк иш: Слайд
агъа (ону агъасы) - агъа (сув агъа)
ал (авур къызыл тюс) - ал (ал якъ) - ал (китапны ал)
алма (емиш) - алма (бир затны алма)
ат (адамны аты) - ат (минеген ат) - ат (таш ат)
ата (ону атасы) - ата (таш ата)
ач (ач болгъан) - ач (эшикни ач)
бав (емиш бав) - бав (къап байлайгъан бав)
бар (китап бар) - бар (киногъа бар)
бармакъ (къолну бармагъы) - бармакъ (бир ерге бармакъ)
бел (ер къазагъан бел) - бел (адамны бели)
бет (китапны бети) - бет (адамны бети) - бет (бет ер)
биз (тигеген биз) - биз (биз гелирбиз)
буз (тайгъакъ буз) - буз (бир затны буз)
бут (малны буту) - бут (кёпюрню буту, уьйню буту)
гёзлер (арив гёзлер) - гёзлер (къававуллар) - гёзлер (гёзлеп урар)
гюе (гюе тийген) - гюе (аш гюе)
гюзгю (гюзгюге къара) - гюзгю (гюзгю янгур)
енг (гёлекни енги) - енг (душманны енгмек)
ер (топуракъ) - ер (атгъа салагъан ер)
йымышакъ (йымышакъ сёз) - йымышакъ (буршина ашны бир тюрлюсю)
йыр (йыр язмакъ) - йыр (оьзенни йырмакъ)
къабакъ (ашайгъан къабакъ) - къабакъ (кирпик) - къабакъ (къапу)
къаз (къуш) - къаз (ер къаз)
къала (къала къурулгъан) - къала (ол бизде къала)
къара (къара тюс) - къара (чыгъып къара)
къаргъа (къуш) - къаргъа (къаргъа батгъан) - къаргъа (ону къаргъа)
къат (эки къат уьйлер) - къат (уьшюп къат)
къозу (мал) - къозу (ону ашайгъан къозу)
къой (мал) - къой (алмагъа къой)
къол (адамны къолу) - къол (агъачлыкъны къолу)
от (яллайгъан от) - от (яшыл от) - от (агъу)
сокъ (къомуз сокъ) - сокъ (хали сокъ)
сюр (ерни сюр) - сюр (кёрпе) - сюр (яшавну сюр)
тал (агъач) - тал (ишлеп тал)
тарт (тирмен тарт) - тарт (папирос тарт) - тарт (будайны тарт) - тарт (аркъанны тарт)
тая (ишден тая) - тая (аякъ тая) - тая (сенекни тамгъа тая)
тил (сёйлейген тил) - тил (адамны тил)
той (той тавуш) - той (ашап той)
тон (гиеген тон) - тон (он тон ашлыкъ)
тюш (тюш гёрмек) - тюш (гюн орта вакъти) - тюш (терекден тюш)
тююн (юрекни тююню) - тююн (тююнме тарыкъ тюгюл)
уч (карандашны учу) - уч (самолет булан уч)
хаба (сув тёгеген зат) - хаба (ит хаба)
чай (ичеген чай) - чай (опуракъланы чай)
чач (башны чачы) - чач (будайны чач)
эт (ашайгъан эт) - эт (бир затны эт)
юз (юз йыл) - юз (юзю арив) - юз (сувда юз)
ягъа (гёлекни ягъасы) - ягъа (юртну ягъасы) - ягъа (от ягъа)
яз (яз гелди) - яз (къумачны яз) - яз (кагъыз яз)
яй (яз) - яй (яюв яй)
ял (атны ялы) - ял (ял бет) - ял (ял алмакъ)
яр (таш яр) - яр (агъач яр)
ят (ят гиши) - ят (ятып юхла)
М- Оьзюгюзге янгылыш сёзлени языгъыз -10 сёз
Яшлар , бусёзлер маъна якъдан да дагъы къайсы якъдан башгъалыгъы бар
Яш: Грамматика .
Муаллим: Солдан онггъа да, онгдан солгъа да СЛАЙД
Тил тамаша зат. Тил гючлю зат. "Айтылгъан сёз - атылгъан окъ" - деп ата-бабаларыбыз билмей айтмагъан. Шо саялы гьар сёзню герти маънасында къолламагъа ва тюз язмагъа герек бола.
Дюньяда солдан онггъа багъып да, онгдан солгъа багъып да язагъан халкълар бар. Масала, биз солдан онггъа багъып язабыз, араплар буса онгдан солгъа багъып яза.
