Мышление, речь. (Ой жүгүртүү, сүйлөө)

Мышление, речь

План.

1. Понятие о мышлении.

2. Понятие о речи. Виды речи. Взаимосвязь мышления и речи.

3. Мыслительные операции.

4. Формы мышления.

5. Мышление и решение задач.

6. Виды мышления.

7. Индивидуальные различия мышления у людей (качества ума).

          У ночи - мрак,

                У листьев – шум,

              У ветра – свист,

              У капли – дробность,

              А у людей – пытливый ум

              И жить упорная способность.

                                       Л. М а р т ы н о в

План.

1. Ой жүгүртүү түшүнүгү.

2. Сүйлөө жөнүндө түшүнүк. Сүйлөө түрлөрү. Ойлоо менен кептин ортосундагы байланыш.

3. Психикалык операциялар.

4. Ой жүгүртүү формалары.

5. Ой жүгүртүү жана маселени чечүү.

6. Ой жүгүртүүнүн түрлөрү.

7. Адамдардын ой жүгүртүүсүндөгү индивидуалдык айырмачылыктар (акыл сапаттары).

түн караңгы,

Жалбырактар ​​ызы-чуу чыгарат

Шамал ышкырып жатат

Тамчынын бир бөлүгү бар,

Ал эми адамдарда изденүүчү акыл бар

Жана өжөр жөндөмү менен жашайт.

Мартынов Л

Понятие о мышлении

Жизнь все время ставит такие задачи, которые нельзя решить, опираясь только на восприятие окружающих предметов и явлений или на припоминание того, что уже было воспринято раньше. На многие вопросы надо искать ответы косвенным путем, делая выводы из уже имеющихся знаний. Например, врач ставит диагноз, опираясь на симптомы болезни. Он делает вывод из них в соответствии со знаниями, полученными прежде.

Таким образом, поиск ответа, который не может быть получен прямо из восприятий или путем припоминания конкретных фактов, а требует выводов из полученных знаний, представляет собой мыслительную деятельность.

Мышление 

– это процесс опосредованного и обобщенного познания (отражения) окружающего мира.

Что же такое опосредованное познание? Например, человек, сидящий в комнате хочет узнать, какова температура снаружи. Для этого есть разные возможности – почувствовать эту температуру своим кожным анализатором непосредственно (выйдя на улицу) или посмотреть на термометр, прикрепленный снаружи у окна. В последнем случае человек о температуре узнает опосредованно. Опосредованный характер мышления дает нам возможность значительно расширить познание действительности. Область того, что мы мыслим, шире того, что мы воспринимаем. Опираясь на восприятие, но выходя за его пределы, мы познаем в итоге мышления далекое прошлое земли, развитие растительного и животного мира, историю человечества, открываем новые законы и пр.

Но мышление не только опосредованное, но и обобщенное познание окружающего мира. Ощущения и восприятия дают нам знание единичного – отдельных предметов и явлений (или их сторон, свойств, качеств) реального мира. Такое знание не может быть достаточным, ведь жизнь, практика требуют умения предвидеть результаты наших действий, последствий различных явлений, событий, нами воспринимаемых. А это возможно благодаря обобщению. Вот , например, лист бумаги. Что с ним произойдет, если его бросить в огонь? Сгорит. Почему мы это знаем, ведь этот лист мы не бросали в огонь. Но мы много раз видели, как горит бумага. Обобщили эти факты и теперь знаем. Обобщая, мы познаем то общее в предметах и явлениях, те закономерные связи между ними, которые недоступны непосредственно ощущению и восприятию и которые составляют сущность, закономерность объективной реальности.

Значение мышления:

1) радикально расширяет возможности человека в познании окружающего мира, вплоть до невидимого, поскольку мышление оперирует не только первичными и вторичными (представлениями) образами, но и понятиями (например, геометрическими понятиями «круг», «квадрат»);

2) позволяет предвидеть наступление таких явлений, которые в данный момент не существуют (например, войну, экономический кризис);

3) позволяет творчески отражать окружающий мир и преобразовывать действительность.

Физиологическая основа.

Как и все психические процессы, мышление представляет собой деятельность мозга. Это сложная аналитико-синтетическая деятельность, осуществляемая совместной работой обеих сигнальных систем.

32. Понятие о речи. Виды речи. Взаимосвязь мышления и речи

Понятие о речи. Одним из важнейших показателей уровня культуры человека, его мышления является речь.

Речь – это система используемых человеком звуковых сигналов, письменных знаков и символов для представления, переработки, хранения и передачи информации. Она выполняет две функции:

1) речь как средство общения. Без речи человек не имел бы возможности получать и передавать большое количество информации (например, без письменной речи человек был бы лишен возможности узнать, как жили, что думали и делали люди предыдущих поколений); через речь психология и опыт одного человека становятся доступными другим людям, обогащают их, способствуют их развитию;

2) речь как средство мышления. Речь – это форма существования мысли. Мышление не может успешно развиваться без речевого оформления и выражения. В отвлеченном мышлении важная роль принадлежит понятиям, в которых обобщаются существенные признаки, свойства явлений окружающего мира. Понятия же обозначаются словами (или словосочетаниями), следовательно, в слове понятие обретает необходимую материальную оболочку. Речевое оформление мысли способствует ясности, последовательности самой мысли.

Физиологическая основа речи. 

Физиологические механизмы речи – это второсигнальная деятельность коры, которая является сложной координированной работой многих групп нервных клеток коры головного мозга. В коре левого полушария головного мозга имеются три центра речи: слуховой, двигательный и зрительный. Слуховой центр Вернике обеспечивает понимание воспринимаемых слов. При нарушении его работы человек теряет способность различать, узнавать слова, хотя ощущение звуков у него остается. Двигательный центр речи Брока обеспечивает произнесение слов. При разрушении этого центра человек не способен произнести ни одного слова, хотя и понимает слова, которые слышит: у него остается только способность к крику и пению без слов. Работа зрительного центра обеспечивает понимание письменной речи, чтение. При поражении его человек утрачивает способность читать, хотя зрение у него сохраняется.

Виды речи. 

В зависимости от задач высказываний и от ситуации человек использует разные виды речи.

Внешняя речь – это речь, облеченная в звуки или графические знаки, обращенная к другим. Поскольку она рассчитана на восприятие другими людьми, она представляется как двусторонняя деятельность и предусматривает наличие двух сторон: «отправителя» и «получателя» речевых сигналов («отправитель» говорит или пишет, «получатель» слушает или читает). В свою очередь, внешняя речь делится на устную (используются звуки) и письменную (используются письменные знаки), а устная – на диалогическую (в общении участвуют два человека или более) и монологическую (участвует один человек).

  Внутренняя речь – это «мысленная» речь, обращенная как бы к самому себе. Она лишена четких грамматических форм, оперирует, главным образом, понятиями. Таким образом, внутренняя речь – это словесная оболочка мышления. На уровне внутренней речи протекает усвоение новых знаний, решение задач, обдумывание материала и подготовка к высказываниям. Внутренняя речь своеобразна: она очень сокращена, свернута. Объясняется это тем, что предмет собственной мысли человеку и так ясен и поэтому не требует развернутых словесных формулировок.

Промежуточное положение между внешней и внутренней речью занимает эгоцентрическая речь, которая выступает как внешняя по форме и внутренняя по своей психологической сути. Эта речь особенно заметна у детей среднего дошкольного возраста, когда они играют и как бы разговаривают сами с собой. Элементы этой речи можно встретить и у взрослого, который, решая сложную задачу, размышляя вслух, произносит в процессе работы какие-то фразы, понятные только ему самому. Эгоцентрическая речь – это речь-размышление, обслуживающая не столько общение, сколько само мышление.

