Психолог Арай ...

Просмотр содержимого документа
«-1982129678»

«Бекітемін»

№3 мектеп-лицей директоры:

__________М.Н.Абдыкаликова

Мектептегі бақылау арқылы оқушының темперамент типін анықтау

Сынып жетекшіге!

Мектептегі бақылау арқылы оқушының темперамент типін анықтау

Нұсқау: Парақтың келесі бетінде берілген таблицаға сыныптағы барлық оқушының аты-жөндерін толық тіркей отыра, және берілген сұрақтар бойынша «+», «-» таңбасын қойып отырады;

1. Тез іс-әрекет жасау қажет кезінде өзін қалай ұстайды?

а) Жұмысқа тез кірісіп кетеді;

б) Үлкен қызығушылықпен іске кіріседі;

в) Артық сөзсіз іске сабырмен кіріседі;

г) Өзіне сенімсіз іс-әрекет жасайды;

2. Мұғалімнің ескертпелерін қалай қабылдайды?

а) Енді қайталанбайды деп уәде береді де, қайтадан қайталайды.

б) Оған айтылған ескерпелерге қарсы шығады;

в) Сабырмен тыңдайды және қабылдайды;

г) Үндемей, бірақ өкпелеп тұрады;

3. Өзінің мазасын кетіретін жағдайларды достарымен талқылауда қалай әңгімелеседі?

а) Өзгелердің пікірін тыңдап, тез, қызуқанды айтады;

б) Өзгелердің пікірін тыңдамай, тез айтады;

в) Жәй, сабырмен, бірақ өзіне сенімді түрде жеткізеді;

г) Үлкен қобалжу мен сенімсіздікпен айтады;

4. Бақылау жұмыстарын аяқтамауға үлгере алмай, бірақ оны тапсыру керек болған жағдайда, немесе бақылау жұмысын тапсырып, одан қателіктер шыққан жағдайда өзін қалай ұстайды?

а) болған жағдайды жеңіл қабылдайды;

б) Бітіруге асығады, табылған қателіктерді айтса қарсылық білдіреді;

в) сабырмен шешеді, мұғалім жұмысты өзі жинап алмайынша, үнсіз орындап отыра береді;

г) жұмысты тапсырманың дұрыстығына күмәнмен қарап, сенімсіздік танытып береді;

5. Қиын тапсырмаларды шешу кезінде бірден шешімі табылмай жатқан сәттерде өзін қалай ұстайды?

а) Жұмысты тастай салып, кейін қайта жалғастырады;

б) Тапсырманы беріліп орындап отырады, бірақ кейбір кезде өзінің қарсылығын білдіріп қояды;

в) Жұмысқа бірден кірісіп кетпей, ашуланып отырады;

г) Сенімсіздік білдіріп, сасып қалады;

6. Үйіне асығып қайтайын деп тұрған сәтте мұғалім немесе сыныптың топ басшысы кейбір мәселеге байланысты кідіре тұруларын сұраған жағдайда өзін қалай ұстайды?

а) Тез келісе кетеді;

б) Қарсылық білдіреді; (возмущается)

в) Бірде бір сөз айтпастан қалады;

г) Сенімсіздік таныта отырып қалады;

7. Өзіне таныс емес жағдайда өзін қалай ұстайды?

а) Белсенділік танытып, түсінуге тырысып, тез шешім қабылдауға тырысады;

б)Бір ғана бағыт бойынша қызығушылық танытып, осының салдарынан толық мағлұмат ала алмай

қалады, бірақ шешімді жылдам қабылдайды;

в) Болып жатқан жағдайды сабырмен қарап, шешім қабылдауға да асықпайды;

г) Шешімді сенімсіз түрде қабылдап, жағдайға онша мән бермейді;

Жоспардың әрбір пунктінің реакцияларына темперамент типтері сәйкес келеді.

А) Сангвиник

Ә) Холерик

Б) Флегматик

В) Мелонхолик

Мәліметтерді өңдеу. Қатардағы пункттерге сәйкес «+» белгілерінің саны есептеледі. «+» белгісінің ең көп саны көрсетілген пункт зерттелушінің темпераменті. «Таза» темпераменттердің кездестпейтіндігіне байланысты, осы схеама бойынша зерттелушінің белгілі бір дәрежесіне тән басқа темпераменттердің белгілерін анықтауға болады.

Сыныптың темперамент типін анықтау Сынып жетекші ______________________

№	Оқушының аты-жөні	1 сұрақ				2 сұрақ				3 сұрақ				4 сұрақ				5 сұрақ				6 сұрақ				7 сұрақ
№	Оқушының аты-жөні	а	б	в	г	а	б	в	г	а	б	в	г	а	б	в	г	а	б	в	г	а	б	в	г	а	б	в	г
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34

Просмотр содержимого документа
«0,1,2,3,4 тест»

Психикалық процестерді зерттеу үшін ұсынылған тестілер жиынтығының үлгісі:

Шағын орталық, 0,1,2,3,4 сыныптар үшін.

"Нүктелерді көшіру" (зейін көлемін анықтау).
Кодпен хабарлау (зейін тұрақтылығын анықтау).
Ес (көру есінің жағдайын анықтау).
Мағынасы бойынша байланысқан он жұп сөз (мағыналы ес жағдайын анықтау).
Мағынасы бойынша байланыспаған он жұп сөз (механикалық ес жағдайын анықтау).
"Төртінші артық зат" (логикалық негіздеулер, дұрыс жалпылау жасай алуының қалыптасқандық жағдайын анықтау).
Сюжеттік суреттер сериясы (баланың себеп-салдарлық байланысты көрсетуде қабілетін анықтау).
Сөздік субтестілер (заттарды,нәрселерді сұрыптау ұғымдары мен біліктіліктерінің қалыптасқандық дәрежесін анықтау).
Заттарды, нәрселерді салыстыру амалдарының қалыптасқандық дәрежесін анықтау.
Сөйлеуі, тілі. Сәйкес келетін сөзді таңдап ал (сөздік қорының,ұғымдардың еркіндігінің және даралығының дәрежесін анықтау).

Балалардың мектепте оқуға даярлық даңгейін зерттеу бағдарламасының үлгісі

№1 Субтест. Психоәлеуметтік жетілгендік деңгейін зерттеу.

Тестілік әңгімелесу С.А. Банков бойынша.

Әңгімелесу сұрақтары:

Өзіңнің аты-жөніңді айт.
Әкеңнің, шешеңнің аты-жөнін айт. (ата-аналарға қатысты сұрақтарды алдын ала үлкендерден әкесі, шешесі бар екендігін,олардың бала тәрбиесіне қаншалықты қатысатындығын біліп барып қойған дұрыс). Шешең (әкең) кім болып істейді?.
Сен қайда тұрасың, өзіңнің мекен-жайыңды айт.
Сен ұл баласың ба, әлде қыз баласың ба? Сен өскенде кім боласың:апай әлде ағай?
Сенде аға,(апа), іні, (қарындас, сіңлі) бар ма?
Сен неше жастасың? Бір жылдан соң, екі жылдан соң нешеге келесің?
Қазір таңертең, әлде кешкі уақыт (күндіз немесе таңертең)?
Сен ертеңгілік тамақты қай уақытта ішесің: кешке ме, әлде таңертең? Түскі тамақты таңертең, әлде күндіз ішесің бе? Қайсысын ерте ішесің-түскілік, әлде кешкілік тамақты?
Қазір жылдың қай мезгілі- қыс,көктем, жаз немесе күз? Сен неге олай деп ойлайсың?
Қай уақытта шана тебуге болады- қыста әлде жазда?
Қар неге жазда емес, қыста болады?
Дәрігер, мұғалім, пошташы не істейді?
Мектепте қоңырау парта, портфель не үшін керек?
Сенің өзіңнің мектепке барғың келе ме? Неліктен?
Мектепте оқушылар жауап бергісі келгенде қай қолын көтереді?
Сен сурет салғанды жақсы көресің бе? Мына қарындаштың, баудың, көйлектің, т.б. түсі қандай?
Өзіңнің оң қөзіңді, сол құлағыңды көрсет. Көз, құлақ не үшін қажет?
Сен қандай аңдарды білесің? Қандай құстарды?
Не үлкен: сиыр әлде ешкі? Құс әлде ара? Қайсысының аяғы көп: иттің әлде қораздың?
Қайсысы артық: 8 әлде 5, 5 әлде3? 6 дан 9 ға дейін,5 тен 3 ке дейін сана.
Біреудің затын байқамай сындырып алса не істеу керек?

Жауаптардың бағасы

Бір пункттың барлық ішкі сұрақтарына берілген дұрыс жауап үшін бала тек 1 балл ғана ала алады (бақылау сұрақтарын ескермегенде).
Пункттың ішкі сұрағына дұрыс бірақ толық емес жауап үшін бала 0,5 балл ала алады.
Барілген сұраққа сәйкес және жеткілікті толық жауаптар дұрыс деп есептелінеді,мысалы: "Әкем Костенко атындағы шахтада инженер болып істейді". "Иттің аяғы қораздыкіне қарағанда көп, өйткені итте 4, ал қоразда 2 аяқ бар". Қатемен берілген жауаптар: "Шешем Айжан", "Әкем жұмыста жұмыс істейді". Сол тәрізді егер бала жыл мезгілдерін, олардың белгілерін шатастырса, "көп-аз" ұғымын көрнекі мысалсыз берсе, қате жауап болып саналады.
Бақылау сұрақтарына: 4, 7, 10 , 14, 22 пункт-сұрақтары жатады, Олар былайша бағаланады: 4 - тұрған жерінің атауы мен толық мекен-жайын айтқаны үшін- 2 балл; 7 -егер бала өзінің қанша жаста екендігін есептей алса - 1 балл; 10 - белгісі бойынша негізделген жауап үшін (ең кемінде үш белгі бойынша) - 2 балл, 3 белгіге дейін- 1 балл; 14 - әрбір мектеп атрибутикасының қолдануын дұрыс айтқаны үшін - 1 балл; 22 - әр дұрыс жауап - 2 балл.
15 пункт 14 және 16 пункттармен біріктіріле бағаланады. Егер бала 14 п. бойынша 3 балл жинап және 15 п. немесе 16 п. дұрыс жауап берген болса, онда мектепте оқуға оң ықыластану бар болғаны (14-16 п. бойынша 4 балл жинау қажет) .

Әңгімелесу нәтижелерінің бағасы

Нәтижесі 15 балдан төмен балаларды одан әрі психологиялық зерттеуге ұсыну қажет. "Мектеби- жетілген" балалар болып барлығы 24- 25 балл алғандар, "орташа- жетілген" балалар болып 20-24 балл, және "жетілмегендер" болып 15-20 балл алғандар саналады.

№2 субтест. Керна-Ирасек тестісі бойынша мектептік жетілгендікті анықтау (мектеби-қажеттілік функциясының даму деңгейін анықтау).

Тест 3 тапсырмадан тұрады: түсінігі бойынша фигура салу, жазба әріптен фразаны графикалық көшіру және белгілі бір кеңістік жағдайында нүктелерді көшіріп бейнелеу. Тест бір баламен немесе балалардың шағын тобымен, қолдану нұсқауына сәйкес жүргізіледі.

Нәтижелерді бағалау.

Әр тапсырма 1 балдан (ең жақсы баға) 5 балға (ең нашар) дейін бағаланады.

Тапсырмаларды бағалау критериилері:

1 -т а п с ы р м а. Ер адам фигурасын салу:

1 балл- салынған фигураның басы, денесі, аяғы болуы керек.Бас денемен мойын арқылы қосылған ол денеден үлкен болмау керек. Баста- шаш бас киім немесе шляпа болуы мүмкін,құлақтары, бетте-көз, мұрын, ауыз болуы керек.Қолдары, онда бес саусағы болуы керек.Ер адам киімінің белгілері.Сурет жинақтаушы әдіспен орындалған, яғни пропорцияны орындай отырып, кескіндеп бейнеленген.

2 балл- бейнелеудің жинақтаушы әдісінен басқа 1 бағадағы барлық талаптардың орындалуы. Дененің үш мүшесінің болмауы мүмкін: мойын, шаш, қолдың бір саусағы, бірақ беттің қандай да бір мүшесі болмай қалуы мүмкін емес.

3 балл- суреттегі фигураның басы, денесі, аяқтары, қолдарыбар және олар екі сызықпен салынған.Құлақтары,шашы, киімі, қолдарында саусақтары, аяқтарында табаны жоқ.

4 балл- бас пен дененің өте қарапайым суреті. Аяқтары бір сызықпен бейнеленген.

5 балл- ден мен аяқтардың анық бейнесі жоқ.Шимайлар.

2-т а п с ы р м а.Жазылған мәтінді имитациялау, бейнелеп жазу.

1 балл- оқи алуға болатындай имитация- бейне жазу (көшірме). Әріптер шамамен үлгідегіден екі есе үлкен. Әріптерден үш сөз құралған.Сөйлемдердің тік сызықтан ауытқуы 30^o тан артық емес.

2 балл- сөйлемдерді оқуға болады.Әріптердің үлкендігі үлгіге жақын, олардың түзу болуы міндетті емес.

3 балл- әріптер екі топқа бөлінген, ең болмағанда 4 әріпті оқи алуға болады.

4 балл- ең болмағанда екі әріп үлгіге ұқсас, "жазудың бейнесі"

5 балл- шимайлар.

3-т а п с ы м а. Нүктелер тобын көшіріп салу.

1 балл- үлгіні тура қайталау.Баған немесе жолдан бір нүктенің шығып кетуі мүмкін. Үлгі бір жарым есеге дейін кішіреюі мүмкін.

2 балл- пүктелердің саны және құрамы үлгіге сәйкес болуы керек. 3 нүктені төмен түсіруге және жолдар немесе бағандар арасында 0,5 еніндей бос жер қалдыруға болады.

3 балл- үлгіге ұқсас жалпы бейне. Биіктігі және ені 2 еседен артық емес. Нүктелердің саны 20 дан артық және 7 ден кем болмауы керек. Нүктелердің орналасуында 180^o қа дейін орын ауыстырулар болуы мүмкін.

4 балл- сурет үлгіні тек еске түсіреді,әйтсе де ол нүктелерден тұрады. Нүктелердің шамасы және саны маңызды емес. Басқа бейнелер, мысалы, сызықтар болуы мүмкін емес.

5 балл- шимайлар.

Алынған нәтижелерді бағалау.

Нәтижесі 15 балл болған балаларды одан әрі медико-педагогикалық зұсыну қажет. "Мектеби-жетілген" балалар болып, берілген тестінің үш тапсырмасын орындағаны үшін барлығы 3-5 балл алғандар, "орташа-жетілгендер" - 6-9 балл және "жетілмегендер" - 10 және одан артық балл алғандар болып саналады.

Балаларды терең зерттеуге арналған тестілер үлгілері

Зейіннің әртүрлі қасиеттерін зерттеуге арналған әдістемелер

1. "Шатасқан сызықтар" әдістемесі

Зейін тұрақтылығын бағалау

Балаға 10 шатасқан сызық бейнеленген сурет ұсыныңыз(1 сурет). Әр сызықтың басында (сол жағында) және соңында (оң жағында) өзінің нөмірі бар.Бірақ та бұл нөмірлер сай келмейді.

Баланы әр сызықтың басынан соңына дейін мұқият қадағалауын сұраңыз. Бұл жағдайда қалам, қарындаш немесе саусақ қолдануға болмайды.Бала сызықтың сол жағындағы, сосын оң жағындағы нөмірді дауыстап айтады.