М: Яшлар , гьали биз санавлу диктант язабыз.
Къумукъ тилде солдан онггъа багъып да, онгдан солгъа багъып да бир йимик охулагъан, маънасы да бузулмайгъан сёзлени табабыз:
Санавлу диктант : СЛАЙД
Къумукъ1, таш , къазакъ1, тилим, талат1, аба1, къалакъ1, кирпи ,ана1, къуллукъ1, аша1, къутукъ1, исси1.
Оюн тапшурувлар : СЛАЙД
М: Шу сёзлерден башгъа маъналы сёзлер языгъыз.
Онгдан солгъа багъып охугъанда бир табун сёзлени маъналары алышына:
къамаша-ашамакъ, налат - талан, гьисап - пасигь, алаша - ашала, асталат – талатса.
Пасигь- ВЫРАЗИТЕЛЬНЫЙ
Кёбюсю сёзлени бувунларын алышдырып охуса, бир зат да англашылмай къала:
бавну - нубав,
яшлыкъ - лыкъяш,
тавлар - лартав,
оюв-юво,
сыйыр - йырсы,
кетен - тенке .
Амма бир-бир сёзлер бувунларын алышдырып охуса да, янгы маъна англатмагъа бола:
мендей - деймен,
маякъ - якъма,
ашлав - лаваш,
талмакъ - макътал,
кирпи - пикир,
йиби- бийи,
гебек - бекге,
буса - сабу,
мая - яма,
сабур - бурса,
сакъал - къалса,
таба - бата,
тюсю – сютю.
«Каламбур» оюн Слайд
Башгъа-башгъа маъналы, тек айтылышы яда язылышы ошашлы сёзлени къапия учун, бир-бирде халкъны кюлетмек учун къоллайгъан кюйлер бола. Шолай сёзлеге каламбур деп айтыла.
гёресен - гёре сен,
билесен - (бичакъны) биле сен,
ярала - яр ала,
гьарайлар - гьар айлар,
талагъа - тал агъа,
олтура - ол тура,
текеси - тек эси,
балагъа - бал агъа,
азгъаны - аз къаны,
оьзюню - оьз юню,
болатдай - бол атдай,
ашамай - аша май,
Муаллим. Муна яшлар, шулай къужурлу, татли, бай тилде сёйлейген миллетибиз биз. Къумукъ тилде сёйлеп бажарагъан, ону грамматикасын, тарихине билеген адам якъут, татар, башгъыр, узбек, казах, балкъар, ногъай, азербайджан, тюрк, гагаузлар ва олай башгъалары да булан сёйлеп бола.гелигиз, ана тилибизни бек билейик, ону тазалыгъын сакълайыкъ, анабыздай сюейик, гьар даим де оьктем болайыкъ, биз къумукъ халкъны бир гесеги, тамчысы дюньягъа гелген вакилли экенибизге.
Беклешдирив:
М: Не йимик байрамланы оьтгеребиз чилле айда?
Яш: (Аталаны 23- Февраль)
Аталаны байрамы
Нурьяна Арсланова
Гьар бир гюнюн байрам этме умутда
Гюл уьзебиз аналагъа бермеге.
Ярараймы байрам гюнлер сама да
Аталагъа гюллер булан гелмеге?!
Эки билек ташдан къатты болса да,
Гёзелликге юрек бирде бегилмей...
Яшатагъан бизин гюлге ошатып,
Аталагъа гюллер неге берилмей?!
Аталаны игитлиги макъталгъан,
Къоччакълыгъы къатты ата юрекни.
Унутабыз бусакъ ярай бир-бирде
Шо юрекге бираз илгьам герекни.
Баласына насипли гюн гелгенде,
Гьакъ сююнчден тола экен шо юрек.
Къайгъы оьтсе, дертин бизден яшырып
Сакълама да бола экен шо юрек.
Ана юрек йимик сызлап бажара
Ата юрек, авлетлерин аягъан.
Анабыздай акъ юлдузгъа айланып,
Ёлубузгъа акъ шавлалар яягъан.
Атам ала авурумну асламын,
Ол дюр эки къанатымны бириси.
Бир къанаты сынып къалса къуш йылар,
Къушгъа азиз къанатланы гьариси.
…Муна – берме заман гелди Атама
Гюллер – герти, гьакъ гьюрметге белгидей.
Яманлардан якъламагъа яралгъан
Ататаланы гюнюн дюнья белгилей.
Арив-арив гюл байламлар жыймагъа
Яшлыгъымдан бир айланып гелейим.