... Сүйлөө түшүнүгү. Кеп түрлөрү. Ой жүгүртүү жана сүйлөө мамилеси

Сүйлөө түшүнүгү. Адамдын маданият деңгээлинин, анын ой жүгүртүүсүнүн маанилүү көрсөткүчтөрүнүн бири - бул сүйлөө.

Сүйлөө - бул маалыматты көрсөтүү, иштеп чыгуу, сактоо жана берүү үчүн адам колдонгон үн сигналдарынын, жазуу белгилеринин жана белгилеринин тутуму. Анын эки функциясы бар:

1) баарлашуу каражаты катары сүйлөө. Сүйлөө жок болсо, адам көп көлөмдөгү маалыматты кабыл ала жана өткөрүп бере алмак эмес (мисалы, жазуу жүзүндө сүйлөбөсө, адам мурунку муундардагы адамдар кандайча жашагандыгын, ойлонгонун жана жасаган иштерин билүү мүмкүнчүлүгүнөн ажыратылат); сүйлөө аркылуу бир адамдын психологиясы жана тажрыйбасы башка адамдарга жеткиликтүү болуп, аларды байытып, өнүгүүсүнө салым кошот;

2) ой жүгүртүү каражаты катары сүйлөө. Сүйлөө - ой жүгүртүүнүн бир түрү. Ойлонуу сүйлөмдүн жасалгасы жана сөз айкашы жок ийгиликтүү өнүгө албайт. Абстрактуу ой жүгүртүүдө маанилүү роль курчап турган дүйнөдөгү кубулуштардын маанилүү белгилери жана касиеттери жалпыланган түшүнүктөргө таандык. Түшүнүктөр сөздөр (же сөз айкаштары) менен белгиленет, ошондуктан бир сөз менен айтканда, түшүнүк керектүү материалдык кабыкка ээ болот. Ойлордун сүйлөө дизайны ойдун тактыгына, ырааттуулугуна өбөлгө түзөт.

Кептин физиологиялык негиздери.

Сүйлөөнүн физиологиялык механизмдери - бул мээ кабыгындагы нерв клеткаларынын көптөгөн топторунун татаал координацияланган иши болгон кабыктын экинчи сигналдык активдүүлүгү. Мээнин сол жарым шарынын кабыгында үч сүйлөө борбору жайгашкан: угуу, кыймылдоо жана көрүү. Верниктин угуу борбору кабыл алынган сөздөрдү түшүнүүгө мүмкүндүк берет. Эгерде анын иши үзгүлтүккө учураса, адам үндөрдү сезүү сезимин сактап калса дагы, сөздөрдү айырмалоо, таануу жөндөмүн жоготот. Броканын сүйлөө мотор борбору сөздөрдүн айтылышын камсыз кылат. Бул борбордун талкаланышы менен, адам уккан сөздөрүн түшүнсө да, бир дагы сөз айта албайт: анын кыйкырганга жана сөз сүйлөбөгөнгө гана мүмкүнчүлүгү бар. Визуалдык борбордун иши жазуу жүзүндө сүйлөө, окуу жөнүндө түшүнүк берет. Ал жеңилгенде, адам көрүү жөндөмүн сактап калса дагы, окуу жөндөмүн жоготот.

Кеп түрлөрү.

Арыздардын кырдаалына жана кырдаалга жараша адам сүйлөөнүн ар кандай түрлөрүн колдонот.

Сырткы сүйлөө - бул үндөргө же графикалык белгилерге оролгон, башкаларга багытталган сүйлөө. Ал башка адамдар тарабынан кабыл алынышы үчүн иштелип чыккандыктан, ал эки тараптуу иш-аракет катары көрсөтүлүп, эки тараптын катышуусун камсыз кылат: сүйлөө сигналдарынын "жөнөтүүчү" жана "кабыл алуучусу" ("жөнөтүүчү" сүйлөйт же жазат, "алуучу" угат же окуйт). Өз кезегинде тышкы сүйлөө оозеки (тыбыштар колдонулат) жана жазуу жүзүндө (жазуу белгилери колдонулат), ал эми оозеки кеп диалогдук (эки же андан көп адам байланышка тартылат) жана монолог (бир адам катышат) болуп бөлүнөт.

Ички сүйлөө - бул өзүнө карата айтылгандай, "акыл-эс" сүйлөө. Ал так грамматикалык формалардан кур калган, негизинен түшүнүктөр менен иштейт. Ошентип, ички сүйлөө ой жүгүртүүнүн оозеки кабыгы болуп саналат. Ички сөз деңгээлинде жаңы билимдерди өздөштүрүү, көйгөйлөрдү чечүү, материал боюнча ойлонуу жана билдирүүгө даярдануу жүрөт. Ички сүйлөө өзгөчө: ал өтө кыскартылган, кыскартылган. Бул өз ойлорунун темасы адамга мурунтан эле түшүнүктүү болгондуктан, оозеки формулировкаларды талап кылбагандыгы менен түшүндүрүлөт.

Сырткы жана ички сүйлөөнүн ортосундагы аралык позицияны эгоцентрикалык сүйлөө ээлейт, ал формасы боюнча сырткы жана өзүнүн психологиялык маңызы боюнча ички милдетти аткарат. Бул сүйлөө өзгөчө орто мектепке чейинки курактагы балдарда, алар ойноп жатканда жана өзүлөрү менен сүйлөшүп жатканда байкалат. Бул сүйлөө элементтерин чоң кишиден да кездештирүүгө болот, ал татаал маселени чечип, үн чыгарып ойлонуп жатып, иштин жүрүшүндө өзүнө гана түшүнүктүү болгон кээ бир сөз айкаштарын айтат. Эгоцентрикалык сүйлөө - бул ой жүгүртүү, ал эми өзү менен эле эмес, баарлашууга кызмат кылат.

Взаимосвязь мышления и речи.

Речь и мышление человека неразрывно связаны между собой. С одной стороны, психологической основой речи служит мысль и условием ее развития является обогащение мысли. Лишь на основе развитой системы понятий, сформированности логических операций возможно успешное развитие речи. С другой стороны, наблюдается обратное воздействие: речи на мысль. Речевое оформление мысли способствует большей четкости, последовательности самой мысли. Психолог Н.И.Жинкин писал: «Речь – это канал развития интеллекта. Чем раньше будет усвоен язык, тем легче и полнее будут усваиваться знания».

Неразрывная связь мышления с речью не означает, однако, что мышление сводится к речи или наоборот. Мышление и речь, мысль и слово – не тождественны друг другу. Одну и ту же мысль можно выразить на разных языках. Одно и то же слово может выражать разные понятия – это омонимы (например, ключ, коса, ручка и др.). И одно понятие может быть выражено разными словами – это синонимы (например, путь- дорога, задира – забияка, граница – рубеж и др.).

33 Мыслительные операции

Мыслительная деятельность людей совершается при помощи умственных операций: сравнения, анализа и синтеза, абстракции, обобщения и конкретизации. Все эти операции являются различными сторонами основной деятельности мышления – опосредования, т.е. раскрытия все более существенных объективных связей и отношений между предметами, явлениями, фактами.

Сравнение 

– это сопоставление предметов и явлений с целью нахождения сходства и различия между ними. К.Д. Ушинский считал операцию сравнения основой понимания. Он писал: «…сравнение есть основа всякого понимания и всякого мышления. Все в мире познаем не иначе, как через сравнение… Если вы хотите какой-нибудь предмет внешней среды был понят ясно, то отличайте его от самых сходных с ним предметов и находите в нем сходство с самыми отдаленными предметами: тогда только выясните себе все существенные признаки предмета, а это значит понять предмет». (Дубровина, Псих. с.176-177)

Сравнение бывает односторонним (неполным. По одному признаку) и многосторонним (полным, по всем признакам); поверхностным и глубоким; неопосредованным и опосредованным. Основное требование к операции сравнения, чтобы оно проводилось в одном отношении.