Барлық тапсырманы орындауға жұмсалған уақытты, жіберілген қателерді, жаңылыстарды және т.б. белгілеп отырыңыз. 6-7 жасар балалардың көпшілігі бұл тапсырманы 1-2 минут ішінде мүлде қатесіз орындай алады.

1-сурет

Қабылдауды зерттеу әдістемесі

1. "Не аяқталып салынбаған?" әдістемесі

Қабылдаудың тұтастығын бағалау

Балаға таныс заттар бейнеленген суреттерді ұсыныңыз. Оның әрбір суретке мұқият қарауын және жетіспей тұрған бөлігін атауын сұраңыз (2 сурет. не аяқталып салынбағанын айту).

2-сурет

2. "Бұл не, танып ал" әдістемесі

Алдымен балаға суреттің бөлігі, фрагменті көрсетілетіндігін, сол бойынша тұтас бейнені анықтау қажет, яғни бөлік немесе фрагмент бойынша тұтас суретті салу керек.

Балаға а) дан басқа барлық фрагменттері қағазбен жабылған 3- суретті көрсетеді. Осы фрагмент бойынша бұл бөлшектер жалпы қандай суретке тиісті екенін айту керек.

Есепті шешуге 10 секунд уақыт беріледі.Егер бала дұрыс жауап бермесе, онда оған 10 секундқа келесі толығырақ фрагмент көрсетіледі, тағы сол сияқты,бала суретте не бейнеленгенін аңғарғанша жалғаса береді.

Жалпы 6-7 жасар балалар фрагмент бойынша тапсырмамен 20 секундта орындай алады.

3 сурет

3. "Кілемшені немен жамауға болады?" әдістемесі

Бұл тестінің көмегімен, аз мерзімді есте көргенінің үлгілерін сақтай отырып, оларды баланың қаншалықты іс жүзінде қолдана алатындығын анықтауға болады.

Балаға 2 кілемше,және де әртүрлі маталардың кесектері бейнеленген 4 суретті ұсыныңыз.

Бұл материяның кесектерін кілемшедегі тесіктерді жамау үшін қолдануға болады.Кілемшенің және жамаудың суреттерінің айырмашылығы болмау керек. Балаға тапсырма: "Матаның бірнеше кесектерінен(олар төменде салынған) кілемше суретіне(ол жоғарыда салынған) көбірек сәйкес келетін жамауды таңдап ал".

4-сурет

4."Шаршыны тап" әдістемесі.

Тест таңдамалы қабылдау қабілетін анықтайды.

Балаға 10 төртбұрыш бейнеленген сурет көрсетіледі. Олардың арасында 5 бірдей шаршы және шаршылардан аздап айырмашылығы бар 5 төртбұрыш: тік қабырғалары көлденең қабырғаларынан аздап ұзын немесе керісінше, бұрыштарының біреуі тік бұрыштан үлкен немесе кіші (5сурет).

Балаға барлық білдей фигураларды табу және көрсету ұсынылады.

Егер бала барлық немесе барлығына жуық дерлік шаршыларды тапқан болса, оның таңдамалы қабылдауға қабілеті бар екендігін көрсетеді.

5-сурет

5. "Дөңгелекшелермен жаз" әдістемесі

Фонематикалық естуін бағалау

Балаға бірнеше сөздерді әріптермен емес, дөңгелекшелермен жазуды ұсыныңыз. Сөзде қанша дыбыс болса,сонша дөңгелекше болуы керек.

Мысалы, сүт сөзін үш дөңгелекшемен: ооо белгілеу керек. Баланың тапсырмвны дұрыс түсінгендігін тексеріңіз. Бұдан соң зерттеуге кірісуге болады.

Балаға сөзді дауыстап айтасыз, ал ол қағаз парағында дөңгелекшелер түрінде жазады. Сөздер жиынтығы:

АУ, ҚОЛ, АЛМА, ҚАЗАН, ЖҰЛДЫЗ, КӨКТЕМ.

Тапсырманы дұрыс орындағанда жазу төмендегідей болуы керек:

ОО, ООО, ОООО, ООООО, ОООООО, ОООООО.

Егер бала барлық кескінді немесе олардың төртеуін орындаса, бұл жақсы нәтиже.

6. "Сөз-сызбаларды оқу" әдістемесі

Фонематикалық естуін бағалау

Балаға жануарлар бейнеленген суретті ұсыныңыз (арыстан, тиін, сиыр, піл, мысық) және бұл сөздердің сызбалары дөңгелекшелер түрінде берілген (әр сөздегі дыбыстардың санына сәйкес)

Баланың міндеті- қандай дөңгелекшелер қай сөздерге сәйкес келетінін анықтау. Мысалы, "сиыр" сөзіне сызбада төрт дөңгелекше, ал "піл" сөзіне-үш дөңгелекше сәйкес келеді.

Егер баланың тапсырманы түсінгеніне көзіңіз жетсе, оған 6- суретті көрсетесіз де, әр жануардың суретін оған сәйкес келетін дөңгелекшелермен сызық арқылы қосуын сұрайсыз.

6-7 жасар балалар барлық байланыстарды дұрыс анықтайды.

6-сурет

7. Сақиналар әдістемесі

Зейіннің тұрақтылығын, бөлінушілігін және аударылуын анықтау

Тестіні жүргізу үшін әр жерлерінде үзіктері бар сақиналар (8-сурет) бейнеленген кесте қажет (сақиналардың көлемі жобамен әліппедегі жазба әріптердей болғаныдұрыс)

Бала зейінінің тұрақтылығын бағалау үшін белгілі бір жерінде(мысалы, оң жағында) үзігі бар сақиналарды мүмкіндігінше тез тауып, сызу керек.

2 минут ішінде 6-7жасар бала 10-11 жолды қарап шыға алады. Бірақ бірінші жолы көп қателеседі. Жаттыға келе қателер біртр-бірте азаяды да, іс-әрекет өнімділігі жақсарады.

8-сурет

8. "Цифрлық кесте" әдістемесі

Зейіннің көлемін,оның бөлінушілік және аударылу жылдамдығын анықтау ( санай білуін тексеру үшін қолданылады)

Балаға 1 ден 25 ке дейінгі еркін орналасқан сандар жиынтығынан тұратын кесте көрсетіңіз. Бала осы цифрларды білетіндігіне көз жеткізіңіз.Одан соң оған нұсқау беріңіз:Мүмкіндігіңше1 ден 25 ке дейінгі сандарды тауып, көрсетіп және дауыстап атап шығуға тырыс.

Барлық тапсырманы орындауға жұмсалған уақытты, және де қателер санын белгілеп отырыңыз.

6-7 жасар балалардың көпшілігі бұл тапсырманы 1,5-2 минут ішінде және қатесіз орындайды.

9-сурет

Ойлаудың түрлерін зерттеу әдістемелері

1. "Фигураларды қос" әдістемесі

Көрнекі -әрекеттік ойлауды бағалау

Балаға суреттің жоғары жағында көрсетілгендей, төменгі жағындағы фигураларды түзу сызықпен қосуды ұсыныңыз (10, 10а суреттер)

Мақсат тапсырманы мүмкіндігінше тез және дәл орындау. Барлық сызықтардың түзу болуы және фигуралардың бұрыштары дәл қосылуы қажет.Сонымен бірге,фигуралардың нұсқасы үлгі-суреттерде бейнеленген орындарында сызықтарының үстін баса жүргізілгені дұрыс.

Жұмыстың ұқыптылығы, дәлдігі және жылдамдығы бағаланады.

Егер бала барлық жұмысты орындауға 100 секундтан кем уақыт жіберсе, егер барлық сызықтар дәл берілген нұсқалармен сәйкес келсе,олар түзу және фигуралардың бұрыштарын дәл қосқан болса, яғни тапсырма өте жақсы орындалған, баланың көрнекі-әрекеттік ойлау деңгейі жоғары болғаны.

10-сурет 10а-сурет

2. "Артық зат" әдістемесі

Бейнелі-логикалық ойлау-талдау және жинақтау ақыл-ой амалдарын бағалау

11- суретте әр карточкада төрттен, әртүрлі заттар бейнеленген. Барлығы 6 карточка. Балаға біріншісін көрсетіңіз де, 4 заттың біреуі артық екенін түсіндіріңіз. Соны анықтап,өз шешімін түсіндіру қажет.Бұдан кейін балаға ойланып,қалған үш затты бір сөзбен қалай атауға болатынын айтуды сұраңыз.

Егер 6-7 жасар бала артық затты дұрыс тауып және кемінде 4 карточкадан жалпылаушы сөзді дұрыс тапса, онда көрнекі ойлау деңгейі жақсы болғаны.

11-сурет

3. "Қисынсыздықтар" әдістемесі

Бейнелі-логикалық ойлауды бағалау

Балаға әртүрлі қисынсыздықтар бейнеленген суретті (12 сурет) көрсетіңіз.Одан суретті мұқият қарап,ненің дұрыс салынбағанын, неліктен және қалай дұрыс болуы керектігін айтуын сұраңыз.

Тапсырма орындауға 2 минут уақыт жіберіледі.

Егер бала 8 ден артық қисынсыздық байқаса-бұл жақсы нәтиже.

12-сурет

4. Сөздік-логикалық ойлауын бағалауға арналған әдістеме

Бала сұрақтарға жауап береді:

Жануарлардың қайсысы үлкен:- ат әлде ит?
Таңертең кісілер ертеңгілік ас ішеді. Ал кешке ше?
Күндіз далада жарық, ал кешке ше?
Аспан көгілдір, ал шөп ше?
Шие,алмұрт, қара өрік, алма- бұлар не?
Поезд келе жатқанда неліктен шлагбаумды түсіреді?
Москва, Астана, Карағанды-бұлар не?
Қазір сағат неше? (Балаға сағат көрсетеді де, уақытты айтуын сұрайды.)
Кішкентай сиыр - бұл бұзау. Кішкентай ит және кішкентай қой -бұл ?..
Ит көбірек қайсысына ұқсайды - мысыққа немесе тауыққа?
Автомобильге тежегіш (тормоз) не үшін қажет?
Балға мен балта бір-біріне несімен ұқсайды ?
Тиін мен мысық бір-біріне несімен ұқсайды?
Шеге мен винттің айырмашылығы неде?
Футбол, биіктікке секіру, теннис, жүзу-бұлар не?
Транспорттың қандай түрлерін білесің?
Кәрі кісінің жастан қандай айырмашылығы бар?
Адамдар спотпен не үшін айналысады?
Егер кімде-кім жұмыс істегісі келмесе неге жаман деп есептелінеді?
Конвертке не үшін марка желімдеу керек?

Дұрыс жауаптар:

Ат үлкен.
Кешке кешкі ас ішеді.
Қараңғы.
Жасыл.
Жемістар.
Поезд бен автомобиль соғылыспау үшін.
Қалалар.
Дұрыс жауап сағат және минут бойынша. (Алтыдан он бес минут кетті, сегізге бес минут қалды және т.б.)
Күшік, қозы.
Мысыққа,өйткені оларда 4 аяқ, жүні, құйрығы,тырнағы бар. (ең кемінде бір ұқсастықты атаса жеткілікті).
Автомобильдің жылдамдығын төмендетін көрсететінкезкелген жауап дұрыс болып табылады.
Бұл құралдар.
Бұлар ағаштарға шыға алатын, құйрығы, жүні,тырнағы жәнет.б. бар жануарлар.
Шеге - жұмыр, ал винт - иір ойықты; шегені балғамен қағады ал винтті бұрайды.
Спорт түрі (спорт).
Ең кемінде бала 3 транспорт түрін атауы қажет (автобус, трамвай, метро, самолет және т. б.).
Ең кемінде үш мағыналы белгісі болуы қажет: кәрі адам жай жүреді, таяқ ұстайды, оның бетінде әжімі көп болады, ол жиі ауырады және т.б. .
Сау, мықты, әдемі және т.б. болу үшін.
Тамақ және киім сатып алу үшін, пәтерге төлеу және т.б. үшін ақша болмайды.
Хатты жөнелту үшін осылай төлейді.

Балалардың берген жауаптарын талдау барысында,келтірілген үлгіге сәйкес жауаптар ғана емес, жеткілікті түрде парасатты, қойылған сұрақтың мағынасына сай жауаптар да дұрыс болып есептелінетінін ескеру қажет.Қандай да бір жауаптың дұрыстығын тексермес бұрын, баланың сұрақты дұрыс түсінгендігіне көз жеткізіңіз.

Егер бала 15-16 сұраққа дұрыс жауап берген болса, сөздік-логикалық ойлауының даму деңгейі жоғары деп есептелінеді.

Естің әртүрлі қасиеттерін зерттеуге арналған әдістемелер

1. "Суреттер" әдістемесі

Қысқамерзімді және ұзақмерзімді көру есін бағалау

Әқайсысында таныс зат бейнеленген 10 сурет іріктеп алыңыз да, балаға көрсетіңіз. Әр суретті кһрсету уақыты 1-2 секунд. Барлық 10 суретпен бала танысып болған соң, оның есінде сақтап қалған заттарды атап шығуын сұраңыз. Ретпен айту міндетті емес.

Баланың жалпы заттар санынан қаншасын атағаны ескеріледі.Қайталаулар және де суреттерде болмаған заттардың атаулары ескерілмейді. Балаға ұмытып қалған суреттерін көрсетіңіз.10минуттан соң қайтадан бәрін еске түсіруін сұраңыз.

Нәтижесін қайтадан белгілеңіз. Одан кейін 1 сағат өткен соң суреттерді тағы да еске түсіруді ұсыныңыз.

Әдетте 6-7 жасар балалар сіздердің көмектеріңізбен 10 заттан 7-8 затты естеріне түсіре ді.

2. "Сөйлемдерді еске сақта" әдістемесі

Мағыналық есті бағалау

Балаға сөйлемдер оқыңыз, мысалы:

Күзде жаңбыр жауады.
Балалар ойнағанды жақсы көреді.
Бақта алма мен алмұрт өседі.
Аспанда самолет ұшып барады.
Бала өзінің әжесіне көмектесті

Баланың есінде қалған сөйлемін қайталауын сұраңыз. Бұл жерде ең бастысы-әр сөйлемнің мағынасын беру, сөзбе-сөз қайталау міндетті емес. Егер бірінші ретте бала барлық сөйлемдерді қайталай алмаса, оларды қайтадан оқыңыз.

3. "Суреттерді еске сақта" әдістемесі

Қысқамерзімді көру есінің көлемін бағалау

Балаға әртүрлі фигуралар-пішіндер бейнеленген суретті көрсетеді (13-сурет), одан бұл суреттерді мұқият қарауын және фигураларды еске сақтауын сұрайды (олар небәрі 9).

Бірінші суретті көрсету уақыты 30 секунд.Одан соң бұл суретті баланың көз алдынан алады да, оның орнына бірінші суреттегі 9 пішін және тағы басқа 6 пішін бейнеленген екінші суретті (14- сурет) көрсетеді. Баладан бірінші суреттегі 9 пішінді көрсетуін сұрайды.

Эксперимент бала барлық пішіндерді танығанша жалғасады, бірақ 1,5 минуттан ұзақ болмауы керек

Орта есеппен 6-7 жасар балалар 1 минутта 6-8 пішінге дейін таниды

13-сурет 14-сурет

4.Жаттанды ес және мағыналы еске сақтау қабілетін бағалау әдістемесі

Балаға сөздер жұбын оқиды. Олар оны еске сақтауға тылысу керек.