Гюллени ва гюнлеримни барын да
Анам булан сагъа бир тенг бёлейим.
Азиз атам, якълавчумсан биринчи,
Билегингде къатты - мени талайым.
Гьар гюнюнгню бир гиччирек байрамгъа
Айландырма къабул кюйде къалайым
Рефлексия
Бугюн, яшлар, мен сизин булан бек рази къалдым, оьктем болдум сиз оьзюгюзнню ана тилге,миллетигизге бакъгъан сюювюгюзню исбатлагъаныгъыз саялы. Дарсны алдына салынгъан аслу борчу- охувчуланы ана тилге сюювюн артдырмакъны кютдюк деп эсиме геле.Бу гьакъда биз дагъыда, ана тилни айлыгъыны натижаларын чыгъарагъанда сёйлежекбиз, ана тилге багъышлангъан кёп ишлер кютежекбиз.
Яхшы ёл, яшлар, илму сапаргъа!
Натижа чыгъарыв.
Яшлар,биз бугюн дарсда къайсы теманы эсибизге салдыкъ?
М: Англашылмайгъан бёлюклер, терминлер болдуму, яшлар? Соравларыгъызны беригиз.
Сизин ёкъ буса соравугъуз, меники бар сизге. Яхшы ойлашып айтыгъыз. Гьар тилни сёз байлыгъы бола, рус тилни, къумукъ тилни, дарги тилни ва ш.б., ким айтар, шо сёз байлыкъ тилде нечик сакълана, къайда сакълана?
Я.: (Сёзлюклерде)
М: Къумукъ тилде нечик сёзлюклени билесиз?
Къумукъ тилни маънадаш сёзлюгю
Фразеология сёзлюк
Гиччирек темалар сёзлюк
Къумукъча – русча сёзлюк
Русча – къумукъча сёзлюк
Сыналгъан сёзлер ва айтывланы сёзлюгю….
М.:Тюз айтасыз яшлар, гьакъылбалыкъларсыз сиз.
Къыйматлав.
Мен бугюн сизге бек рази болдум, арив ишледигиз, гьали къыйматлар салайым….
18.У ьйде: Ана тилге багъышлангъан сочинение языгъыз.
Оьзюгюз сюеген бир шиъруну гёнгюгюзден уьйренигиз.
Аталаны байрамы
1 Гьар бир гюнюн байрам этме умутда
Гюл уьзебиз аналагъа бермеге.
Ярараймы байрам гюнлер сама да
Аталагъа гюллер булан гелмеге?!
2 Эки билек ташдан къатты болса да,
Гёзелликге юрек бирде бегилмей...
Яшатагъан бизин гюлге ошатып,
Аталагъа гюллер неге берилмей?!
3 Аталаны игитлиги макъталгъан,
Къоччакълыгъы къатты ата юрекни.
Унутабыз бусакъ ярай бир-бирде
Шо юрекге бираз илгьам герекни.
4 Баласына насипли гюн гелгенде,
Гьакъ сююнчден тола экен шо юрек.
Къайгъы оьтсе, дертин бизден яшырып
Сакълама да бола экен шо юрек.
6 Ана юрек йимик сызлап бажара
Ата юрек, авлетлерин аягъан.
Анабыздай акъ юлдузгъа айланып,
Ёлубузгъа акъ шавлалар яягъан.
7 Атам ала авурумну асламын,
Ол дюр эки къанатымны бириси.
Бир къанаты сынып къалса къуш йылар,
Къушгъа азиз къанатланы гьариси.
8…Муна – берме заман гелди Атама
Гюллер – герти, гьакъ гьюрметге белгидей.
Яманлардан якъламагъа яралгъан
Ататаланы гюнюн дюнья белгилей.
9 Арив-арив гюл байламлар жыймагъа
Яшлыгъымдан бир айланып гелейим.
Гюллени ва гюнлеримни барын да
Анам булан сагъа бир тенг бёлейим.
5 Азиз атам, якълавчумсан биринчи,
Билегингде къатты - мени талайым.
Гьар гюнюнгню бир гиччирек байрамгъа
Айландырма къабул кюйде къалайым
Шиъру "Ана тилим "
Ана тилим, алтын тилим,
Болгъур тилим, бал тилим…
Оьктем кюйде бугюн сени
Алдынгда баш иемен,
Къумукъ къандан тувгъанлардан
Тувгъанланы тилинде
Даимликге яшагъанынг,
Яшнагъанынг сюемен. Н.Арсланова
219
139 837 