Выявляя тождество одних и различия других вещей, сравнение приводит к их классификации. Классификация производится по какому-либо признаку, который оказывается присущим каждому предмету данной группы. Так, в библиотеке книги можно классифицировать по авторам, по содержанию, по жанру, по переплету, по формату и пр. Признак, по которому производится классификация, называется основанием классификации.

Анализ 

– это мысленное расчленение предмета или явления на образующие его части или мысленное выделение в нем отдельных свойств, черт, качеств. Воспринимая предмет, мы можем мысленно выделять в нем одну часть за другой и таким образом узнавать, из каких частей он состоит. Например, в растении мы выделяем стебель, корень, цветок, листья и пр. В данном случае анализ – мысленное разложение целого на составляющие его части.

Анализ может быть и мысленным выделением в целом его отдельных свойств, признаков, сторон. Например, мысленное выделение цвета, формы предмета, отдельных особенностей поведения или черт характера человека и пр.

Синтез 

– это мысленное соединение отдельных частей предметов или мысленное сочетание отдельных их свойств. Если анализ дает знание отдельных элементов, то синтез, опираясь на результаты анализа, объединяя эти элементы, обеспечивает знание объекта в целом. Синтез не является механическим соединением частей и поэтому не сводится к их сумме. При соединении отдельных частей машины при их синтезе получается не груда металла, а машина, способная передвигаться.

Анализ и синтез протекают всегда в единстве. Анализируется то, что включает в себя что-то общее, целое. Синтез также предполагает анализ: чтобы объединить какие-то части, элементы в единое целое, эти части и признаки необходимо получить в результате анализа.

    И анализ и синтез занимают важное место в учебном процессе. Так например, при чтении в тексте выделяются отдельные буквы, слова, фразы (анализ) и вместе с тем они непрерывно связываются друг с другом: буквы объединяются в слова, слова – в предложения, предложения – в те или иные разделы текста (синтез).

Ой жүгүртүү менен сүйлөөнүн ортосундагы байланыш.

Адамдын сүйлөөсү менен ой жүгүртүүсү тыгыз байланышта. Бир жагынан, сүйлөөнүн психологиялык негизи ой болуп саналат жана анын өнүгүшүнүн шарты - ойду байытуу. Түшүнүктөрдүн иштелип чыккан тутумунун негизинде гана, логикалык операциялардын калыптанышы сүйлөөнүн ийгиликтүү өнүгүшү мүмкүн. Экинчи жагынан, карама-каршы натыйжа байкалат: сүйлөө ойго. Ойлонуунун сүйлөө дизайны ойдун тактыгына, ырааттуулугуна өбөлгө түзөт. Психолог Н.И.Жинкин мындай деп жазган: “Сүйлөө - интеллектти өркүндөтүүчү канал. Тил канчалык эрте өздөштүрүлсө, ошончолук оңой жана толук билимге ээ болот ".

Ой жүгүртүүнүн сүйлөө менен ажырагыс байланышы, бирок ой жүгүртүү сүйлөөгө кыскаргандыгын билдирбейт, же тескерисинче. Ой жүгүртүү жана сүйлөө, ой менен сөз бири-бирине окшош эмес. Бир эле ой ар башка тилдерде айтылышы мүмкүн. Бир эле сөз ар кандай түшүнүктөрдү билдириши мүмкүн - бул омонимдер (мисалы, ачкыч, өрүм, калем ж.б.). Жана бир түшүнүктү ар кандай сөздөр менен туюнтууга болот - бул синонимдер (мисалы, жол - жол, бейбаш - бейбаш, чек ара - чек ара ж.б.).

33 Операциялар

Адамдардын таанып билүү иш-аракеттери акыл-эс операцияларынын жардамы менен ишке ашырылат: салыштыруу, талдоо жана синтездөө, абстракциялоо, жалпылоо жана конкреттештирүү. Ушул операциялардын бардыгы ой жүгүртүүнүн негизги иш-аракетинин ар кандай аспектилери - медитация, б.а. объектилердин, кубулуштардын, фактылардын ортосундагы олуттуу объективдүү байланыштарды жана мамилелерди ачып берүү.

Салыштыруу

Алардын ортосундагы окшоштуктарды жана айырмачылыктарды табуу үчүн нерселерди жана кубулуштарды салыштыруу болуп саналат. K. D. Ушинский салыштыруу операциясын түшүнүүнүн негизи деп эсептеген. Ал мындай деп жазган: “... салыштыруу - бул бардык түшүнүктүн жана ой жүгүртүүнүн негизи. Биз дүйнөдөгү баардык нерселерди салыштыруу аркылуу гана билебиз ... Эгерде сиз тышкы чөйрөнүн кандайдыр бир объектисинин так түшүнүлүшүн кааласаңыз, анда аны эң окшош объектилерден айырмалап, андан эң алыскы объектилер менен окшоштуктарды табыңыз: анда жөн гана бардык маанилүү белгилерди өзүңүз билип алыңыз тема, бул теманы түшүнүү дегенди билдирет. " (Дубровина, Псих. С. 176-177)

Салыштыруу бир тараптуу (толук эмес. Бир мүнөздөмөсү боюнча) жана көп тараптуу (толук, бардык мүнөздөмөлөрү боюнча) болушу мүмкүн; үстүртөн жана терең; ортомчу эмес жана ортомчулук кылган. Салыштыруу операциясынын негизги талабы, анын бирдей катышта аткарылышы.

Кээ бирлеринин өзгөчөлүктөрүн жана башка нерселердин айырмачылыктарын ачуу, салыштыруу алардын классификациясына алып келет. Классификация ушул топтун ар бир пунктуна мүнөздүү болуп чыккан кээ бир өзгөчөлүктөргө ылайык жүргүзүлөт. Ошентип, китепканада китептер авторлору боюнча, мазмуну боюнча, жанры боюнча, милдеттүү түрдө, форматы боюнча ж.б.у.с. классификацияланышы мүмкүн. Классификацияланган атрибут классификациянын негизи деп аталат.

Анализ

- бул нерсенин же кубулуштун аны түзүүчү бөлүктөргө психикалык жактан бөлүнүшү же андагы айрым касиеттердин, белгилердин, сапаттардын психикалык обочолонушу. Бир нерсени кабылдап жатып, анын бир бөлүгүн экинчисинен бөлүп, анын кайсы бөлүктөрдөн турарын билсек болот. Мисалы, бир өсүмдүктө сабагы, тамыры, гүлү, жалбырактары ж.б. бөлүп көрсөтүлөт. Бул учурда, анализ дегенибиз, бүтүндүн курамдык бөлүктөрүнө психикалык ажыроосу.

Анализ ошондой эле анын жеке касиеттерин, белгилерин, жалпысынан капталдарын психикалык жактан бөлүү болушу мүмкүн. Мисалы, нерсенин түсүн, формасын, адамдын жеке жүрүм-турум өзгөчөлүктөрүн же өзгөчөлүктөрүн психикалык жактан бөлүп көрсөтүү.