А сериясы

ТӘРЕЛКЕ - СОРПА
ПОШТА - ХАТ
ҚЫС - ҚАР
БӨЛКЕ - ҰН
КАРЫНДАШ - ҚАҒАЗ
МАШИНА - ЖОЛ
МУЛЬТФИЛЬМ - ТЕЛЕДИДАР
ӘРІПТЕР - КІТАП
ЕТІК - АЯҚ
БАЛЫҚ - СУ

Одан соң тек бірінші сөздерді оқиды, ал бала оларға жұп сөздерді атауы керек. Дұрыс айтылған сөздер жұбы есептелінеді. Бұл мағыналық естің көрсеткіші.

Б сериясы

Басқа сөздердің жұбы оқылады:

КІТАП - ТЕРЕЗЕ
ҚОЛ - БҰЛТ
ШАНЫШҚЫ - ЖҰМЫС
ҚАРАҒАЙ - ҚАСЫҚ
АРҚА - ШАМ
СИЫР - ҮСТЕЛ
ЖӘШІК - САУСАҚ
САН - ШАТЫР
ПЫШАҚ - ЖАЗ
СЕБЕТ - АРБА

Бала қайтадан есіне сақтаған сөз-жұптарын қайталайды (оған жұптардағы тек бірінші сөздерді ғана оқиды). Дұрыс айтылған сөздер есептелінеді. Бұл жаттанды естің көрсеткіші

Бұдан әрі А сериясының нәтижесі мен Б сериясының нәтижесін салыстырыңыз, сонда сіз баланың жаттанды есі мен мағыналы есінің қатынасын білесіз.

Ерікті мінез-құлқын, сферасын зерттеу әдістемелері

1. "Графикалық диктант" әдістемесі

Торкөзді дәптердің парағын дайындаңыз. Онда шетінен 4 торкөз қалдырып, бір-бірінен арақашықтығы 7 торкөз болатын, бірінің астынан бірі орналасқан (вертикаль бойынша) 3 нүкте белгілеңіз.

Балаға қарындаш беріңіз де айтыңыз: "Қай жаққа және қанша торкөзге сызықты жүргізу керек екндігін мен айтып тұрамын. Тек қана мен айтқан сызықтарды жүргізіп отыр.Бір сызықты жүргізген соң, келесі сызықты қайда бағыттау керектігін айтқанша,күт. Әрбір жаңа сызықты оның алдындағы сызық біткен жерден, қарындашты қағаздан алмай,баста".(Бала оң қолының қайда екендігін біледі ме,тексеріңіз).

Бірінші тапсырма- жаттықтырушы. "Қарындашты ең жоғары нүктеге қой.Тыңда! Сызықты сал: бір тор көз төмен. Қарындашыңды қағаздан алма. Енді бір торкөз оңға. Бір торкөз жоғары. Бір торкөз оңға.Бір токөз төмен.Бір торкөз оңға. Бір торкөз жоғары. Бір торкөз оңға. Бір торкөз төмен.Осындай өрнек салуды өзің жалғастыр".

Бала түсінбесе, айтып жіберіңіз, жіберілген қателерді түзетіңіз.Келесі өрнектерді салуда мұндай бақылау жасалмайды.Тапсырманы оқығанда, бала алдыңғы сызықты аяқтап үлгеретіндей,жеткілікті пауза ұстау керек.

Өрнекті өз бетінше салуға 1,5-2 минут беріледі.

Келесі нұсқау мынадай болады: "Енді қарындашыңды келесі нүктеге қой. Тыңда! Ал, баста! Бір торкөз жоғары. Бір торкөз оңға. Бір торкөз жоғары. Бір торкөз оңға. Бір торкөз төмен. Бір торкөз оңға. Бір торкөз төмен. Бір торкөз оңға. Әрі қарай осы өрнекті салуды жалғастыр".

Және соңғы өрнек. "Қарындашты соңғы нүктеге қой. Тыңда! Үш торкөз жоғары. Бір торкөз оңға. Екі торкөз төмен.Бір торкөз оңға. Екі торкөз жоғары. Бір торкөз оңға.Үш торкөз төмен.Бір торкөз оңға. Екі торкөз жоғары. Бір торкөз оңға. Екі торкөз төмен.Бір торкөз оңға. Үш торкөз жоғары. Енді осы өрнекті салуды өзің жалғастыр".

Баланың тапсырманы айту бойынша және өз бетімен қалай орындайтындығына талдау жасаңыз. Бірінші көрсеткіш ешнәрсеге алаңдамай, нұсқауды мұқият тыңдай және дәл орындай алуын көрсетеді. Екіншісі- баланың өзбеттілік дәрежесін көрсетеді.(15-сурет)

Егер бала екінші және үшінші өрнектерді ешбір қатесіз немесе өрнектердің бірінде жекелеген қателермен орындаса (жаттығу өрнегі есептелмейді) еркіндік сферасының дамуы жақсы деңгейде болғаны. Егер ешқандай өрнек айтылған нұсқаумен сәйкес келмесе, еріктік сфераның даму деңгейі төмен болғаны.

15-сурет

2. "Лабиринт" әдістемесі

Ережелерді сақтай білуін бағалау

Балаға 16, 16а суреттерді ұсыныңыз. Оларда қиындық деңгейі жоғарылай беретін лабиринттер бейнеленген.

Мақсат: мүмкіндінше лабиринттен тез шығу.

Жұмыс барысында орындау қажет шарттар бар екенін балаға түсіндіріңіз.

Жұмыс басында қарындашты лабиринттің центріне қою керек те, лабиринттен шыққанша қарындашты қағаздан алмау керек.
Алдын-ала шығу жолын іздемей, қозғалысты бірден қарынлашпен орындау.
Лабиринт сызықтарына тиіспеу, оларды қимау (бұл қате болып саналады).
Кейін бұрылуға болмайды (бұл да қате).

Әр лабиринттен шығу уақыты- 1 минуттан артық болмау керек, әр жағдайдағы қателер саны 5 тен артық емес.Жаттығу үшін жаңа, күрделірек лабиринттер ойлап табыңыз.

16-сурет

3. "Үйшік"әдістемесі

Үлгі бойынша жұмыс істеуін бағалау

Балаға таза қағаз парағын және қарындаш беріңіз де, үлгіге (17-сурет) мұқият қарауын және дәл осындай суретті өз парағында аунытпай салуға тырысуын сұраңыз. Және де ескертіңіз: Егер сен қателесіп кетсең, онда өшіргішпен өшіруге болмайды, қате суреттің үстінен немесе жанында дұрыс сурет салу керек.

Баланың тапсырманы түсінгендігіне көзіңіз жетсе, бастауға рұхсат-белгі (команда) беріңіз.

Сурет салу барысында бала тапсырманы қалай орындайтынын бақылаңыз: үлгіге жиі қарайды ма, үлгі-суреттің үстінен сурет пішінін қайталайтын сызықтар (ауада) жүргізе ме, сағанын үлгімен салыстыра ма, немесе көз қиығын бір тастап қана,есінде сақтап салады ма, жұмыс барысында алаңдай ма, сұрақтар береді ме және т.б.

Бала жұмысының аяқтағанын білдіргенде, оның салған суреті дұрыс шықты ма, өзіне тексеруін ұсыныңыз. Егер ол өз суретінен қате тапса, ол оны түзей алады. Баланың суретіне қандай да бір түзетулер енгізудің және білмей қалған жерлерін есіне салудың қажеті жоқ..

Бағалау үшін мынадай көрсеткіштер қолданылады.

сурет көшірмесінің дәлдігі: суретте барлық бөліктері бар ма (түтін, тұрба, үйшіктің негізін бейнелейтін сызық және т.б);
барлық суреттің немесе оның жекелеген бөліктерінің өлшемдерінің сақталуы (2 еседен артық үлкею қате болып саналады);
суреттің элементтерінің дұрыс бейнеленуі (түтін сақиналары, шарбақ, шатырдағы штриховкалар);

6-7 жасар бала бұл суретті әжептәуір дәл сала алады, жекелеген жағдайларда қандай да бір элементтердің қате бейнеленуі немесе үздіксіз болатын жерлерде сызықтардың үзілуі сияқты шамалы қателер кездеседі.

17-сурет

4. "Таяқшалар және крестиктер" әдістемесі

Өзін өзі зерттеу және өзін өзі бақылау деңгейін зерттеу

Балаға жолы (поля) бар торкөз дәптер парағын дайындаңыз және оның 5 минут ішінде үлгіде көрсетілгендей таяқшалар мен крестиктер жазуын сұраңыз.

I + I + I - I + I + I -

Бұл жағдайда мынадай ережелерді сақтау қажет:

крестиктер және таяқшаларды тура үлгілегідей ретпен жазу керек;
басқа жолға тек "-" таңбасынан кейін ғана көшу қажет;
жолда (поляда) дазуға болмайды ;
әр таңбаны бір торкөзде жазу керек;
жолдар (строка) арасында - 2торкөзден арақашықтықты сақтау.

Алдымен балаға түсіндіріңіз және көрсетіңіз. Баланың өзін өзі бақылау дамуының жоғары деңгейінің белгісі алаңдамай, қателерін өзі тауып және түзетіп, таңбаларды ұқыпты қоюға тырысып, жұмысты тез бітіруге асықпай, жазғандарын өзі тексеріп, тапсырманы дәл және дұрыс орындауы.

Егер сіз бала мұндай күрделі тапсырманорындай алмайды деп есептесеңіз,одан гөрі жеңілдеуінен бастаңыз, алдымен тек бір таяқшаны ғана көшіру (" | ") немесе тек " + ",сосын барып I + I + I + I + I қатарын көшіру , және тағы сол сияқты қиындық деңгейіне қарай жалғастыру қажет.

Баланы мақтап қоюды ұмытпаңыз, бұл оған күрделі тапсырма.

5. "Иә және жоқ" әдістемесі

Баланың ереже бойынша жұмыс істей алуын бағалау

Бұл тест "Иә да, жоқ та демеңіз, қараны ақпен кимеңіз" атты белгілі балалар ойынының өзгертілген түрі (модификациясы) болып табылады.

Бұл ойынның тек бірінші бөлімі ғана қолданылады. Бала сұраққа жауап бергенде иә немесе жоқ сөздерін қолданбауы керек. Балаға ойын ережесі түсінікті болғанда,оған сұрақтар қойыңыз.

Сенің мектепке барғың келеді ме?
Саған ертегі оқып берген ұнайды ма?
Сен мультфильм көргенді жақсы көресің бе?
Сенің балабақшасында тағы бір жыл қалғың келеді ме? (Егер бала балабақшаға бармаса, онда сұрақты былай қою керек: сен мектепке күзде емес, келесі жылы барғың келеме?)
Сен қыдырғанды жақсы көресің бе?
Сен ойнағанды жақсы көресің бе?
Сенің оқығың келе ме?
Сен ауырғанды жақсы көресің бе?

Сұрақтарға дұрыс жауап беру үшін, бала алаңдамай, үнемі есінде ойын шартын және белгілі рүрде жауап беру ниетін сақтап отыруы керек. Өз жауаптарын бақылап, тікелей иә немесе жоқ сөздерімен жауап бермей ұстамдылық танытып,әрі мазмұнды жауаптар беруі қажет.

Нәтижелердің бағасы қателердің санын, яғни иә және жоқ сөздерінің санын есептеумен жүргізіледі. 6-7 жасар бала үшін ,егер екіден артық емес қате кетсе, жақсы нәтиже болғаны.

Ата – ана және педагогтарға шағын орталық, 0,1,2,3,4сынып

Үлкен адамның шығармашылық күшін зерттеу

(мұғалімдер мен ата - аналар үшін).

Балалардың жетекшілері,яғни олардың ата - аналары мен педагогтардың шығармашылық ойлауын зерттеу - балалардың ойлау қабілетін зерттеуден кем емес. А.Н.Лук (1975) жоғары шығармашылық потенциялы бар педагогтардың дарынды оқушылары өмірде және оқуда тамаша жетістіктерге жеткенін атап айтқан болатын. Егер оқытушы шығармашылық қабілеттердің шкаласының төменгі жағында болса, онда оның дарынды оқушылары ашылмай, өздерінің мүмкіншіліктерін жүзеге асыра алмай қалады.

Ұсынылып отырған тест педагогтар мен ата-аналарға өздерін бағалауға көмектеседі.

Сонымен,сіздің шығармашылық потенциалыңыз қандай?

Ұсынылған жауаптардың бір нұсқасын таңдаңыз:

Қазіргі оқыту және тәрбиелеу жүйесі жақсартылуы мүмкін деп санайсыз ба?
А) Иә
Б) Жоқ, ол онсыз да жаман.
В) Кейбір жағдайларда мүмкін, бірақ мектептің бүгінгі жағдайында аса қажет емес.
Оқыту мен тәрбиелеу жүйесін өзгертуге өзім де қатыса алам деп ойлайсыз ба?
А) Иә, көпшілік жағдайда.
Б) Жоқ
В) Иә, кейбір жағдайларда.
Сіздің кейбір идеяларыңыз сіз істейтін іс-әрекет саласында ілгерілеуге ықпал етеді деп санайсыз ба?
А) Иә.
Б) Иә, жағымды жағдайлары.
В) Шамалы мөлшерде ғана.
Өзіңізді үздіксіз білім беру жүйесінде келешекте маңызды роль атқарып, түбегейлі өзгерістер енгізе аламын деп саайсыз ба?
А) Иә, әрине.
Б) Күмәндімін.
В) Мүмкін.
Сіз әрбір әрекетке кірісерде істің жағдайын жақсартуға ықпал ететін өзіңіздің бастамаңызды жүзеге асыра алам деп ойлайсыз ба?
А) Иә.
Б) жиі ойланамын, бірақ істей алмаймын.
В) Иә, жиі.
Оқыту туралы ғылым ретінде дидактикамен айналысу ойыызда бар ма?
А) Иә, белгісіз нәрсе мені қызықтырады.
Б) Жоқ, бұл ғылымда маған таныс нәрселер мені қызықтырады.
В) Бәрі де ғылымның зерттеу мақсатына байланысты.
Сізге, салыстырмалы түрде алғанда, жиі-жиі жаңа іспен айналысуға тура келеді. Осы істе жетістіктерге жеткіңіз келеді ме?
А) Иә.
Б) Менен бұрын қол жеткен жетістіктерге қанағаттанамын.
В) Жоқ, табысқа жету мүмкін еместігін білемін.
Егер проблема шешілмесе, бірақ оның шешімі сізді толғандырса, бұл мәселені шешетін барлық теориялық жағдайларды білгіңіз келеді ме?
А) Иә.
Б) Жоқ, жинақталған тәжірибе білімі жеткілікті.
В) Жоқ.
Сәтсіздікке душар болғанда:
А) Көпке дейін алған бетіңізден қайтпайсыз.
Б) Қолыңызды сілтейсіз.
В) Ісіңізді жалғастыра бересіз.
Сіздің ойыңызша, адам мамандықты мына жағдайларға байланысты таңдауы керек:
А) Өз мүмкіндігіңізге және болашағыңызға қарай.
Б) Мамандықтың қажеттілігіне қарай.
В) Оның беретін артықшылығына қарай.
Саяхат жасағанда бір рет өткен маршруттан екінші рет оңай өте аласыз ба?
А) Иә.
Б) Жоқ.
В) Иә, тек өзіме ұнаған жерлерден.
Әңгімелескеннен кейін не айтылғандарды барлығын бірден есіңізге түсіре аласыз ба?
А) Иә, қиналмай-ақ.
Б) Мені қызықтыратындарды ғана есте сақтаймын.
В) Барлығын еске түсіре алмаймын.
Мәтінде белгісіз темин кездессе, оны ұқсас жағдайларда қолдана аласыз ба?
А) Иә, қиналмай-ақ.
Б) Иә, егер терминді оңай есте сақтауға болатын болса.
В) Жоқ.
Бос уақытыңызда жақсы көресіз:
А) Оңашада ойлануды.
Б) Компанияда болуды.
В) Сізге бірі бір, бәрі бір өз проблемаңызды шешесіз.
Сіз баяндама (мәлімет) дайындап жатырсыз. Бұл істі мынадай жағдайда ғана тоқтатасыз:
А) Жұмыс аяқталды, сізге тамаша орындалған тәрізді көрінеді.
Б) Өзіңізге шамалы болса да ризасыз.
В) Бәрін жасай алмадыңыз, басқа да жұмыстар бар.
Оңаша қалғанда:
А) Сүйікті жасаушыңыздың кітаптарын оқисыз.
Б) Өзіңізге нақты іс табуға тырысасыз.
В) Өз жұмысыңызға қатысты мәселелерді шешесіз.
Сізде бір идея пайда болған жағдайда:
А) Қай жерде, кіммен екеніңізге қарамастан, соны ойлайсыз.
Б) Оңашада ғана.
В) Аса шулы емес жерде ғана.
Сіз өз идеяңызды қорғағанда:
А) Сенімді дәйектерді тыңдағанда, одан бас тартасыз.
Б) Қандай дәйектме келтірілсе де, өз пікіріңізде қаласыз.
В) Қатты қысым көрсетілген жағдайда, ойыңызды өзгертесіз.

Ұпайларыңызды төмендегідей санаңыз:
А жауабына - 3 ұпай.
Б жауабына - 1 ұпай.
В жауабына - 2 ұпай.

Жинақталған ұпайлардың қосындысы шамамен шығармашылық потенциалыңыздың деңгейін көрсетеді.

49 және одан артық ұпай. Шығармашылық мүмкіншілігіңіздің байлығын білдіретін потенциалыңыз бар. Егер өз қабілетіңізді істе қолдана алсаңыз, сіздің қолыңыздан шығармашылықтың әрбір түрлері келеді.

24-тен 48 ұпайға дейін. Сізде қалыптағыдай шығармашылық потенциал бар, бірақ шығармашылық үрдісіне кедергі жасайтын проблемаларыңыз да бар. Егер өзіңіз қажет еткен жағдайда, шығармашылық танытуға потенциалыңыз жетеді.

23 және одан аз ұпай. Өкінішке орай, сіздің шығармашылық потенциалыңыз шектеулі. Мүмкін, сіз өз қабілетіңізді қажетті деңгейде бағаламайтын шығарсыз? Өз күшіңізге сенімнің жоқтығы Сіздің шығармашылығыңызға кедергі жасайтын шығар? Сізге көбірек сенімділік керек. Бір қызықты істі бастап, аяғына дейін жеткізіңіз. Осылайша проблемаңызды шеше аласыз.

8.2 Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар

Мектеп жасына дейінгі балаларды мектепке дайындауда жас кезеңдеріне бөлудің маңызы.
Баланы мектепке дайындаудағы "баланың психологиялық дайындығы" деген ұғым нені білдіреді?
Тестілеу, оның түрлері, қолданылу мақсаттары.
Баланың мектепте оқуға психологиялық дайындығы қалай анықталады?
Қандай жағдайларда баланы жан-жақты тексеру жүргізіледі?
Баланың даму деңгейін тәрбиеші қалай анықтайды, бұл қашан және не үшін керек?
Мектеп жасына дейінгі балаларды тексеру үшін қандай тестілер қолданылады?
Баланың танымдық психикалық үрдістерін дамытуға және түзетуге тәрбиеші жаттығуларды қалай орындайды?
Мектеп жасына дейінгі балалар үшін психологиялық жаттығулардың маңызы мен орны.
Баланы мектепке дайындағанда ата-ана мен тәрбиешінің бірлесе жұмыс істеуінің маңызы.
Ата-аналар баласының мектепке дайындығын қалай тексереді?
Баланы мектепке дайындаудағы ата-ана мен баланың бірлесе ойнауының маңызы

Түзету жаттығулары 0,1,2,3,4сынып

Сөздермен ойнаймыз

Балалар сөз ойнағанды ұнатады. Бір сөздің соңғы дыбысы, келесі сөздің басы болатын "сөздер тізбегі" баршаға белгілі: жұмыртқа - аспан - нан т.б. Негізгі шарт: жекеше түрде тұрған зат есімдер, оның ішінде жалпы есімдер аталады.Еш қиындығы жоқ бұл ойынның дидактикалық ауқымы кең.Ол фонемалықестуді дамытады,сауатты жазуды қалыптастыруды жеңілдетеді. Ойнай отырып,ережелердің пайда болуын үйренеді,сөздердің орфографиясын есте сақтап лексикалық сөз қорын молайтады.Бұл ойынның тағы да бір артықшылығы - ол ойлау әрекетін реттейді,өйткені кез келген сөзді айтпаймыз, ал қоршалған заттарды атаймыз. (көше, киім, жиһаз, ас үй т.б.) Зейін де маңызды, себебі сөздер қайталанбайды.Егер үйде ойнасаң, қолымызға сөздік аламыз, сөздікпен ойнағанды мадақтаймыз, өйткені бала сөздікпен жұмыс істеуді үйренеді, алфавитті пысықтайды.Бұл ойынның маңызы - үлкен адамның балаға сәттілік жағдайын туғызып - жеңіске жетуіне қол жеткізу.

Сонымен қоса антонимдер мен синонимдер ойнап, баланың сөздік қорын молайтуға, тілге деген сезінуін дамытуға, алуан түрлі дүниені сезініп, сезімдерін танытып білуге ықпал етуге болады. Антонимдерді, яғни қарсы мәндес сөздерді сын есімдер "ойнайды" (жарық - қараңғы, суық - ыстық т.б.. Бұл ойынды басында үлкен адам жүргізеді, сосын " тізгінді " балаға беруге болады.

Әрине, алғашқыда сіз берген сөздерді қайталайтын сөздер беруге тырысады. Ойынды басқара отырып, баланың тілдік ой - өрісін кеңейтеміз. деген сөздің антонимы сөз қоршауында (контексте) тұрғанда тек қана " суық " деген сөз емес, " жылы " (күн), " мұздай " (көз), " салқын " (әңгіме), " қатал-жұмсақ " (адам), " нәзік " (аңның баласы), " жақсы " (мұғалім) т.б. Ойынды жүргізе отырып, тілдің синонимдік байлығын бала түйсіне білу үшін, бір сөзді бірнеше рет қайталаңыз. Сөздерде тек мағына ғана емес, сезім де болады, бұл, әсіресе, заттың сынын білдіретін сын есімдерде болады.

Ас үйдегі сөздерді ойнаймыз.

Бірінші ойнаңыз, одан кейін балаға сұрақ қойыңыз немесе қызықты бір нәрсе айтып беріңіз.

Асүйдегі жиһаз заттары қалай аталады

1Қалай ойлайсың, бізге жиһаз жасау үшін кімдер тер төкті?

Суретші-дизайнер, ағаш ұстасы т.б. Лесник, лесорубы, художник-дизайнер, столяры, ткачи.

2. Асүйдегі ыдыстарды ата.

3. Тоңазытқышта не болады?

Сұйық майды неден жасайды?

Ірімшік пен айранды, сары майды неден жасайды?

Шұжықты, сырды неден жасайды?

Ет қандай болады?

Балаларға тез бұзылатын заттар болатынын сатып аларда дайындалған күніне назар аудару керектігін түсіндіріңіз..

4. Шкафта қандай нәрселер болады?

Қарақұмық жармасы неден жасалады? (Қарақұмықтан)

Күріш жармасы неден жасалады? (Күріштен)

Манна жармасы неден жасалады? (Бидайдан)

Геркулес жармасы неден жасалады? (Сұлыдан)

Макарон, вермишель неден жасалады? (Қорап сыртындағы жазуға қара.)

Ұнды неден жасайды? (Бидайдан.)

Қантты неден жасайды? (Қант қызылшасы.)

Кофе деген не?

Қандай шайды ұнатасың? Цейлон, қытай, грузин, үнді шайлары-шығарылған жеріне байланысты аталады. Қытай шайы биіктігі 3 м бұталарда, ал цейлон шайы- биіктігі 10-15 м. ағаштарда өседі. Шайды өңдеу тәсілдеріне қарай бйха қара, көк шай деп бөледі.

Қартадан шай өсіретін жерді табыңыздар.

Тұз қайдан алынады?

Негізінде тұзды көлдің суынан айырып алады, сонымен бірге жерде тұз көлдері және тұз кендері бар.

5. Ағаштан не жасалған ?

6. Ас үйде металдан не жасалған ?

7. Шыныдан не жасалған ?

Шыныдан жасалған ыдыс мықты емес.Ол ыстық судан қорқады, те жарылады. Неліктен екенін білгің келе ме? Ыдысқа ыстық су құйғанда, ыдыс тез қызып, ыситынын байқаған шығарсың.Шыны ыдыс та осылай ысиды, бірақ оның ысуы біркелкі емес,яғни сыртына қарағанда іші қаттырақ қызады. Осыдан барып, шыны жарылады. Шыны неғұрлым қалын болған сайын, ыстықтан тезірек сынады. Шыны ыдысты қайнаған судан қалай құтқаруға болады?.

Ол ыстықтың жартысын өзіне тартады да, ыдыс сынбайды.

8. Ас үйде пластмассадан жасалған не бар ?

9. Мамаң ас үйде не істейді?

Пісіреді, турайды, дайындайды, жуады, қуырады, ысқылайды, қысады, радио тыңдайды, сүртеді, қосады, сіріңке өшіреді, үтіктейді, күлімдейді, өлең айтады, дәмін көреді, тұздайды, уақтайды, консервілейді, құяды, төгеді, жинайды, алады...

Мамаңның атқаратын ісі қаншама! Сен мамаңа немен көмектесе аласың? Жанұяның басқа мүшелері не істей алады?

10. Мамаң бәрін ас үйде қалай істейді?

Тез, көңілді,ширақ, жай, қуанышты, қиналып, көңілсіз, асығып, ойланып...

11.Мамаң дастарханға қандай тағамдар әзірлейді?

Дәмді, ыстық, салқын, сұйық, қою, үгілмелі, тұздалған, тұздалмаған, қуырылған, пісірілген, буланған, тәтті, ащы, қышқыл...

Иістер. Әрбір адамның сүйікті және сүйіксіз иістері бар. Сонымен қоса бәріне ұнайтын иістер бар.Жаңадан пісірілген нанның иісі, гүлденген раушан иісі. Әртүрлі күлімсі, жағымсыз иістер қауіп туралы ескертеді.Адамның мұрынында ауаның өзгергенін қабылдап, миға хабар беретін клеткалар бар.

12. Неден ішуге болады?Кесе,бокал, фужер, ожау .

13. Тарелканың аты бар ма?

14. Ас үй құралдары деген не ?

Жуынатын бөлмеде сөздермен ойнаймыз

1. Жуынатын бөлмеде не бар?

2. Орамалдар қандай болады? Түкті, вафельді, жұмсақ, жолақты, кішкентайе, моншалық, аяқ сүлгі.

3.Қандай заттарды санауға болады ?

4. Жуынатын бөлмеде не істейді ?

Кір жуады, кірді суға саладыз, сығады, қосады, өшіреді, тазалайды, сабындайды, іледі, сүртінеді, жуынады, душ қабылдайды, отырады,тұрады, порошокты салып араластырады.

5. Жуыну үшін қандай нәрселер керек?

6. Кір жуу үшін не керек? Қандай кірлерді жуасың?

7. Жуынатын бөлмедегі су қандай болады?

Суық, мұздай, ыстық, жылы, мөлдір, таза, кір, сабынды, тұнық емес.

8. Тіс пастасы мен сабын қандай болады? Тісті не үшін тазалайды?

Шешінетін жерде, дәлізде сөздермен ойнаймыз

1.Киім ілгіште, дәлізде, шкафта қандай киімдер ілінген?

Қалай ойлайсың, мына тамаша жүннен жасалған костюмді киюің үшін кімдер еңбек етті?

Шаруалар - жүн, тоқымашылар - жіп, маташылар - мата, суретші-модельдер - фасон, пішуші - пішті, тігінші - костюм тікті сатушы - сатты. Сонымен бірге түймелерін қадаған адамдарды да ұмытпайық

Сен өзің тіге, қадай аласың ба?

2. Біздің дәлізде қандай аяқ киімдер тұрады (қыста,жазда) ?

Аяқ киімдерді кімдер жасайды?

Тері илеуші теріні дайындайды, суретші-модельдер фасонын ойлап табады, етікшілер тігеді, сатушылар сатады.

Аяқ киім әр түрлі болатындықтан, бояу керек, әр түрлі фурнитура: кнопкалар, белдіктің тағалары керек екенін ұмытпайық.

Оң бәтеңкеңді, сол туфлиді көрсет.

3. Сіздерде қандай бас киімдер бар, бас киімдердің қандай түрлері болады ?

Қандай арнайы бас киімдер бар?

Құлақшын,берет, шляпа, , кепка, орамал, шарф, панама. Арнайы - әскери: фуражка, пилотка, каска, берет десантниктің береті, моряктың бас киімі; өртсәндірушінің каскасы; құрылысшының шлемі.

Бөлмеде сөздермен ойнаймыз

1. Бөлмеде қандай отыруға арналған жиһаз бар?

2. Ыдыс сақтауға арналған қандай жиһаз бар ?

3. Бөлмедегі ыдыстар қалай аталады ?

4. Бөлмеде металдан жасалған қандай заттар бар?

5. Бөлмеде ағаштан жасалған қандай заттар бар?

6. Сенің бұрышыңда қандай ойыншықтар бар?

Балаңыз жалпылама сөздерді (ас үйлік ыдыс, шай ішетін ыдыс, ұйықтайтын бөлмелік гарнитур, ас үйлік гарнитур, жеңіл, жүк, арнайы машиналар) қолдана білу үшін,мынадай ойын түрін ұсыныңыз. "Біз бүгін сөз ойнаймыз, ойынның аты "Сенде қандай ойыншықтар бар?". Мен көптеген сөздер айтамын, ал сен ойланып, оны бір сөзбен атайсың: Мысалы, мен, кубиктер, пластиналар, цилиндрлар, конустар, пирамидалар, кірпіштер,- десем сен, конструктор!" деп жауап бересің.

7. Пәтерлеріңде қандай тұрмыстық техника бар, олар не үшін қажет?

Шансорғыш, кір жуғыш машина; үтік; теледидар; радио; үнтаспа; бейнетаспа; ; музыкалық центр; фен; электр қысқыштар; газ плитасы; іс машинасы; дрель; паяльник; миксер; еттартқыш; тоңазытқыш; телефон; кофе ұнтақтағыш.

8.Үйде қандай құралдар бар, олар не үшін қажет ?

Сынап және спирт градусниктері, барометр, тонометр, компас, серіппелі таразы, электрондысағаттар; қабырға сағаты, жерге қойылатын сағат, қол сағат; механикалық, электр сағаттары.

Көшеде сөздермен

1. Бүгін ауа райы қандай?

2. Ауа райы қандай болады ?

Ашық, бұлыңғыр, желді, ыстық, суық, аязды, жаңбырлы, күн ашық, бұлтты.

3. Сенің көшеңнің өсімдіктері Ағаштардың, бұталардың, шөптердің атын ата.

4.Қандай ағаштардың атын білесің ?

Ақ қайың, емен, үйеңкі, шырша, самырсын, қандыағаш, жөке, шетен, терек, талшын, қарағай, қараағаш.

Жеміс ағаштары:алма, алмұрт, өрік, шие .

5. Қандай бұталардың атын білесің ?

Шәнгіш, долана, итмұрын, жаңғақ ағашы, қарлыған, таңқурай, қарақат, аю бадам, қара жидек.