Синтез

Бул нерселердин өзүнчө бөлүктөрүнүн психикалык айкалышы же алардын жеке касиеттеринин психикалык айкалышы. Эгерде анализ айрым элементтер жөнүндө билим берсе, анда анализдин натыйжаларына таянып, ушул элементтерди айкалыштырган синтез объект жөнүндө жалпы билим берет. Синтез бөлүктөрдүн механикалык байланышы эмес, ошондуктан алардын суммасына чейин азайтууга болбойт. Машинанын айрым бөлүктөрү аларды синтездөө учурунда туташканда, ал үйүлүп жаткан металл эмес, кыймылга келе турган машина болот.

Анализ жана синтез ар дайым биримдикте жүрөт. Талданган нерсе жалпы нерсени, бүтүндүктү камтыган нерсе. Синтез талдоону да камтыйт: айрым бөлүктөрдү, элементтерди бир бүтүнгө бириктирүү үчүн, бул бөлүктөрдү жана белгилерди анализдин натыйжасында алуу керек.

Билим берүү процессинде анализ да, синтез да маанилүү орунду ээлейт. Мисалы, текстти окуп жатканда айрым тамгалар, сөздөр, сөз айкаштары бөлүп көрсөтүлөт (талдоо) жана ошол эле учурда алар бири-бири менен үзгүлтүксүз байланышта болот: тамгалар сөздөргө, сөздөр - сүйлөмдөргө, сүйлөмдөр - тексттин айрым бөлүктөрүнө (синтез) бириктирилет.

Абстракция 

– это мысленное выделение свойств и признаков предметов или явлений при одновременном отвлечении от остальных. Выделенные в процессе абстрагирования признак или свойство предмета мыслятся независимо от других признаков или свойств и становятся самостоятельными объектами мышления. Так, у всех металлов мы можем выделить одно свойство – электропроводимость. Наблюдая за тем, как движутся люди, машины, самолеты, животные, реки и пр., мы можем выделить в этих объектах один общий признак – движение и мыслить о движении вообще, изучать движение. Путем абстрагирования были созданы отвлеченные, абстрактные понятия длины, широты, количества, равенства, стоимости и т.д.

Обобщение 

– мысленное объединение предметов и явлений по их общим и существенным признакам. Например, сходные признаки (в данном случае существенные), имеющиеся в яблоках, грушах, сливах и т.п., соединяются в одном понятии, которое мы выражаем словом «фрукты». Обобщение тесно связано с абстракцией. Человек не смог бы обобщать, не отвлекаясь от различий в том, что им обобщается. Нельзя мысленно объединить все деревья, если не отвлечься от различий между ними.

  Простейшие обобщения заключаются в объединении объектов на основе отдельных, случайных признаков. Более сложным является комплексное обобщение, при котором объекты объединены по разным основаниям. Наиболее сложно обобщение, в котором четко выделяются видовые и родовые признаки и объект включается в систему понятий. В учебной деятельности обобщение обычно проявляется в определенных выводах, правилах… Детям нередко трудно совершить обобщение, так как не всегда они умеют выделить не только общие. Но существенные общие признаки предметов, явлений, фактов.

Конкретизация 

– это мысленное представление чего-либо единичного, что соответствует тому или иному понятию или общему положению. К конкретизации обращаются в том случае, если высказанная мысль оказывается непонятной другим или необходимо показать проявление общего в единичном. Когда нас просят привести пример, то, по сути дела, просьба заключается в конкретизации предшествующих высказываний.

Конкретизация играет существенную роль в объяснении, которое мы даем другим людям. В особенности важна она в объяснениях, даваемых учителем детям. Выбору примера следует уделять серьезное внимание. Особенно это важно в начальных классах. Когда учитель приводит пример, он раскрывает, показывает, как в этом частном случае обнаруживается общее, которое иллюстрируется примером. Кроме этого, школьники сами часто затрудняются привести примеры, иллюстрирующие их ответ. Это происходит в том случае, когда заучивается формулировка общих положений, а содержание остается неясным.

Все указанные операции не могут проявляться изолированно вне связи друг с другом. На их основе возникают более сложные операции. Каждая из мыслительных операций может быть рассмотрена как соответствующее умственное действие.

34. Формы мышления

Различают три основные формы мышления: понятие, суждение и умозаключение.

Понятие 

– это форма мышления, отражающая существенные свойства, связи и отношения предметов и явлений, выраженная словом или группой слов. Иными словами, понятие – это совокупность существенных признаков предмета. Например, у стула много признаков: цвет, материал, размеры, мягкость. Но существенными являются только те, которые и делают стул стулом. Ими являются: предмет мебели, создан для сидения, у него имеется опора для спины. Это и есть существенные признаки данного понятия. В понятие «дерево» входят все признаки, присущие дереву, и не входит то, что характерно только для березы, или ели, или дуба и пр. 

Понятие обозначается словом, которое есть чувственная, материальная оболочка понятия. Мыслить понятиями – значит мыслить словами. Слово заменяет предмет, но в каком-то определенном смысле. Ведь на слово «стул» не сядешь, и словом «хлеб» сыт не будешь. В чувственном познании человек знакомится с самими предметами и явлениями действительности, которые и обобщает затем данным понятием.

      У детей овладение понятием в значительной степени зависит от опыта, на который они опираются. Трудности возникают тогда, когда новое понятие обозначаемое словом, не согласуется с тем, что уже связано с этим словом у ребенка, т. е. с тем содержанием данного понятия, которым он уже владеет и усвоил в результате личного чувственного опыта (например, птица – это животное, которое летает, поэтому бабочки, жуки, мухи относятся к птицам, а курица, утка – нет, они не летают). В усвоении понятий особенно важна правильная организация чувственного опыта учащихся. Чем абстрактнее понятие, тем труднее опереться на материал, который можно показать детям, тем больше приходится пользоваться рассказом о вещах, которые могут помочь усвоению понятия.

Абстракция

- бул нерселердин же кубулуштардын касиеттерин жана сыпаттарын психикалык тандоо, ошол эле учурда башкалардан алаксытуу. Абстракциялоо процессинде тандалып алынган нерсенин өзгөчөлүгү же касиети башка белгилерден же касиеттерден көзкарандысыз ойлонулуп, көзкарандысыз ой жүгүртүү объектилерине айланат. Ошентип, бардык металлдар үчүн бир касиетти айырмалай алабыз - электр өткөрүмдүүлүгү. Адамдардын, автоунаалардын, учактардын, жаныбарлардын, дарыялардын ж.б. кыймылын байкап, бул объектилердеги жалпы бир өзгөчөлүктү - кыймыл-аракетти айырмалай алабыз жана кыймыл жөнүндө жалпысынан ойлонуп, кыймыл-аракетти изилдейбиз. Абстракциялоо жолу менен узундук, кеңдик, чоңдук, теңдик, чоңдук ж.б. абстрактуу, абстракттуу түшүнүктөр жаралган.

Жалпылоо

- объектилердин жана кубулуштардын жалпы жана маанилүү мүнөздөмөлөрүнө ылайык психикалык биригүүсү. Мисалы, алма, алмурут, кара өрүк жана башкаларда кездешкен ушул сыяктуу өзгөчөлүктөр (бир нерсе) бир түшүнүктө айкалышып, биз аны «жемиш» сөзү менен билдиребиз. Жалпылоо абстракция менен тыгыз байланыштуу. Адам жалпылаган нерсенин айырмачылыктарына алаксыбай жалпылай алган эмес. Бардык бак-дарактарды, алардын ортосундагы айырмачылыктардан алаксытпасаңыз, аларды акыл-эс менен бириктире албайсыз.