6. Қандай жапырақтар болады ?

Дөңгелек, сопақ, ұзынша, жүрек тәріздес, жұқа, ұзын, тікенді, күйдіргі (қалақайдыкі), жұмсақ, мақпалдай, жалпақ, жуан, ашық жасыл, сары, қанық жасыл, қызыл, желімді, жылтыр, тері тәріздес, тісті.

7. қандай құстарды білесің?

Торғай, қарға, көгершін, бозторғай, сары шымшық, қарлығаш, тоқылдақ, шағала, көкек, үкі, сауысқан, сандуғаш, қаратамақ, бұлбұл.

8. Қандай балықтарды білесің ?

Жайын, шабақ, шортан, алабұға, таутан, камбала, табан, көксерке.

9. Дүкендердегі сөрелерден не көреміз ?

10. Қандай дүкендердің атын білесің ?

11. Көшеде қандай машиналар көреміз?

Бірінші машиналардың атын айтып ойнаңыз, сосын оларды жіктеңіздер: жеңіл; жүк; арнайы; жолаушыларға арналған.

12. Машина қандай бөліктен тұрады ?

13. Жолдар қандай болады ?

Асфальтталған, жер жол, құм жол, төселген жол, түзу жол, кең, қисық, тар, тегіс, орман жолы, бұраланды, қалалық, ауылдық жолдар.

14. Әйелдер мен ерлер қандай киімдер киеді ?

15.Қандай киімдерді тек қана әйелдер киеді ?

Бір киімнің түрі бойынша көп нәрсе айтуға болады, мысалы,юбкалар қандай болады? Тар, қабатталған, кеңейтілген, түсті, тілігі бар, ұзын - макси, қысқа - мини, орта - миди,

Фурнитура туралы айтуға айтыңыз: белдіктер, түймелер, ілгіштер.

16. "Не көрсем соны айтамын"

Шам, иллюминация, ұшақ, жалаулар, бағдаршам, жаяулар жолы, тоннель, ұран, рельстер, сымдар, такси, автобус,троллейбус, аялдама, кесте, газон, тұрақ, милиционер, жүргізуші, киоск, дүкен, базар, жол айрығы, жол белгісі.

Балаңыз оқысын дейсіз бе ?
Онда, оған үйретпеңіз

Жас ерекшелігі физиология институтының директоры Марьяна Безрукихтің айтуынша,мектеп жасына толмаған балаларды тіркемелеп жазуға үйретуге болмайды.Оқуды үйрету де осылай.Көп ата-аналар мен мұғалімдердің пікірінше бірінші сыныпқа келгенде оқи білуі - мектепке дайындықтың белгісі. Бірақ бұл ата- аналар мен мұғалімдер өзін - өзі алдайды.Мектепке қабылданғанда оқуын тексеру, әдетте,екі-үш әріптен тұратын сөздермен жүргізіледі. Бұл нағыз оқу емес.

Шамалы уақыттан кейін, мұғалім: "Келгенде тәп-тәуір оқушы еді, енді отыр, не жазылғанын білмейді, сөзді ежектеп әрең оқиды!" деп таңданады. Демек, оны оқуға үйретпеген, кейбір сөздерді есте сақтауды үйреткен.

Баланы оқуға дайындау кешенді дамыту түрінде жүзеге асады.

Ол:

- Фонемалық қабылдауын дамыту;

- Сөздердің дұрыс айтылуын дамыту;

Дыбысты жасау жаттығулары, фонематикалық жаттығулардан кем емес.

Сонымен бірге көру арқылы қабылдауы мен көру моторлық координациясын дамыту керек. Егер бала түбегейлі дайын болса, өзі оқып кетеді. Егер дайын болмаса дайындау керек, бірақ оқи білуге тиіс.

Бірінші және екінші сынып оқушылары үшін оқу шапшандығының нормалары болмайды, бірақ 4-ші сыныптың соңына дейін 80-90 сөз оқи білу керек. Бұл да салыстыра алғанда.Сонымен "жаман жазса - көп жазу керек, жаман оқыса - көп оқу керек " деген технология пайда әкелмейді.

Балаларды дамытуға арналған ойындар және жаттығулар

4.1 Зейінді дамыту және тәрбиелеу жаттығулары

1. Зейінді аудару қабілетін дамыту жаттығулары

Балаға әртүрлі сөздерді атаңыз: Называйте ребенку различные слова: үстел, кереует, кесе, қарындаш, дәптер, кітап, тоғай, шанышқы және т.б. Ол келісім бойынша белгілі бір сөздерге қимылмен жауап беруі керек. Бала мұқият тыңдайды да, мысалы, жануарды білдіретін сөздерді естігенде,алақанын соғады. Егер балашатасып кетсе тапсырманы қайталаңыз.

Екінші сериясында келіскендей ,өсімдіктерді білдіретін сөзді естігенде, балаға орнынан тұруды ұсыныңыз.

Үшінші сериясында и бірінші және екінші тапсырманы біріктіруге болады, яғни бала жануарды білдіретін сөзді естігенде алақанын соғады да, қандай да бір өсімдікті білдіретін сөзді естігенде орнынан тұрады.

Осындай және осыған ұқсас жаттығулар зейінділікті, зейіннің бөлінгіштік және аударылу жылдамдығын дамытады, ал сонымен бірге баланың ой-өрісін кеңйтіп, танымдылық белсенділігін арттырады.

Мұндай ойындарды жарыс түрінде балалар тобымен жүргізген қызықты.

2. Зейінді шоғырландыруды дамыту жаттығулары

Сабақты жүргізу үшін 10-15 айырмашылықтары бар суреттердің 2 жұбын,бірнеше бітпеген суреттер немесе қисынсыз мазмұнды суреттер, бірнеше жартылай боялған суреттер дайындау қажет..

Бірінші тапсырмада балаға берілген жұп суреттерде барлық айырмашылықтарды атау ұсынылады. (сурет 18).

Екінші тапсырмада балаға бірінен соң бірін бітпеген суреттерді көрсетеді де, не салынбай қалғанын сұрайды (сурет18а) немесе қисынсыз мазмұнды суреттерді таңдап алып, сәйкессіздікті табуды сұрайды.

Үшінші тапсырмада бірінші бөлігінің боялғанындай суреттің екінші бөлігін бояу керек (сурет таңдап алыңыз).

Барлық үш тапсырма бойынша нәтижелілік бағаланады- дұрыс аталған айырмашылықтар саны, аталған жетімсіз бөлшектер және қисын сыздықтар саны, сонымен бірге дұрыс боялған бөлшектер саны.

18-сурет

18а-сурет

3. Знйіннің тұрақтылығы және жинақтылығын дамыту жаттығулары

Оқи білетін балаларға ұсынылады.

Қағазда (рис. 19) кездейсоқ ретпен әріптер басылған (5 жол). Әр жолда шамамен 30 әріп бар. Бала әр жолды мұқият қарап, әріптер арасынан сөздерді құрауға тырысады.Ол осы сөздерді іздеп табуы. (үш-, төрт-, бес-әріпті) және астын сызуы керек.

Табыстылық көрсеткіші - табылған дұрыс сөздер саны және тапсырманы орындау жылдамдығы.

Зейінді одан әрі жаттықтыру үшін өзіңіз осыған ұқсас ынталандыру материалын дайындаңыз.

Әріптер мен сөздерді машинкада немесе компьютерде теруге немесе қолдан жазуға болады. Күлкілі сөздер ойлап табыңыздар, балаларға бұл әрқашан да ұнайды.

ФПИТЗМҰКУНЦЗНИӘАКОТЕЛМАРТҮПОМЯЧВ
ТРПМДЫМЫЛОЩЙЬМІШЦЫСОРЗЩНӨТСПРЖО
КВИАИПӘШУБАЫВАКРҮТЬАМАМАОИПСАЗШ
ОТШМЛОҚРОРВВУРАНСҮТРАЛГПАЛКАНИО
ОДЫРАМЕТӨЛАКАИОГУАВТОБУСШЫГМИК

19-сурет

4. Зейіннің тұрақтылығын дамыту жаттығулары

Эейін тұрақтылығын дамыту үшін балаға шағын мәтін (газет, журналдан) беріңіз де, әр жолды қарап отырып қандай да бір әріпті (мысалы, "а") сызуын ұсыныңыз

Уақыт және қателер санын белгілеңіз. Нәтижелерін күн сайын графикке салып отырыңыз, нәтижелілігі қалай өзгеретіндігін талдаңыз.

Егер сіз бәрін дұрыс жасасаңыз, онда нәтижелер жақсару керек -онымен баланы таныстырыңыз, баламен бірге қуаныңыз.

Зейінін бөлінушілігін және аударылуын жаттықтыру үшін нұсқауды өзгертіңіз. Мысалы, былай: "Әр жолда "а" әрпін сызып таста, ал "б" әрпінің астын сыз. Немесе былай: "Егер "н" әрпі алдында тұрса, "а" әрпін сызып таста, егер оның алдында "л" әрпі тұрса, "а" әрпінің астын сыз. Уақыты мен қателерін белгілеңдер.

Бұл дамыту жаттығуларын жарыс түрінде өткізіңдер.

Ойлауды дамыту және қалыптастыру жаттығулары

1. "Заттарды салыстыру" ойлау тәсілдерін дамытужаттығулары

Салыстыру үшін балаға келесі сөз жұптары ұсынылады:

ШЫБЫН ЖӘНЕ КӨБЕЛЕК
ҮЙ ЖӘНЕ ҮЙШІК
ҮСТЕЛ ЖӘНЕ ОРЫНДЫҚ
КІТАП ЖӘНЕ ДӘПТЕР
СУ ЖӘНЕ СҮТ
БАЛТА ЖӘНЕ БАЛҒА
ПИАНИНО ЖӘНЕ СКРИПКА
ТЕНТЕКТІК ЖӘНЕ ТӨБЕЛЕС
ҚЫТЫҚТАУ ЖӘНЕ СИПАУ
ҚАЛА ЖӘНЕ АУЫЛ

Бала салыстыратынын көз алдына елестетуі керек. Оған сұрақ қойыңыз: "Сен шыбынды көрдің бе? Ал көбелекті ше?" Осындай қысқа сұрақтардан кейін, балаға жұптың әр сөзін салыстыру ұсынылады.Тағы да сұрақ қойыңыз: "Шыбын мен көбелек ұқсайды ма, жоқ па? Олар несімен ұқсайды? Қандай айырмашылықтары бар?" Баланың жауабына талдау жасаңыз. Сөзднрдің неше жұбын ол дұрыс салыстырды? Балаға не оңай: ұқсастығын іздеу әлде айырмашылығын? Балалар әсіресе ұқсастығын іздеуде қиындық көретінін байқаймыз.

6-7 жасар бала салыстыруды дұрыс жүргізе білуі керек: ұқсастық белгілерін де, айырмашылық белгілерін де айыра білуі керек, бірақ кездейсоқ, мағынасыз белгілері бойынша емес (мысалы, балға мен балта сарайда жатыр) , басты белгілері бойынша.

2.Ой жылдамдығын дамыту жаттығулары "Сөзді аяқтау"

Балаға мынадай ойын ойнауды ұсыныңыз: сіз сөзді бірінші буынын айтып бастайсыз, ал ол аяқтайды. "Менің не айтқым келеді, ойлап тап! Ба...." - осылай сіз ойынды бастайсыз.

Барлығы 10 буын ұсынылады: 1) ба, 2) са, 3) ша, 4) та , 5) да , 6) жа, 7) же, 8) ше, 9) ке, 10) бе.

Егер бала тапсырманы жеңіл де жылдам орындаса, оған бір емес шамасы келгенше бірнеше сөз ойлап табуын ұсыныңыз. Мысалы, ба-ла, ба-тыр, ба-қа, ба-лапан, ба-рабан және т.б..

Жауаптардың дұрыстығын ғана емес, уақытты да белгілеңіз.Бұл ойлау процесі жылдамдығының, тапқырлығының,тілдік, сөйлеу белсенділігінің көрсеткіші..

3.Жаттығу "Ұғымдар арақатынасы"

Бала назарына ағаш бұтағы дамуының -қыстан күзге дейін төрт кезеңі бейнеленген суретті ұсыныңыз. ( 23, 23а-суреттер).

Баладан суреттерді мағынасы бойынша орналастыруын өтініңіз.

23-сурет

23а-сурет

4. Ойлау процестерін дамыту жаттығулары,мағыналы белгілерін қорытындылау,дерексіздендіру,бөліп алу

4.1 "Артық сөзді тап"

Балаға сөздер сериясын оқыңыз. Әрбір серия 4 сөзден тұрады, оның 3 сөзі біртектес және оларға тән ортақ қасиет бойынша біріктірілуі мүмкін, ал 1 сөз олардан ерекшеленеді және алынып тасталуы керек.

Балаға артық сөзді анықтауды ұсыныңыз

КӘРТАЙҒАН, ҚАУСАҒАН, КІШКЕНТАЙ,КӨНЕРГЕН,
ЕРЖҮРЕК, АШУЛЫ,БАТЫЛ, ӨЖЕТ
АЛМА,ӨРІК, ҚИЯР, АЛМҰРТ
СҮТ ІРІМШІК, ҚАЙМАҚ, НАН.
САҒАТ, МИНУТ, ЖАЗ, СЕКУНД
ҚАСЫҚ, ТӘРЕЛКЕ, ҚАЗАН, ДОРБА
КӨЙЛЕК, ЖЕЙДЕ, ҚҰЛАҚШЫН, КҮРТЕШЕ
САБЫН, ТІС ПАСТАСЫ, СЫПЫРҒЫШ, ШАМПУНЬ.
ҚАЙЫҢ, ЕМЕН, ҚАРАҒАЙ, БҮЛДІРГЕН
КІТАП, ТЕЛЕДИДАР, РАДИО, МАГНИТОФОН

4.2 "Арықсуретті тап"

Суреттер сериясын таңдап алыңыз. Онда әрбір үш суретті ортақ қасиеті бойынша топқа біріктіруге болатын, ал төртіншісі артық болсын. ( 24, 24а-суреттер).

Балаға алғашқы төрт суретті көрсетіңіз де, артық біреуін алып тастауынөтініңіз. Сұраңыз: "Сен неге олай ойлайсың? Сен қалдырған суреттер несімен ұқсайды?"

Бала маңызды қасиеттерін көрсете алады ма, заттарды дұрыс топтай ала ма, осыған көңіл бөліңіз.

Егер балаға бұл тапсырманы орындау қиын соқса, онда осы сияқты суреттердің басқа серияларын таңдай отырып, шыдамды түрде жұмысты жалғастырыңыз.Ең бастысы- баланы тапсырманың ойын түрімен қызықтыру .

5. Ой алғырлығын (гибкость ума) дамыту жаттығулары

Баладан белгілі бір ұымды білдіретін мүмкіндігінше көп сөзді атауын сұраңыз.

Ағаштар ұғымын білдіретін сөздерді ата (қайың, қарағай, шырша, емен,шетен,...).
Спортқа қатысты сөздерді ата.
Аңдарды білдіретін сөздерді ата..
Үй жануарларын білдіретін сөздерді ата.
Жер көліктерін білдіретін сөздерді ата.
Әуе көліктерін білдіретін сөздерді ата.
Су көліктерін білдіретін сөздерді ата.
Өнерге қатысты сөздерді ата.
Көкөністерді білдіретін сөздерді ата.
Жемістерді білдіретін сөздерді ата.

6. Сөздік- логикалық ойлауды дамыту жаттығулары

6.1 "Ұғымды анықта"

Балаға төмендегідей сөз жиынтықтары ұсынылады.

Велосипед, шеге, кітапша, плащ, қауырсын, дос, қозғалу, біріктіру, ұру,өтпейтін.
Самолет, винт, газет, қолшатыр, аң терісі, батыр, тербелу, қосу, тістеу,өткір.
Автомобиль, шұрып, журнал, етік, қабыршақ, қорқақ, жүгіру, байланыстыру, шымшу,тікенекті.
Автобус, түйреуіш, хат, шляпа, мамық, өсекшіл, айналу, салу, итеру,кесетін.
Мотоцикл, кірқысқыш, жарнама, бәтеңке, тері, жау, сүріну, жинау, соғу,жарылған..

Балаға осы сөздердің бірде біреуінің мағынасын түсінбейтін адамды елестетуін сұраңыз. Одан соң айтыңыз: "Осы адамға әрбір сөздің нені білдіретінін түсіндіруін сұраңыз, мысалы, "велосипед" сөзі. Мұны сен қалай түсіндірер едің?"

Бала сөзге анықтама беруге кіріспес бұрын,оның берілген сөзді түсінетіндігіне көз жеткізіңіз.Ол үшін мынадай сұрақтар беруге болады: "Сен бұл сөзді білесің бе?" немесе: " Сен бұл сөздің мағынасын түсінесің бе?".

Балаға әр сөздің анықтамасын беруге көмектесіңіз, көмекші сұрақтар беріңіз, бірақ әрқашан да алдымен баланың өзіне жауап беруге мүмкіндік беріңіз.

6.2 "Ұқсас сөздерді тап"

Дәл сол сөздер жиынтығы қолданылады.

Балаға бірінші қатардан бірінші сөзді оқыңыз - "велосипед".Басқа қатардан мағынасы бойынша сәйкес келетін сөздерді табуын өтініңіз. ( берілген сөзбен бір топқа жататын. Бір ұғыммен анықталатын). Әрбір келесі сөздер жиынтығының әрбір сөзінің арасы 1 секунд интервалмен балаға жайлап оқылады.Қатардағы сөздерді тыңдау барысыда бала осы қатардағы сөздерден естіген сөзіне мағынасы бойынша сәйкес келетінін көрсету керек.Мысалы,егер оның бұрын естіген сөзі "велосипед" болса, онда ол екінші қатардан "самолет" сөзін таңдайды.Өйткені олар "көлік түрлері виды транспорта" немесе "қозғалыс құралдары" ұғымын құрайды. Бұдан әрі ол келесі жиынтықтардан "автомобиль", "автобус" және "мотоцикл" сөздерін таңдайды.

Егер бала бірінші қатардан керекті сөзді таба алмаса, онда оған бұл қатарды тағы да, бірақ жылдамырақ оқыңыз. Егер бала таңдауды қате жасаса, оған тапсырманы тағы да түсіндіріңіз және қарапайым мысалдар келтіріңіз.

Балаға керекті сөздерді табу үшін барлық төрт қатар оқылып болған соң,бірінші қатардың екінші сөзіне ауысыңыз да, осы процедураны бала келесі қатарлардан бірінші қатардағы барлық сөздерге мағынасы бойынша сәйкес сөздерді тапқанша жалғастырыңыз

Баланың сөздік-логикалық ойлауын әрі қарай жетілдіру үшін осыған ұқсас сөз қатарларын ойлап табыңыз

Есті дамыту және тәрбиелеу жаттығулары

1. Қысқамерзімді есту есінің көлемін дамыту жаттығулары "Сөздер тасқыны"

Алдын ала балаларға жақсы таныс 8-10 сөз топтарынан тұратын тізім дайындап алыңыз. Оларды 25 суретте көрсетілгендей етіп орналастырыңыз.

Баланың сізбен бірге сөзді қайталауын сұраңыз. Бір сөзден бастаңыз, одан соң екі сөзді атаңыз, бала міндетті түрде сол ретпен қайталайды, үш сөзді атаңыз т.с.с. (сөз арасындағы интервалдар - 1секунд). Егер бала белгілі бір сөз қатарын қайталай алмаса, жалпы саны сонша, бірақ басқа сөздерді оқыңыз. ( бұл үшін басқа сөздер тізімін дайындапалу керек).

Егер екінші жолы бала сөз қатарымен берілген тапсырманы орындай алса,онда келесі қатарға көшіңіз, осылай екінші оқылғанда берілген сөз мөлшерін бала қайталай алмай қалғанша жалғаса береді...

ОТ.
ҮЙ, СҮТ,
АТ, САҢЫРАУҚҰЛАҚ,ИНЕ.
ҚОРАЗ,КҮН, ЖОЛ, ДӘПТЕР..
ШАТЫР, АҒАШ, ШАМ, СУ,МЕКТЕП
ҚАРЫНДАШ, МАШИНА, АҒА,ҚҰС ,НАН.
БҮРКІТ,ОЙЫН,ЕМЕН, ТЕЛЕФОН, СТАКАН, ПАЛЬТО,БАЛА.
ТАУ, ҚАРҒА, САҒАТ, ҮСТЕЛ, ҚАР, КІТАП, ҚАРАҒАЙ,БАЛ.
ДОП, АЛМА,ШАПКА, СӘБІЗ, ОРЫНДЫҚ, КӨБЕЛЕК, МЕТРО, БАЛАПАН, КИІМ..
ТРАКТОР, ТАС, ЖИДЕКТЕР, ПОРТФЕЛЬ, ШАНА, БАЛҒА, ҚЫЗ, ДАСТАРҚАН, ҚАРБЫЗ, ЕСКЕРТКІШ.

25-сурет

2. Есті дамыту ойыны " Мен қапқа салдым ..."

Бұл ойынды балалармен ұзақ жолға шыққанда ойнауға болады.

Взрослый ойынды бастайды да, айтады: "Мен қапқа алмалар салдым".Келесі ойыншы айтылғанды қайталайды да,оған тағы бірдеңе қосады: "Мен қапқа алмалар және банандар салдым". Үшінші ойыншы барлық айтылғандарды қайталайды да, тағы өз жанынан бірдеңе қосады. Осылай жалғаса береді.Бір сөзден қосып отыруға болады немесе сөздерді алфавит бойынша таңдап алуға болады: "Әжейдің бағында өсіп тұр..." Ойын тәртібі тура осындай.

Бұл ойындарда кімнің жеңіп, кіинің жеңілетіні маңызды емес. Мұнда бала еске түсіру қабілетінің дамуына көңіл бөлу керек.В этих играх не важно, кто становится победителем, а кто проигравшим. Важно, чтобы ребенок развивал в себе способность вспоминать, получая от этого удовольствие.

"Мен-фотоаппарат" ойыны

Балаға өзін кез келген затты, жағдайды, адамды және т.б. фотоға түсіріп алатын фотоаппарат түрінде елестетуін сұраңыз.

Мысалы, бала бірнеше секунд ішінде жазу үстелінің үстінде тұрған заттарды мұқият қарайды.Сөзін көзін жұмады да, есінде сақтағандардың бәрін айтып шығады.

Осылайша балалардың тек есін ғана емес, зейінін де дамытуға болады.

Есіңізде болсын: баланың есінде оны қызықтыратындар жақсы сақталады.Сондықтан да әр түрлі ойындар ойлап табуға тырысыңыз. Мысалы, баламен Шерлк Холмс немесе барлаушы ойнауға болады. Қиялды дамыту және қалыптастыру жаттығулары, ойындары

1. "Пантомима" ойыны

Бұл ойын қиялды және шығармашылық қабілеттерді дамытуға арналған.

Баланы дене қимылдарымен, ыммен , дыбыстармен қандай да бір затты(поезд, машина, шайнек) немесе іс-әрекетті (жуыну,шаш тарау, сурет салу, жүзу) бейнелеуін сұраңыз.

Егер бірінші жолы орындай алмаса, қалай жасауға болатынын өзіңіз көрсетіңіз. "Ойлан тап" ойнаңыз: сіздің не бейнелегеніңізді бала ойлап табады, сосын керісінше-баланың не бейнелегенін сіз табуыңыз керек. Күлкілі нұсқалар ойлап табуға тырысыңыз.

2. Көру қиялын дамыту жаттығулары

Балаға әртүрлі аяқталмаған бейнелер кескінделген суретті ұсыныңыз да, осы бейнелерді қолдана отырып, қызықты бір нәрсе салуын сұраңыз. (26-сурет).

Бала сурет салып болған соң, оның не бейнелегені туралы айтып беруін сұраңыз.

26-сурет

3. "Нүктелер" жаттығуы

Балаға мысал түрінде, нүктелерді қосып қалай сурет салуға болатынын көрсетіңіз. Ал енді оның өзінен нүктелерді қоса отырып сурет, бейне салып көруін өтініңіз. Әрбір жағдайда барлық нүктелерді қолдану міндетті емес. ( 27-сурет).

27-сурет

4. "Құрастыру" жаттығуы

Геометриялық фигураларды: дөңгелек, жартыдөңгелек, үшбұрыш, тіктөртбұрыш, квдраттарды қолданып, баладан мүмкіндігіншн көбірек заттардың суретін салуын өтінеді. (28-сурет).

Кейбір фигураны бірнеше рет қолдануға, кебіреуін қолданбауға болады. Фигуралардың өлшемдерін өзгертуге болады. Негізгі шарт - басқа фигураларды қосуға болмайды.

Қабылдауды дамыту және қалыптастыру жаттығулары

1. "Дыбыстарды анықта" жаттығуы

Фонематикалық айыруға қабілетін дамытуға арналған. Бұл қабілеттер оқуға, жазуға, шетел тілдеріне табысты оқытудың негізінде жатыр.

Балаға түрлі заттар бейнеленген суреттер ұсынылады (20 сурет). Баланың бұл затты білетіндігін тексеріңіз. Содан кейін сіз кез келген сөзді айтыңыз және баладан сол дыбыстан басталатын затты көрсетуін өтініңіз Мысалы, сіз "сүт" сөзін айтасыз, бала "сиыр" суретін көрсетеді, өйткені екі сөз де "с". әріпінен басталады

20-сурет

2. Геометриялық фигураларды қабылдауды дамыту

Балаға түрлі геометриялық фигуралар бейнеленген суреттер ұсынылады.

Баладан білетін фигуралардың атын сұрап, ал білмейтін фигуралардың атын өзіңіз айтып беріңіз.

Келесі жолы одан сіз атаған фигуралардың суретін салуды өтінесіз (дөңгелек, шаршы, төртбұрыш, үшбұрыш, эллипс).

21-сурет

3. "Фигураларды аяқта" қабылдау дәлдігін дамыту жаттығуы

Балаларға аяқталмаған, сызықпен бейнеленген түрлі геометриялық фигуралардың суреттерін көрсетеді, бірақ олар аяқталмаған. Оны баланың аяқтауын өтінесіз (22 сурет).

22-сурет

28-сурет

5. Вербальді (сөздік) қиялды дамыту жаттығулары

Балаға мынадай ойын ұсыныңыз: "Елестетіп көр, не болады, егер....". Мысалы, мысықтар үшін мектеп ашылыпты, деп елестету. Немесе иттер адамша сөйлейтін болыпты т.с.с.

Баланың ұиялы қаншалықты дамыған болса, ол соншалықты қызықты, өзіндік,соны (оригинальный) нұсқалар ұсынады.

Мектепке дейінгілердің эмоциональды-адамгершілік сферасын және қарым қатынас дағдыларын дамыту ойындары және жаттығулары 1. "Өзіңді ата .

Мақсаты: Өзін құрбы құрдастар ұжымына таныстыру.

Барысы: Балаға өзін таныстыру ұсынылады,өэінің атын айту, оны оған қалай атаған ұнайды,үйде қалай атайды немесе топта қалай атағанын қалайтынын айту керек

2. "Еркелетіп шақыр".

Мақсаты: Балалардың бір біріне тілектестік қарым қатынасын тәрбиелеу.

Барысы: Баланың жақсы көретін құрбысына (тілегі бойынша), оны еркелетіп атап, допты лақтыру немесе ойыншықты беруі қажет

3."Сиқырлы орындық" .

Мақсаты: Мейірімді болуға тәрбиелеу, балалар тілінде жылы мейірімді сөздерді көбірек қолдануға үйрету.

Барысы: Бір бала ортадағы "сиқырлы" орындыққа отырады, қалғандары ол туралы мейірімді, жылы сөздер, комплименттер айтады. Отырған баланы сипауға,құшақтауға, сүюге болады.

4. "Сезімдердің берілуі".

Мақсаты: Вербальды емес тәсілмен (сөйлемей) әртүрлі эмоциональды жағдайларды беруді үйрету.

Барысы: Балаға "тізбек бойынша" белгілі бір сезімді мимика, жест қимылдары , т.б. арқылы көрсетуге тапсырма беріледі. Одан соң балалар не сезінгенін ортаға салады.

5. "Түрлену".

Мақсаты: Пластика, мимика, жест қимылдары арқылы бейнелей отырып,заттарға, жануарларға түрлену, кейпіне ену.

Барысы: Балалар (кезекпен) белгілі бір образды ойлап, атын айтпай бейнелейді,Қалғандары оның сөздік портретін бере отырып, шешуін табады,атын атайды.

6. "Досыма сыйлық".

Мақсаты: Заттарды вербальды емес тәсілдермен "сипаттай" білуін дамыту.

Барысы: Бір бала "туған күн иесі", болады да, қалғандары оған өз қарым қатынасын мимика, жест қимылдары арқылы білдіре отырып, "сыйлықтар ұсынады"

7. "Мүсінші".

Мақсаты: Құрбылар тобында өзара әрекетке келісім жасауға үйрету.

Барысы: Бір бала - "мүсінші", үшеуі-бесеуі- "саз балшық". Мүсінші "саз балшықтан" өзінің ойлаған жобасы бойынша фигураларды орналастыра отырып, "композиция" жасайды

8. "Түрлі-түсті гүл шоғы".

Мақсаты: Қуанышты және қанағаттанарлық сезім ала отырып, өзара іс-әрекет жасауға үйрету.

Барысы: Әр бала өзін бір гүлмен атайды да, өз таңдауын түсіндіре отырып, гүл шоғы үшін басқа гүлді табады. Одан соң барлық гүлдер бір гүл шоғына бірігеді де, қол ұстасып ән айтады.

9. "Май шам".

Мақсаты: Өзінің эмоциональды жағдайын басқара білу, өз сезімдері мен уайымдары туралы айта білу қабілеттерін дамыту.

Барысы: Балалар май шамды айнала өздеріне ыңғайлы қалыпта отырады да бірнеше секунд ішінде жалынға қадала қарайды. Одан соң көздерін жұмады,бұл кезде май шам сөнеді. Көздерін ашып балалар май шамның жалынында қандай образдар көргендерін, не сезінгендерін айтады..

10. "Жақсы көру пирамидасы".

Мақсаты: Әлемге, адамдарға орынды, қамқорлық қарым қатынас тәрбиелеу, қатынас жасау қабілеттерін дамыту.

Барысы: Балалар айнала отырады. Тәрбиеші айтады: "Біздің әр қайсымыз бір затты немесе бір адамды жақсы көреміз, бұл сезім бәрімізде де бар, біз оны әртүрлі түрде білдіреміз.Сендер де айтыңдар, нені жақсы көресіңдер, кімді жақсы көресіңдер". (Балалар әңгімесі). "Ал енді қазір бәріміз қолдарымызбен жақсы көру, сүйіспеншілік пирамидасын құрайық. Мен өзімнің жақсы көретін затты немесе адам атын атап қолымды қоямын, одан кейін әрқайсыларың өздеріңнің жақсы көретін затты немесе адам атын айтып, қолдарыңды қоясыңдар". (Балалар пирамида тұрғызады). "Сендер қол жылуын сезесіңдер ме? Бұл жағдай сендерге ұнай ма? Қараңдаршы, біздің пирамидамыз қандай биік болып шықты. Биік,өйткені біздің бәрімізді жақсы көреді, өзіміз де жақсы көреміз".