Эң жөнөкөй жалпылоолор обьектилерди өзүнчө, кокустук белгилердин негизинде айкалыштыруу. Андан татаал - бул объектилер ар кандай себептерден улам айкалышкан татаал жалпылоо. Түрлөр жана жалпы мүнөздөр так айырмаланып, объект түшүнүктөрдүн тутумуна кирген эң татаал жалпылоо. Билим берүү иш-аракеттеринде жалпылоо адатта белгилүү бир тыянактарда, эрежелерде байкалат ... Балдар көбүнчө жалпылоону гана айырмалай албагандыктан, жалпылоо кыйынга турат. Бирок объектилердин, кубулуштардын, фактылардын маанилүү жалпы белгилери.

Конкретизация - бул белгилүү бир түшүнүккө же жалпы позицияга дал келген сингулярдуу нерсенин психикалык чагылдырылышы. Эгерде айтылган ой башкаларга түшүнүксүз болуп калса же жалпыга мүнөздүү көрүнүштү сингулярдык түрдө көрсөтүү керек болсо, алар конкреттешүүгө өтүшөт. Бизден мисал келтирүүнү суранышканда, чындыгында, өтүнүч мурунку сөздөрдү конкреттештирүүдөн турат.

Бетондештирүү биз башка адамдарга түшүндүрүүдө маанилүү ролду ойнойт. Мугалимдин балдарга берген түшүндүрмөлөрүндө өзгөчө маанилүү. Мисалды тандоого олуттуу көңүл буруу керек. Бул башталгыч класстарда өзгөчө мааниге ээ. Мугалим мисал келтиргенде, мисал келтирилген ушул жалпы учурда генерал кандайча ачылгандыгын көрсөтөт. Мындан тышкары, студенттер өзүлөрүнүн жообун мисал келтирүү үчүн көп учурда кыйынчылыктарга туш болушат. Бул жалпы жоболордун формулировкасы жатталып калганда болот жана анын мазмуну белгисиз бойдон калат.

Бул операциялардын бардыгы бири-бири менен байланышуудан тышкары өзүнчө пайда болушу мүмкүн эмес. Алардын негизинде кыйла татаал операциялар пайда болот. Психикалык операциялардын ар бирин тиешелүү психикалык аракет катары кароого болот.

Ой жүгүртүүнүн формалары

Ой жүгүртүүнүн үч негизги формасы бар: түшүнүк, ой жүгүртүү жана жыйынтык чыгаруу.

Түшүнүк

Сөз же сөздөр тобу менен туюнтулган нерселердин жана кубулуштардын маанилүү касиеттерин, байланыштарын жана байланыштарын чагылдырган ой жүгүртүүнүн формасы. Башка сөз менен айтканда, түшүнүк - бул объектинин маанилүү белгилеринин жыйындысы. Мисалы, отургучтун көптөгөн мүнөздөмөлөрү бар: түсү, материалы, көлөмү, жумшактыгы. Бирок креслону кресло кылгандар гана маанилүү. Алар: отурууга ылайыкталган жана арткы таянычтуу эмерек. Бул концепциянын маанилүү белгилери. "Дарак" түшүнүгү даракка мүнөздүү бардык мүнөздөмөлөрдү камтыйт жана кайыңга, карагайга, эменге жана башкаларга гана мүнөздүү нерселерди камтыбайт.

Концепция сөз менен белгиленет, бул түшүнүктүн сезимтал, материалдык кабыгы. Концепцияларда ойлонуу - сөз менен ойлонуу. Сөз объектини алмаштырат, бирок белгилүү бир мааниде. Кантсе да "отургуч" деген сөзгө отура албайсың, "нан" деген сөзгө тойбойсуң. Адам сенсордук таанып билүүдө, чындыктын объектилери жана кубулуштары менен таанышат, андан кийин бул түшүнүк менен жалпылайт.

Балдарда концепцияны өздөштүрүү көбүнчө алар таянган тажрыйбадан көз каранды. Сөз менен белгиленген жаңы түшүнүк баланын ушул сөзү менен байланыштырылган нерсеге, башкача айтканда, жеке сенсордук тажрыйбанын натыйжасында буга чейин ээ болгон жана өздөштүргөн ушул түшүнүктүн мазмунуна дал келбесе, кыйынчылыктар пайда болот (мисалы, чымчык - бул учкан жаныбар, ошондуктан көпөлөктөр, коңуздар, чымындар канаттууларга таандык, бирок тоок, өрдөк учпайт, алар учпайт). Түшүнүктөрдү өздөштүрүүдө студенттердин сезүү тажрыйбасын туура уюштуруу өзгөчө мааниге ээ. Концепция канчалык абстрактуу болсо, балдарга көрсөтүлө турган материалга таянуу канчалык кыйын болсо, ошончолук концепцияны өздөштүрүүгө жардам бере турган нерселер жөнүндө окуяны колдонууга туура келет.

Суждение 

– это форма мышления, содержащая утверждение или отрицание какого-либо положения относительно предметов, явлений или их признаков и свойств. Например, суждение «После молнии гремит гром» утверждает наличие определенной связи во времени между двумя явлениями в природе.

Суждение может быть либо истинным, либо ложным. Например, суждение «Все планеты вращаются вокруг Солнца» - истинное, а суждение «После весны наступает зима» - ложное.

Суждения бывают общими, частными и единичными. В общих суждениях что-либо утверждается (или отрицается) относительно всех предметов данной группы, данного класса, например, «Все рыбы дышат жабрами». В частных суждениях утверждение или отрицание относится уже не ко всем, а лишь к некоторым предметам, например, «Некоторые студенты – отличники»; в единичных суждениях – только к одному, например: «Этот ученик плохо выучил урок».

Умозаключение 

– это форма мышления, при которой на основе нескольких суждений делается определенный вывод. Иными словами, на основании анализа и сопоставления имеющихся суждений высказывается новое суждение. Например, если известно, что «все сланцы горючи» (первое суждение) и что «данное вещество является сланцем» (второе суждение), то можно умозаключить, т. е. сделать вывод, что «данное вещество горюче» (третье суждение выведено из первых).

Различают два основных вида умозаключений – индуктивные и дедуктивные, или индукцию и дедукцию.

Индукция – это умозаключение от частных случаев к общему положению. Индукция начинается с накопления разнообразных знаний об однородных предметах и явлениях, обобщая которые делают новый общий вывод, устанавливают общее правило или закон. Например, известно, что золото, медь, железо, чугун (все металлы) плавки. Следовательно, из этих суждений мы можем получить новое общее суждение: «Все металлы плавки».

Дедукция – такое умозаключение, в котором вывод заключается от общего суждения к суждению единичному или от общего положения к частному случаю. Например, два суждения: «Все тела при нагревании расширяются» и «Воздух есть тело». Отсюда вывод (новое суждение): «Следовательно, воздух при нагревании расширяется».

Мышление и решение задач

Всякая мыслительная деятельность целенаправленна. Мыслить человек начинает тогда, когда у него появляется потребность понять что-то. Мышление обычно начинается с проблемы или вопроса, с удивления или недоумения, с противоречия. Когда человек сталкивается с каким-либо затруднением, которое надо преодолеть, он начинает думать, размышлять. Иными словами, мыслительная деятельность – это решение задачи, заключающей в себе вопрос, для ответа на который прежних средств и способов деятельности недостаточно. Например, уже ученика 2 класса не заставляет мыслить вопрос типа: «Сколько будет 2х2?» Для ответа на такие вопросы вполне достаточно лишь старых, уже имеющихся у этого ребенка знаний

Мыслительная деятельность необходима не только для решения уже поставленных , сформулированных задач (например, школьного типа). Она необходима и для самой постановки задач, для выявления и осознания новых проблем. Нередко нахождение и постановка проблемы требует даже больших умственных усилий, чем ее последующее разрешение.