11. "Сиқыршылар".

Мақсаты: Бір біріне достық қарым қатынас, көңіл бөлу және қамқорлық жасауға тәрбиелеу.

Барысы: Балаларға өздерін сиқыршы болып елестету ұсынылады: олар өздерінің де,басқалардың да талап тілегін орындай алады. Мысалы, біз Болаттың батылдығын, Асылдың ептілігін, және т.с.с. арттыра аламыз.

Қиял дамыту жаттығулары

Қиял әркімде бар, ол шынықтыруды қажет ететін бұлшық ет тәрізді. Біз өз қиялымызды қаншалықты көбірек қолдансақ, ол соншалықты сау, мықты болып қалыптасады. Және де кез келген бұлшық ет тәрізді оны ширатып отыру қажет. Шынында, неге саған Қиял Атлеті болмасқа?!

Шындығында, қиялдың шегі жоқ. Біз қиялдың көмегімен өте биік үйлерден секіріп кете береміз, космостық саяхат жасай аламыз, теңіз балығына айнала аламыз, тіпті өз тәніміздің (денеміздің) иесі бола аламыз.

Ұсынылатын жаттығулар қиялды әртүрлі тәсілдермен қолдануға мүмкіндік береді. Олардың көмегімен ойша сурет салуға, әртүрлі дыбыстармен ойнауға, қызықты оқиғалардыңаяқталуын ойлап табуға және заттардың әдеттегіден тыс, ерекше пішіндерін ойлап табуға болады.

Тапсврманы орындамас бұрын оны мұқият тыңдап алу қажет. Егер тапсырма балаға түсініксіз болса, онда оны қайталау және егжей-тегжейлі түсіндіру қажет. Тек бала бәрін түсінгеніне көзіңіз жеткенде ғана, тапсырманы орындауға кірісуге болады.

Балалар жаттығуды табысты орындаған соң, мүмкін олар да өздерінің тапсырмаларын ойлап тапқысы келер. Бұл жағдайды мадақтап отыру керек. Балалардың ойлап тапқан жаттығуларын жазып алып, мұндай жаттығулардан өзіндік кешен құрастыруға және оның көмегімен қиялды жаттықтыруға болады.

Қиялды дамытуға үлгі жаттығулар "Өзіңе өзің елестет".

Терең демді ішіңе тарт, алған демің бүкіл денеңді аралап өтетін болсын. Деміңді ішіңе тартқанда, баспалдақтармен тауға шығып бара жатқандай болып, ал деміңді шығарғанда одан түсіп келе жатқандай болып елестет. Жаттығуды 5 рет қайталау және деміңді ішіңе тартқанда тауға шығатыныңды, ал деміңді шығарғанда таудан түсетініңді есіңде сақтау керек. Жаттығуды орындап болған соң, өз денеңіздің әрбір мүшесімен ойша сәлемдес. Мысалы былай: "Сәлем, менің оң тізем... Сәлемет пе, шынашақ! Қалай тұрып жатырсың, алақан!..." Мұнда ештеңені назардан тыс қалдырмауға тырысу керек, ал содан кейін тағы 5 рет тауға шығып түсу керек.
Сенің аяғыңның үлкен бақайында кішкентай қоңыз отыр. Міне ол жайлап жоғары өрмелеп барады: аяқтың табанның үстімен,жіліншік бойымен тізеге, одан кейін мықынға жетеді де, іш, кеуде жақты айналып өтіп, міне ол сенің иығыңа келді, қолдың бойымен түсіп алақанға, одан соң саусақтың бойымен оның ең ұшына келді. Кішкентай қоңыз тіпті салмақсыз, бірақ сен тиыш қана отырып, онығ қалай және қайда өрмелеп бара жатқаны туралы қатты ойласаң, онда сен, оны әрине сезесің. Енді сен кішкентай қоңызды жайлап жерге қоясың, ол ұзақ жолдан соң аздап ұйықтап алсын. Ал сен кішкентай қоңызға өзіңнің не сезгенің туралы әңгімелеп бер және ойлап көр, ол саған не деп жауап берер еді.
Сенің басыңда көп кішкентай кнопкалар бар деп елестет, және оларды басқанда сен жылайсың, күлесің, ашуланасың, қорқасың. Қане, бұл нүктелерге ат қоялық: кнопка- қытық, кнопка-жымию, кнопка- ашу, ыза, кнопка-қорқыныш. Бұл кнопкаларды кім басады? Біреу оларды басқанда сен ТОҚТА деп айта аласың ба? Сенің өзің осы кнопкаларды баса аласың ба? Осы кнопкалардың біреуін таңда да, "жағып" (қосып), "сөндіріп" (айырып) көр. Ойлан, егер бұл кнопкалар сенің басыңда болса, олардың жұмысын кім басқарады?
Өзіңе ЕШКІМ көрмеген жануарды елестетіп көр, СЕН де оны бірінші рет көріп тұрсың. Бұл сенің ойлап шығарғаның! Бұл жануар қалай аталады? Ол мейірімді ме әлде ашулы ма? Оның тұрағы қайда? Немен қоректенеді? Қайда ұйықтайды? Оның терісінің түсі қандай? Осы сұрақтардың жауабын сипатта немесе суретін сал.
Аяқ киіміңді шешіп, диван немесе креслода басыңмен төмен, ал аяғыңды жоғары жіберіп орналас. Еденді- төбе, ал төбені- еден деп елестет. Сен өзіңді бәрі кері төңкерілген басқа планетадамын деп елестет. Жерге қайтып оралғың келсе, дұрыс отыр, сонда бәрі орнына келеді.Не көргенің туралы әңгімеле немесе суретін сал.
Екі қолыңның сұқ саусағында кішкентай көңілді адамдарды елестет. Фломастер немесе түрлі түсті қарындаштарды алып, олардың бет пішінін сал, ат қой және ӨЗ ТӘНІНІҢ ИЕСІ ҚОНЖЫҚ ҮШІН кішкентай қойылым ойлап тап.

Мектепке дейінгілер үшін психогимнастикалық жаттығулар "Өзіңді ұстауды үйрен"

Мақсаты: Қиын балалардың бейімделуінде бөгеттерді азайту, олардың эмоциональды жағдайын және дене мүмкіндіктерін нығайту; теріс эмоциялардан құтылуға көмектесу эмоциональдық сферасын, қатынас, еріктік сферасын, т.с.с. дамыту.

Жаттығуларды күн тәртібінің сәттерінде, сергіту минуттарында және т.с.с жағдайларда қолдану ұсынылады.

1. "Кездесу".

Мақсаты: қарым қатынас қабілеттерін дамыту.

Балалар екіден бөлінеді де, бір біріне таңертең балабақшаға қалай келгені туралы айтады.

2. "Шеңберді бұзып кір".

Мақсаты: өзіне өзі сенуге, жасқаншақтықты жеңе білуге, құрбыларының ұжымына кіруге көмектесу.

Құрбыларымен қарым қатынас жасауда қиындық көретін балаларды жеке алып қалады. Қалғандары бір бірінің қолынан қатты ұстап, шеңбер жасап тұрады. Бала қатты жүгіріп келіп, шеңберді бұзып кіруі керек.

3. "Көтер де, тербет".

Мақсаты: Балаға құрбылары оған көмектесетінін, қамқорлық жасайтынын білдіру.

Бала кілемшеге жатады,денесін босаңсытып,көзін жұмады.Тәрбикші оны қолтығынан демейді. Балалар оны байқап көтеріп, жайлап тербетеді.Тәрбиеші сұрайды: "Саған ұнады ма? Қорқынышты болған жоқ па? Балалар сені мықтап ұстайды, құлатпайды".

4. "Жүректі тыңдаймыз".

Мақсаты: қарым қатынас, сезімталдық, серігін түсіну қабілеттерін дамыту.

Балалар екіден бөлінеді. Бір бала шалқасынан қолын созып, көзін жұмып жатады. Екінші бала оған қарама қарсы тізерлеп отырады да, қолын оның кеудесіне қояды. Жатқан баланың жүрегінің қағысын дауыстап санайды (қолымен сезеді). Тәрбиеші тексереді.

5. "Жұптағы қарым қатынас".

Мақсаты: мұқият тыңдай және еске сақтай білуді дамыту.

Балалар екіден бөлініп, бір біріне арқаларын тіреп отырады. Біреуі сыбырлап бірнәрсе туралы айтады, сосын не және не туралы айтқанын екіншісінен сұрайды. ( Бала өзінің сезімдерін сипаттауға тырысуы керек).

6. "Отырған - тұрған".

Мақсаты: эмоциональды сферасын дамыту.

Түрегеп тұрған бала, отырған балаға қарап тәрбиешінің ұсынған немесе өзінің құраған фразасын көңілді, қорқынышпен, ашулы, сабырлы және т.б. түрде айтады.

7. "Бет әлпетін зерттеу".

Мақсаты: қарым қатынас қабілетін, тактильді (қолмен, денемен сезу) есін дамыту.

Балалар екі қатарға бөлініп бір біріне қарама қарсы тұрады.Бір қатардың балалары көзін жұмады. Екінші қатардың балалары орындарын ауыстырып еркін түрде бірінші қатарға жақын келеді. Көзі жұмулы балалар оларға жақын келген балалардың беттерін және шаштарын сипап,танып, атын атауы керек. Шарт: киімдеріне тиісуге болмайды.

8. "Жануарлар".

Мақсаты: қиялды, қозғалыс дағдыларын дамыту.

Тәрбиеші балаларға жануарлардың біреуін бейнелеуді ұсынады. (ширақ балаға - аюды, баяу,жайбасар балаға -қоянды, тиінді, қорқақ балаға -жолбарысты,арыстанды, т.с.с.).

9. "Айна".

Мақсаты: басқалардың сезімін түсіну және сезінуді тәрбиелеу.

Балалар екіден бөлініп,бір біріне қарама қарсы тұрады да, бірбірінің көзіне қарайды. Біреуі бір қимыл жасай бастаса, екіншісі оны қайталайды. Тәрбиеші жест және мимика арқылы әртүрлі эмоциональды жағдайларды беруді ұсынады (мұң, қуаныш, қорқыныш, ауыру, жек көру, т.с.с.).

10. "Жетекшіге ілесу".

Мақсаты: басқалардың сезімін эмоциясын түсіну және бере білуді, қиялды дамыту.

Балалар екі-үш топқа бөлінеді. әр топта- жетекші. Ол айнала жүріп әртүрлі сезімдерді білдіретін қимылдар жасайды, балалар оны қайталайды.

11. "Арқада сурет салу".

Мақсаты: тері сезгіштігін, қарым қатынас қабілетін дамыту.

Балалар екіден бөлінеді: біреуі екіншісінің арқасында саусақпен геометриялық фигуралар, қарапайым бейнелер, баспа әріптерін салады, басқа бала оны ойлап табуы керек.

12. "Серіктесе отырып сурет салу".

Мақсаты: топта тұлғааралық қатынастарды анықтау, қатынас жасау қабілетін дамыту.

Балалар екіден бөлініп, үстел басына отырады. Үстел үстінде - тік сызықпен екі бөлікке бөлінген альбом парағы. Әр бала серігі жағындағы бөлікке сурет сала бастайды. Тақырып- еркін. Шарт: тыныштық сақтау, уақытты созбау.

13. " Өзіндік бағалау маршы".

Мақсаты: өзіне сенімділігін дамыту..

Балалар бірінің артынан бірі шеңбер бойымен, аяқтарын еденге қатты тірей отырып, жүреді. Тәрбиеші: (нық дауыспен) "Мен аяқ астындағы жерді сеземін, жер орнықты, қатты, мен батыл да,сенімді жүріп келемін". Балаларға әр қадам сайын демін ішке тартып, дауыстап "хо хо хо" (10-15 сек), одан соң, қолымен кеудесін ұра отырып, демін шығарып, "я-я-я" (10-15 сек) деу ұсынылады. Соңында жай, сабырлы жүріс (5-10 сек).

14. "Топпен сурет салу".

Мақсаты: Өзара байланысты дамыту, тұлғааралық қатынасты жақсартуға мүмкіндік жасау.

Үстел үстінде - альбом парағының жартысы, үстел басында 4-6 бала. Парақ ортасында квадрат немесе дөңгелек. Бала 40-50 сек. сурет салады, одан соң белгі сигнал бойынша парақты басқа балаға береді. Осылай парақ бірінші балаға қайтып келгенше жалғаса береді. Ол (бірінші бала) суретті бағалайды да (плюс, белгі, т.б. қояды), суреттің ұнағанын немесе ұнамағанын айтады.

15. "Эмоцияны, сезімді оқу".

Мақсаты: адам жүзіедегі сезімдерді түсіне білуді үйрету (ашу,ыза, таң қалу, қорқыныш, мұң, т.с.с.).

Журналдардан, газеттерден, үй архивтерінен фотолар (суреттер емес) іріктеліп алынады. Балалар оларды анықтап қарайды. Тәрбиеші сұрақтар қояды:

- Мына адамға не болды деп ойлайсыңдар?

- Оған көмектесуге болады ма?

- Сенің онымен танысқың келе ме? Т.с.с.

Педагогтар мен ата-аналар жұмысы

5.1 Балаларды мектепке даярлауда тәрбиешілер мен ата-аналардың бірлескен жұмысын ұйымдастыру туралы

Мектепке дейінгі ересек балаларды мектепте оқуға даярлау- мектепке дейінгі мекеменің басты міндеттерінің бірі. Алайда, балалар бақшасындағы мектепке даярлайтын бағдарламадағы білім көлемі, көбінесе мектепте бірінші сыныпқа қойылатын талаптан әлдеқайда жоғары. Әдетте, бірінші сыныпқа қабылдауда әңгімелесуден (собеседование) өту үшін балалар білімі жеткілікті (бірақ,ереже бойынша бұл тіпті міндетті емес; баланы мектепке ешқандай тексерусіз және әңгімелесусіз қабылдауы керек), бірақ мектепте жиі әртүрлі мәселелер туындайды.

Көптеген балаларда бірінші сыныпта туындайтын қиындықтар- бұл мектепке біржақты даярлаудың табиғи және заңды нәтижесі, және оның себептері мектепке дейінгі балалық шаққа негізделеді.

Мектепке оқуға даярлық, шын мәнінде, оқи алуымен, жаза білуімен, ондықтар шеңберінде сандарға амалдар қолдана алуымен шектелмейді. Ал, мектепке қабылдауда дәл осы біліктіліктер тексеріледі және балабақша педагогтары мен ата-аналар да осы жағын қамтуға ұмтылады.