   В психологии и педагогике на основе психологических исследований проблемной ситуации и решения задач разрабатываются методы проблемного обучения школьников. Эти методы обучения направлены на то, чтобы поставить учащегося в положение первооткрывателя, исследователя некоторых посильных для него проблем. Психологическая наука приходит к выводу, что не нужно устранять всех трудностей с пути ученика. Лишь в ходе их преодоления он сможет сформировать свои умственные способности.

Тыянактоо

- Бул нерселерге, кубулуштарга же алардын белгилерине жана касиеттерине карата кандайдыр бир позицияны ырастоону же четке кагууну камтыган ой жүгүртүүнүн формасы. Мисалы, "Чагылган түшкөндөн кийин, күн күркүрөйт" деген сунуш жаратылыштагы эки кубулуштун ортосунда белгилүү бир байланыштын бар экендигин тастыктайт.

Чечим чын же жалган болушу мүмкүн. Мисалы, “Бардык планеталар Күндүн айланасында айланат” деген сунуш чын, бирок “Жаз келгенден кийин кыш келет” деген сунуш жалган.

Чечим өкүмдөрү жалпы, өзгөчө жана жекече болот. Жалпысынан, кандайдыр бир топтун, берилген класстын бардык объектилерине карата бир нерсе ырасталат (же четке кагылат), мисалы: "Бардык балыктар жел менен дем алышат". Жеке сот чечимдеринде, тастыктоо же четке кагуу баарына тиешелүү эмес, айрым сабактарга гана тиешелүү, мисалы, "Айрым студенттер мыкты студенттер"; бирдиктүү сотто - бирөө гана, мисалы: "Бул студент сабакты начар өздөштүрдү".

Жыйынтык

Бир нече соттун негизинде белгилүү бир жыйынтык чыгарыла турган ой жүгүртүүнүн формасы. Башкача айтканда, учурдагы сот чечимдерин талдоонун жана салыштыруунун негизинде жаңы сот өкүмү чыгат. Мисалы, “бардык сланец күйүүчү” экендиги (биринчи сот) жана “берилген зат сланец” (экинчи сот) экендиги белгилүү болсо, анда биз мындай тыянак чыгарсак болот, б.а. “бул зат күйүүчү” (үчүнчү сот биринчи).

Жыйынтык чыгаруунун эки негизги түрү бар - индуктивдик жана дедуктивдик, же индукция жана дедукция.

Индукция - бул айрым учурлардан жалпы абалга карата корутунду чыгаруу. Индукция бир тектүү нерселер жана кубулуштар жөнүндө ар кандай билимдерди топтоодон башталат, алар жалпыланып, алар жаңы жалпы жыйынтык чыгарышат, жалпы эреже же мыйзам орнотушат. Мисалы, алтын, жез, темир, чоюн (бардык металлдар) эритилери белгилүү. Демек, ушул сот чечимдеринен биз жаңы жалпы чечимди алсак болот: "Бардык эритиндинин металлдары".

Чегерүү - бул корутунду жалпы соттон бир чечимге же жалпы позициядан белгилүү бир ишке чейинки жыйынтык. Мисалы, эки сунуш: "Бардык денелер ысыганда кеңейет" жана "Аба - бул дене". Демек тыянак (жаңы сот): "Демек, аба ысыганда кеңейет".

Ойлонуу жана көйгөйлөрдү чечүү

Ар кандай психикалык иш-аракет максаттуу болот. Адам бир нерсени түшүнүшү керек болгондо ойлоно баштайт. Ой жүгүртүү адатта көйгөйдөн же суроодон, таң калуудан же башаламандыктан, карама-каршылыктан башталат. Адам ар кандай кыйынчылыктарга дуушар болгондо, ойлоно баштайт. Башка сөз менен айтканда, психикалык иш-аракет - бул суроону камтыган көйгөйдү чечүү, буга жооп үчүн мурунку иш-аракеттердин каражаттары жана ыкмалары жетишсиз. Мисалы, буга чейин 2-класстын окуучусу: "2х2 канча болот?" Деген сыяктуу суроолорду берүүгө аргасыз болушат. Ушул сыяктуу суроолорго жооп берүү үчүн, ушул баланын мурунку билими гана жетиштүү.

Ой жүгүртүү иш-аракеттери буга чейин коюлган, иштелип чыккан милдеттерди чечүү үчүн гана эмес (мисалы, мектеп тибинде). Ошондой эле, милдеттерди аныктоо, жаңы көйгөйлөрдү аныктоо жана түшүнүү үчүн зарыл. Көпчүлүк учурда, көйгөйдү табуу жана аны чечүү кийинки чечүүдөн да көп акыл-эс аракетин талап кылат.

Психологияда жана педагогикада көйгөйлүү кырдаалды психологиялык изилдөөнүн жана көйгөйдү чечүүнүн негизинде мектеп окуучуларын көйгөйлүү окутуунун методикасы иштелип чыккан. Бул окутуу усулдары студентти өзүнүн мүмкүнчүлүгүндөгү айрым көйгөйлөрдү ачуучу, изилдөөчү позициясына коюуга багытталган. Психологиялык илим окуучунун жолунан бардык кыйынчылыктарды алып салуунун кажети жок деген жыйынтыкка келет. Аларды жеңүү учурунда гана ал өзүнүн акыл жөндөмдөрүн калыптандырат.

Виды мышления

Мышление – сложнейшая и многосторонняя психическая деятельность, поэтому выделение его видов осуществляется по разным основаниям.

1) в зависимости от того, в какой степени мыслительный процесс опирается на восприятие, представление ил понятие, различают три основных вида мышления: предметно-действенное, наглядно-образное и словесно-логическое (абстрактное). Особенности предметно-действенного мышления проявляются в том, что задачи решаются с помощью реального, физического преобразования ситуации, апробирования свойств объектов. Эта форма мышления наиболее характерна для детей до 3 лет. Ребенок этого возраста сравнивает предметы, накладывая один на другой или приставляя один к другому; он анализирует, разламывая по частям свою игрушку; он синтезирует, складывая из кубиков или палочек «дом». Не следует думать, что предметно-действенное мышление не встречается у взрослых. Оно часто применяется в быту (например, при перестановке мебели в комнате) и оказывается необходимым, когда заранее невозможно полностью предусмотреть результаты каких-нибудь действий (работа испытателя). Наглядно-образное мышление связано с оперированием образами. В простейшей форме оно проявляется у дошкольников в возрасте 4-7 лет. Здесь практические действия как бы отходят на второй план и, познавая объект, ребенку вовсе необязательно трогать его руками, но ему необходимо отчетливо воспринимать и наглядно представлять этот объект. Взрослые также пользуются наглядно-образным мышлением. Так, приступая к ремонту квартиры, мы заранее можем представить себе, что из этого выйдет. Словесно-логическое мышление функционирует на базе языковых средств и представляет собой наиболее поздний этап исторического и онтогенетического развития мышления. Для словесно-логического мышления характерно использование понятий, логических конструкций, которые иногда не имеют прямого образного выражения (например, стоимость, честность, гордость и т.д.) Благодаря абстрактному мышлению человек может устанавливать наиболее общие закономерности, предвидеть развитие процессов в природе и обществе, обобщать различный наглядный материал.

 2) По характеру протекания процесса мышления можно говорить об умозаключительном (дискурсивном) мышлении, поэтапно развернутом процессе, и интуитивном мышлении, характеризующимся быстротой протекания, отсутствием четко выраженных этапов, минимальной осознанностью.

 3) если мышление рассматривать с точки зрения новизны и оригинальности решаемых задач, то можно выделить мышление творческое (продуктивное) и воспроизводящее (репродуктивное). Творческое мышление направлено на создание новых идей, его результатом является открытие нового или усовершенствование решения той или иной задачи. Репродуктивное мышление представляет собой использование готовых знаний и умений (когда мы четко прослеживаем ход мысли другого человека, например доказательство математической теоремы в учебнике, прекрасно понимаем ход и логику мысли писателя, ученого).

Ой жүгүртүүнүн түрлөрү

Ой жүгүртүү - бул эң татаал жана көп кырдуу психикалык иш-аракет, ошондуктан анын түрлөрү ар кандай негиздерде айырмаланат.

1) ой жүгүртүү процесси элестетүүгө, өкүлчүлүккө же концепцияга негизделгенине жараша, ой жүгүртүүнүн үч негизги түрү бар: объективдүү-натыйжалуу, визуалдык-образдуу жана сөз-логикалык (абстракттуу). Объектиге багытталган ой жүгүртүүнүн өзгөчөлүктөрү объектилердин касиеттерин текшерип, кырдаалды реалдуу, физикалык трансформациялоо аркылуу маселелерди чечүүдөн көрүнөт. Ой жүгүртүүнүн бул формасы көбүнчө 3 жашка чейинки балдарга мүнөздүү. Бул жаштагы бала объектилерди салыштырып, бирин үстүнө коюп, бирин экинчисине жабыштырат; ал оюнчугун сындырып, талдайт; ал кубиктерден же таяктардан "үйдү" бириктирип синтездейт. Объективдүү ой жүгүртүү чоңдордо болбойт деп ойлобошубуз керек. Көбүнчө күнүмдүк турмушта колдонулат (мисалы, бөлмөдөгү эмеректерди иретке келтирүүдө) жана кээ бир иш-аракеттердин натыйжаларын алдын-ала толук алдын-ала көрүү мүмкүн болбогондо (тестиердин иши) зарыл болуп калат. Визуалдык-образдуу ой жүгүртүү образдардын иштеши менен байланыштуу. Жөнөкөй түрүндө, ал 4-7 жаштагы мектепке чейинки курактагы балдарда көрүнөт. Бул жерде практикалык иш-аракеттер экинчи планга түшүп калгандай сезилет жана нерсени билип туруп, бала ага колу менен тийбеши керек, бирок ал бул нерсени так кабылдап, элестетиши керек. Чоңдор визуалдык-образдуу ой жүгүртүүнү да колдонушат. Ошентип, батирди оңдоп-түзөөдөн баштап, андан эмне пайда болорун алдын ала элестетсек болот. Оозеки-логикалык ой жүгүртүү лингвистикалык каражаттардын негизинде иштейт жана ой жүгүртүүнүн тарыхый жана онтогенетикалык өнүгүшүнүн акыркы этабы болуп саналат. Оозеки-логикалык ой жүгүртүү кээде түз образдуу туюнтмага ээ болбогон түшүнүктөрдү, логикалык конструкцияларды колдонуу менен мүнөздөлөт (мисалы, баалуулук, чынчылдык, сыймыктануу ж. Б.) Абстракттуу ой жүгүртүүнүн аркасында адам эң жалпы мыйзам ченемдүүлүктөрдү орното алат, жаратылыштагы жана коомдогу процесстердин өнүгүшүн алдын-ала көрө алат. , ар кандай визуалдык материалдарды жалпылоо.

2) Ой жүгүртүү процессинин мүнөзү боюнча, анын агымынын тездиги, так чагылдырылган баскычтарынын жоктугу жана минималдуу аң-сезимдүүлүгү менен мүнөздөлгөн корутунду (дискурсивдик) ой жүгүртүү, этап-этабы менен ачылбаган процесс жана интуитивдүү ой жүгүртүү жөнүндө сүйлөшүүгө болот.

3) эгер ой жүгүртүү чечилип жаткан милдеттердин жаңылыгы жана оригиналдуулугу көз карашынан каралса, анда чыгармачыл (өндүрүмдүү) жана репродуктивдүү (репродуктивдик) ой жүгүртүүсүн айырмалоого болот. Чыгармачыл ой жүгүртүү жаңы идеяларды жаратууга багытталган, анын натыйжасы жаңыны табуу же белгилүү бир көйгөйдү чечүүдө өркүндөтүү болуп саналат. Репродуктивдик ой жүгүртүү - бул даяр билимди жана көндүмдөрдү колдонуу (башка адамдын ой жүгүртүүсүн так издегенде, мисалы, окуу китебиндеги математикалык теореманын далилденишинде, биз жазуучунун, илимпоздун ой жүгүртүүсүн жана логикасын мыкты түшүнөбүз).

4) Мышление разделяется по действенности контроля на критическое и некритическое.

В зависимости от направленности на практику или теорию можно говорить о теоретическом и практическом мышлении. Различают ум теоретический и практический. Особенности того или другого ума раскрыл Б.М. Теплов в своей работе «Ум полководца». Он писал: «Отличие между этими типами мышления нельзя искать в различиях самих механизмов мышления, в том, что тут действуют «два разных интеллекта». Интеллект у человека один, и едины основные механизмы мышления, но различны формы мыслительной деятельности, поскольку различны задачи, стоящие в том и другом случае перед умом человека». [Теплов Б.М. Ум полководца. – М., 1985. – Т.1. – С.221]

Следует отметить, что все виды мышления тесно взаимосвязаны между собой. Так, например, приступая к какому-либо практическому действию, мы уже имеем в сознании тот образ, которого предстоит еще достигнуть.

Индивидуальные различия мышления у людей (качества ума)

Индивидуальные различия в мыслительной деятельности людей проявляются в разнообразных качествах мышления. Наиболее существенные из них - самостоятельность, широта, глубина, гибкость, быстрота и критичность.

Самостоятельность мышления проявляется в умении увидеть и поставить новый вопрос, новую проблему и находить нужные ответы и решения, не прибегая к мнению и частой помощи других людей.

Широта ума проявляется в широком кругозоре человека, в активной познавательной деятельности, охватывающей самые различные области науки и практики.

С широтой мышления тесно связано такое его качество как глубина – умение проникнуть в сущность сложнейших вопросов, способность увидеть проблему там, где у других людей вопросов не возникает. У людей с таким умом проявляется яркая потребность докопаться до причин, источников возникновения явления и событий, умение предвидеть их дальнейшее развитие.

Гибкость ума выражается в умении быть свободным от принятых шаблонных приемов и способов решения задач любого содержания и уровня, в умении быстро менять действия при изменении обстановки.

Быстрота ума - это способность человека быстро разобраться в сложной ситуации, быстро обдумать и принять правильное решение. Быстрота мышления зависит от знаний, от степени развития мыслительных навыков, а также от индивидуального темпа мыслительной деятельности, в основе чего лежит обычно большая подвижность нервных процессов в коре головного мозга.

Критичность мышления – это умение не принимать на веру своих и чужих мыслей, а подвергать их критическому рассмотрению, взвешивать все доводы «за» и «против». Критичность ума характеризуется способностью человека оценивать к объективные условия, так и собственную деятельность, занять определенную позицию, объективно оценить выдвинутые гипотезы и результаты их проверки.

4) Ой жүгүртүү контролдун эффективдүүлүгүнө жараша сынчыл жана сынчыл эмес болуп экиге бөлүнөт.

Практикага же теорияга багытталгандыгына жараша, биз теориялык жана практикалык ой жүгүртүү жөнүндө сүйлөшө алабыз. Теориялык жана практикалык акылдын айырмачылыгы. Тигил же бул акылдын өзгөчөлүктөрүн Б.М. Теплов "Командирдин акылы" аттуу эмгегинде. Ал мындай деп жазган: “Ой жүгүртүүнүн бул түрлөрүнүн ортосундагы айырмачылыкты, ой жүгүртүү механизмдеринин айырмачылыктарынан, бул жерде“ эки башка интеллект ”иштеп жаткандыгынан издөө мүмкүн эмес. Адам бирдей акылга ээ, ал эми ой жүгүртүүнүн негизги механизмдери бирдей, бирок психикалык ишмердүүлүктүн формалары ар башка, анткени эки учурда тең адамдын акыл-эсинин алдында турган милдеттер ар башка. " [Теплов Б.М. Командирдин ою. - М., 1985. - Т.1. - С.221]

Ой жүгүртүүнүн бардык түрлөрү бири-бири менен тыгыз байланышта экендигин белгилей кетүү керек. Ошентип, мисалы, кандайдыр бир практикалык иш-аракеттерден баштап, бизде аң-сезимде али жетише элек сүрөт бар.

Адамдардагы ой жүгүртүүнүн жеке айырмачылыктары (акыл сапаттары)

Адамдардын акыл-эс иш-аракетиндеги жеке айырмачылыктар ой жүгүртүүнүн ар кандай сапаттарында көрүнөт. Алардын эң негизгиси көзкарандысыздык, кенендик, тереңдик, ийкемдүүлүк, ыкчамдык жана сындуулук.

Ой жүгүртүүнүн көзкарандысыздыгы башка адамдардын пикири жана тез-тез жардамы менен кайрылбастан, жаңы суроону, жаңы көйгөйдү көрө билүү жана керектүү жоопторду жана чечимдерди табуу жөндөмүнөн көрүнөт.

Акылдын кеңдиги адамдын кеңири көз карашында, илимдин жана практиканын ар кыл тармактарын камтыган жигердүү когнитивдик иш-аракетинде көрүнөт.

Ой жүгүртүүнүн кеңдиги менен тыгыз байланышта тереңдик - эң татаал маселелердин маңызына сиңирүү, көйгөйдү башка адамдар сурай албаган нерсени көрө билүү сыяктуу сапат. Мындай акылга ээ адамдар кубулуштардын жана окуялардын келип чыгуу себептеринин, булактарынын түбүнө жетүүгө, алардын андан аркы өнүгүүсүн алдын-ала көрө билүү мүмкүнчүлүгүнө ээ.

Акылдын ийкемдүүлүгү кандайдыр бир мазмундагы жана деңгээлдеги маселелерди чечүүнүн кабыл алынган стереотиптик ыкмаларынан жана ыкмаларынан бошонуу жөндөмүндө, кырдаал өзгөргөндө иш-аракеттерди тез өзгөртүү мүмкүнчүлүгүндө чагылдырылат.

Акылдын тездиги - бул адамдын оор кырдаалды тез түшүнүп, тез ойлонуп, туура чечим кабыл алуусу. Ой жүгүртүүнүн ылдамдыгы билимге, акыл-эс жөндөмдөрүнүн өнүгүү даражасына, ошондой эле, адатта, мээ кабыгындагы нерв процесстеринин жогорку мобилдүүлүгүнө негизделген акыл-эс иш-аракетинин индивидуалдык ылдамдыгына көз каранды.

Критикалык ой жүгүртүү - бул өзүнүн жана башкалардын ишеним жөнүндө ойлорун кабыл албастан, аларды сын көз менен карап, "макул" жана "каршы" болгон бардык аргументтерди таразалай билүү. Акылдын критикалдуулугу адамдын объективдүү шарттарды да, өзүнүн ишмердүүлүгүн да баалоо, белгилүү бир позицияны ээлөө, алдыга койгон гипотезаларды жана аларды текшерүүнүн натыйжаларын объективдүү баалоо жөндөмдүүлүгү менен мүнөздөлөт.

Вопросы и задания для самоконтроля

1. В чем заключается опосредованность и обобщенность познания?

2. Определите роль мышления в жизни человека.

3. Какие функции выполняет речь?

4. Назовите виды речи, иллюстрируя их примерами.

5. В чем заключается взаимосвязь мышления и речи?

6. Приведите примеры мыслительных операций.

7. Дайте характеристику суждению и умозаключению как формам мышления.

8. В чем особенности овладения понятием у детей?

9. Назовите виды мышления. По каким основаниям они классифицированы?

10. Как вы считаете, какие качества ума необходимы для решения нестандартных проблем, нахождения выхода из проблемных ситуаций?

11.* Ответьте на «сакраментальные» вопросы психологии мышления.

1) Что является источником наших мыслей?

2) Если мысль – это отражение, образ, копия действительности, то как возможно мысленное предвидение будущего, постановка цели?

3) Можно ли утверждать из того факта, что мысль реальна, факт, что она материальна?

4) Возможен ли в прямом смысле слова обмен мыслями?

Литература

1. Выготский Л.С. Собрание сочинений: В 6 т. М., 1982. Т. 2. С. 5-361.

1. Давыдов В.В. Виды обобщения в обучении. М., 1972.

2. Лурия А.Р. Язык и мышление. М., 1979.

3. Немов Р.С. Психология: В 3 т. М., 1995. Т.1. С. 232-283.

4. Петухов В.В. Психология мышления: Уч.-мет. пособие. М., 1987.

5. Психология мышления //Хрестоматия по общей психологии. М., 1981.

6. Тихомиров О.К. Психология мышления. М., 1984.

Өзүн өзү көзөмөлдөө үчүн суроолор жана тапшырмалар

1. Таанып билүүнүн медитация жана жалпылоо деген эмне?

2. Адамдын жашоосундагы ой жүгүртүүнүн ордун аныктаңыз.

3. Сүйлөө кандай функцияларды аткарат?

4. Кеп түрлөрүн мисал келтирип, атап бериңиз.

5. Ой жүгүртүү менен сүйлөөнүн ортосунда кандай байланыш бар?

6. Акыл операцияларына мисал келтир.

7. Тыянактоо жана корутунду ой жүгүртүүнүн формасы катары сүрөттө.

8. Балдарда түшүнүктү өздөштүрүүнүн өзгөчөлүктөрү кандай?

9. Ой жүгүртүүнүн түрлөрүн атаңыз. Алар кандай негиздер боюнча классификацияланган?

10. Сиздин оюңуз боюнча, стандарттуу эмес маселелерди чечүү, көйгөйлүү кырдаалдардан чыгуунун жолун табуу үчүн акылдын кандай сапаттары керек?

11. * Ой жүгүртүү психологиясынын "сакраменталдык" суроолоруна жооп бериңиз.

1) Биздин оюбуздун булагы эмнеде?

2) Эгерде ой жүгүртүү, элестетүү, чындыктын көчүрмөсү болсо, анда келечекти ой жүгүртүү, максат коюу кандайча мүмкүн?

3) Ойдун чындыгынан, анын материалдык жактан далилденишинен болобу?

4) Сөздүн түз маанисинде ой алмашуу мүмкүнбү?

Адабият

1. Выготский Л.С. Чогулган чыгармалар: 6 томдук, Москва, 1982. 2-том. 5-361.

1. Давыдов В.В. Окутууда жалпылоонун түрлөрү. М., 1972.

2. Лурия А.Р. Тил жана ой жүгүртүү. М., 1979.

3. Немов Р.С. Психология: 3-томдо М., 1995. 1-том. S. 232-283.

4. Петухов В.В. Ой жүгүртүүнүн психологиясы: Уч.-мет. жөлөк пул. М., 1987.

5. Ой жүгүртүү психологиясы // Жалпы психологиядагы окурман. М., 1981.

6. Тихомиров О.К. Ой жүгүртүү психологиясы. М., 1984.