Кешенді даярлық тек ақыл-ой дамуын ғана емес, эмоциональды-тұлғалық сферасының дамуын, сонымен бірге дене жетілуінің белгілі бір деңгейде болуын қарастырады. Бірақ та әлеуметтік, эмоциональды-тұлғалық және дене дамуы саласында қысқа мерзімді және қарқынды ықпал етумен табысқа жету мүмкін емес. Бірінші сыныптарда қалыптаспаған оқу-танымдық (мотивация) ықыластанушылық өте жиі байқалады: оқу, жаңаны меңгеру олар үшін онша маңызды емес. (бұл 90% бірінщі сынып оқушыларында кездеседі). Бірінші сынып оқушыларына қойылған сұрақтардың нәтижесі олардың ең алдымен мектептен "жаңа достар табу", "әдемі потфель үстау", "күндіз ұйықтамау", т.б. күтетіндігін көрсетеді. Міне сондықтан да тәрбиешілер бес жастан бастап мектепке неліктен баратындығын түсіндіру қажет. Мұны ойын түрінде (мысалы, "Ойлан, тек мектепте ғана ерекше не істейді?") немесе шын ниетті әңгіме түрінде өткізуге болады. .Ата-аналар да балаларымен бұл тақырыпқа әңгімелесуге дайын болуы керек. Ата-аналар бұрышына балалармен әңгімелердің тақырыптары, мектеп ойынының сценарийі, мектеп өмірінен суреттер іліп қоюға болады. Мысалы, бір суретте сабақ оқып отырған қыз бала, екіншісінде-үзілісте бірінің артынан бірі жүгіріп бара жатқан екі ұл бала, үшіншісінде-кітаптар қойылған үстел және ойыншықтар салынған жәшік, ал ортасында аңтарылған бала. Баладан сұраңыз: қай сурет оған көбірек ұнайды, қайсысы мектеп өміріне көбірек ұқсайды, ол қазір нені таңдар еді-сабақ әлде ойыншықты, ал,мектепке барғанда ше...

Топта жеке бір үстелшеге кітаптар немесе тіпті бірінші сынып оқулықтарын қойып: "Бұл қызықты кітаптарды біз мектепте оқимыз" деп жазып қоюға болады. Балаларды қызықтыратын сұрақтарды ойлап табуға болады: "Жұлдыздар неге жымыңдайды? Динозаврлар қайдан шықты? Көбелектер қандай болады? Роботтар қалай жасалған? Осылардың бәрі туралы сендер мектепте толық білесіңдер". Үнемі әңгімелер жүргізу, танымдық қызығушылықтарын ынталандыру, мектепке топсеруендер (экскурсиялар) және онда көргенін балабақшада және үйде талқылау балаларға мектеп туралы түсінігін шынайы елестетуге мүмкіндік береді.

Мектепте табысты оқу үшңн танымдық ынталанудан (мотивациядан) басқа, сонымен бірге психолгиялық даярлығы да қажет. Балаларды мектепке шығарар алдында психолгиялық даярлығын психолог тексереді. Бірақ бұл даярлықты қарапайым тексеруді тәрбиеші және ата-аналар да жүргізе алады.

Бұл үшін болашақ мектеп оқушысы төмендегі талаптарды орындай алады ма, соны анықтау қажет:

20-30 минут бойы бір іспен (қызықты болуы міндетті емес) айналыса алу немесе ең болмаса бір орында отыра алу;
бірінші реттен қарапайым тапсырмаларды дұрыс түсіну,- мысалы, ер адам бейнесін салу ( жай ғана адам, ханша, робот немесе ойына не келгенін емес);
үлгі бойыенша іс-әрекет жасай білу (мысалы, бөліктерін ауыстырмай, басқа түсті қолданбай қарапайым суретті көшіріп салу);
берілген қарқын және шапшаңдықта қатесіз 4-5 минут бойы жұмыс істеу (мысалы, торкөзді дәптерге үлкеннің айтуымен қарапайым геометриялық өрнекті салу; "дөңгелек шаршы, дөңгелек шаршы", ал содан соң өз бетімен, бірақ сол қарқынмен;
қағаз бетінде және кеңістікте жақсы бағдарлай алу (жоғары-төмен, астында-үмтінде, оңға-солға ұғымдарын шатастырмау; үлкендердің айтуымен торкөз бойынша өрнек сала білу: "үш торкөз жоғары, үш оңға, бір төмен, бір оңға, бір жоғары, үш оңға, үш төмен" т.с.с.);
артық -кем, ерте - кеш алдымен-сосын, бірдей-әртүрлі, ұғымдарын түсіну;
қысқа тақпақтарды есінде сақтау.

Баланың әлеуметтік және эмоциональдық жетілуі оның басқа адамдармен (балалармен және үлкендермен) қарым қатынас жасай білуінен, қоғамдағы қабылданған тәртіпті сақтай білуінен, ережесі берілген ойындарды ойнай алуынан, ойын талаптарын өздері орындай отырып, оны басқалардың да орындауын қадағалай білуінен көрінеді.

Әлеуметтік құзырлы бала адамдармен қарым қатынас орната алуға, олармен дау-дамайсыз келісе білуге, ешкімді жәбірлемей өз көзқарасын дәлелдей алуға, белгілі бір сұрақ маңайында серігінің пікірімен келісе білуге қабілетті.

Эмоциональды жетілген бала жиі ренжімейді, басқа адамдардың сезімдерін түсінеді, және оларды өз тәртібінде ескеруге қабілетті. Ол өз сезімдерін және оның себептерін түсіне, сипаттай біледі (мысалы, "Мен мұңайып тұрмын, өйткені бәрі кетіп қалды, ал мен жалғыз болғанды ұнатпаймын"). Мұндай бала мерекеде ұмытылып жалауша берілмей қалса, еңіреп жыламай, жай ғана тәрбиешіге келіп,сұрап алады,

Мектепке түскенде өз эмоцияларын басқара алмайтын балалар қиын жағдайда болады. Кез келген реніш оларды күйзелтеді. Бір істеріндегі сәтсіздік көпке дейін оларда өзін кемсіту, ал қанағаттану үлкен қуаныш сезіміне әкеледі. Бұл жағдайда айналаны (оның ішінде оқу материалын) қабылдау қабілеті күрт төмендейді. Өз уайымдарынан шыға алмаған балалар айналадағы оқиғаларды бағдарлай алуға мүмкіндігі жоқ, олардың зейіні төмендейді, ой қорытуға, логикалық ойлауға қабілеті жойылады. Кейде балалар қабілетсіз болып көрінуі мүмкін, әсіресе стресс жағдайында: мектепке қабылдау әңгімелесуінде, тестілеуде, одан кейін тақта алдында жауап беруде. Сондықтан 6-6,5 жасқа қарай балаға өз сезімін және уайымын бақылауды үйрету, оны "өзін өзі жұбату" тәсілдерімен таныстыру қажет (мысалы, "өзін өзі көндіру, иландыру": "Бәрі де жақсы болады, бәрі өтеді, мен сабырлымын, мен істей аламын...") Бұл жерде болымсыз етістіктің бұйрық райын қолданбауға тырысу қажет: "Жылама", "қорықпа", т.с.с.

Балаға қарапайым дем алу жаттығуларын (10 терең дем алу-дем шығару), "шеттету" техникасын (барлық жағымсыз жағдайлар қалың шынымен, ағынды сумен және т.с.с. бөлек қоршалған деп елестету) үйрету қажет,

Баланың аффекті, долылық қысқан жағдайына қалай әсер ету жайында ата-аналарға ұсыныстар беру қажет- онымен қоса ашуланып немесе үрейленбей балаға көмектесу.

Жалпы алғанда, баланың ақыл-ой, дене және эмоциональдық дамуының деңгейіне қарамай, үнемі олардың өзіне сенімділігін қолдап, эмоциональды жайлылығын қамтамасыз ету қажет.Көңіл күйі жақсы, бақытты балалар жақсы оқиды, жаңа жағдайларға тез үйренеді, және үлкендерге мұндай балалармен жұмыс істеу өте қызықты да, жеңіл болады.

Мектепке дейінгілердің эмоциональды-адамгершілік сферасын және қарым қатынас дағдыларын дамыту ойындары және жаттығулары 1. "Өзіңді ата .

Мақсаты: Өзін құрбы құрдастар ұжымына таныстыру.

Барысы: Балаға өзін таныстыру ұсынылады,өэінің атын айту, оны оған қалай атаған ұнайды,үйде қалай атайды немесе топта қалай атағанын қалайтынын айту керек

2. "Еркелетіп шақыр".

Мақсаты: Балалардың бір біріне тілектестік қарым қатынасын тәрбиелеу.

Барысы: Баланың жақсы көретін құрбысына (тілегі бойынша), оны еркелетіп атап, допты лақтыру немесе ойыншықты беруі қажет

3."Сиқырлы орындық" .

Мақсаты: Мейірімді болуға тәрбиелеу, балалар тілінде жылы мейірімді сөздерді көбірек қолдануға үйрету.

Барысы: Бір бала ортадағы "сиқырлы" орындыққа отырады, қалғандары ол туралы мейірімді, жылы сөздер, комплименттер айтады. Отырған баланы сипауға,құшақтауға, сүюге болады.

4. "Сезімдердің берілуі".

Мақсаты: Вербальды емес тәсілмен (сөйлемей) әртүрлі эмоциональды жағдайларды беруді үйрету.

Барысы: Балаға "тізбек бойынша" белгілі бір сезімді мимика, жест қимылдары , т.б. арқылы көрсетуге тапсырма беріледі. Одан соң балалар не сезінгенін ортаға салады.

5. "Түрлену".

Мақсаты: Пластика, мимика, жест қимылдары арқылы бейнелей отырып,заттарға, жануарларға түрлену, кейпіне ену.

Барысы: Балалар (кезекпен) белгілі бір образды ойлап, атын айтпай бейнелейді,Қалғандары оның сөздік портретін бере отырып, шешуін табады,атын атайды.

6. "Досыма сыйлық".

Мақсаты: Заттарды вербальды емес тәсілдермен "сипаттай" білуін дамыту.

Барысы: Бір бала "туған күн иесі", болады да, қалғандары оған өз қарым қатынасын мимика, жест қимылдары арқылы білдіре отырып, "сыйлықтар ұсынады"

7. "Мүсінші".

Мақсаты: Құрбылар тобында өзара әрекетке келісім жасауға үйрету.

Барысы: Бір бала - "мүсінші", үшеуі-бесеуі- "саз балшық". Мүсінші "саз балшықтан" өзінің ойлаған жобасы бойынша фигураларды орналастыра отырып, "композиция" жасайды

8. "Түрлі-түсті гүл шоғы".

Мақсаты: Қуанышты және қанағаттанарлық сезім ала отырып, өзара іс-әрекет жасауға үйрету.

Барысы: Әр бала өзін бір гүлмен атайды да, өз таңдауын түсіндіре отырып, гүл шоғы үшін басқа гүлді табады. Одан соң барлық гүлдер бір гүл шоғына бірігеді де, қол ұстасып ән айтады.

9. "Май шам".

Мақсаты: Өзінің эмоциональды жағдайын басқара білу, өз сезімдері мен уайымдары туралы айта білу қабілеттерін дамыту.

Барысы: Балалар май шамды айнала өздеріне ыңғайлы қалыпта отырады да бірнеше секунд ішінде жалынға қадала қарайды. Одан соң көздерін жұмады,бұл кезде май шам сөнеді. Көздерін ашып балалар май шамның жалынында қандай образдар көргендерін, не сезінгендерін айтады..

10. "Жақсы көру пирамидасы".

Мақсаты: Әлемге, адамдарға орынды, қамқорлық қарым қатынас тәрбиелеу, қатынас жасау қабілеттерін дамыту.

Барысы: Балалар айнала отырады. Тәрбиеші айтады: "Біздің әр қайсымыз бір затты немесе бір адамды жақсы көреміз, бұл сезім бәрімізде де бар, біз оны әртүрлі түрде білдіреміз.Сендер де айтыңдар, нені жақсы көресіңдер, кімді жақсы көресіңдер". (Балалар әңгімесі). "Ал енді қазір бәріміз қолдарымызбен жақсы көру, сүйіспеншілік пирамидасын құрайық. Мен өзімнің жақсы көретін затты немесе адам атын атап қолымды қоямын, одан кейін әрқайсыларың өздеріңнің жақсы көретін затты немесе адам атын айтып, қолдарыңды қоясыңдар". (Балалар пирамида тұрғызады). "Сендер қол жылуын сезесіңдер ме? Бұл жағдай сендерге ұнай ма? Қараңдаршы, біздің пирамидамыз қандай биік болып шықты. Биік,өйткені біздің бәрімізді жақсы көреді, өзіміз де жақсы көреміз".

11. "Сиқыршылар".

Мақсаты: Бір біріне достық қарым қатынас, көңіл бөлу және қамқорлық жасауға тәрбиелеу.

Барысы: Балаларға өздерін сиқыршы болып елестету ұсынылады: олар өздерінің де,басқалардың да талап тілегін орындай алады. Мысалы, біз Болаттың батылдығын, Асылдың ептілігін, және т.с.с. арттыра аламыз.

Ата -аналарға арналған диагностикалық материал

6.1 Ата - аналардың өзін-өзі диагностикалауы

Бала көбінесе мектепке келгенде ғана алғашқы рет психологпен кездесетінін ескере келіп, қарапайым байқау мен жауаптардың нәтижесінде өзін өзі тексеруге болатын, американдық психолог Джеральдина Чейни әзірлеген сұрақтарды ұсынамыз. Ата-аналар мұны өздері де жүргізе алады.

Таным дамуын бағалау

Бала негізгі ұғымдарды меңгерді ме, мысалы оң (сол), үлкен (кіші) т.б.?
Жіктеудің ең жеңіл түрлерін бала түсінуге қабілетті ме, мысалы, дөңгелейтін заттар, дөңгелемейтін заттар?
Қарапайым оқиғалардың соңын шеше ала ма?
Бала кем дегенде үш нұсқауды есінде сақтап, орындай ала ма?
Бала алфавиттің бас және кіші әріптерінің көпшілігін атай ала ма?

Баланың негізгі тәжірибесін бағалау

Балаңыз сізбен бірге поштаға, жинақ кассасына, магазинге барды ма?
Балаңыз кітапханада болды ма?
Балаңыз ауылда, хайуанаттар паркінде, мұражайда болып көрді ме?
Сіздің балаңызға үнемі кітап оқып немесе әңгімелер айтып беретін мүмкіншілігіңіз болды ма?
Балаңыз бір нәрсеге аса қызығушылық байқата ма, сүйікті ісі (хобби) бар ма?

Тіл дамуын бағалау

Балаңыз өзін қоршаған негізгі заттарды атай ала ма?
Үлкендердің сұрағына жауап беру балаңызға оңай тие ме?
Әр түрлі заттардың : щетканың, шансорғыштың, тоңазытқыштың қандай қызмет ететінін балаңыз түсіндіре ала ма?
Балаңыз заттың қайда тұрғанын: үстелдің үстінде немесе үстелдің астында тұрғанын түсіндіре ала ма?
Өзімен болған оқиғаны немесе әңгімені айтып беруге балаңыздың шамасы келе ме?
Балаңыз сөзді анық айта ма?
Грамматика тұрғысынан балаңыздың тілі дұрыс па?
Жалпы әңгімеге қатысуға, үй спектаклінде ойнауға, бір жағдаятты көрсетуге балаңыздың қабілеті бар ма?

Сезімдік (эмоциональдық) даму деңгейін бағалау

Балаңыз көңілді ме?
Балаңызда бәрін істей алатын өзінің адамдық бейнесі қалыптасқан ба?
Балаңызға қалыпты күн тәртібі өзгергенде басқа жағдайға "ауысу", жаңа мәселені шешу оңайға түсе ме?
Балаңыз өз бетімен жұмыс істей ала ма, бір тапсырманы орындағанда басқа балалармен жарысқа түсуге қабілетті ме?

Қарым-қатынас жасай білуін бағалау

Басқа балалармен ойынға араласа ма, өз ойыншықтарын, т.б. бере ме?
Қажетті жағдайда кезек күте ала ма?
Сөзін бөлмей, өзгелерді тыңдай ала ма?

Дене дамуын бағалау

Балаңыз жақсы ести ме?
Жақсы көреді (көру қабілеті) ме?
Белгілі бір уақыт өткенше тыныш отыруға қабілеті бар ма?
Қозғалыс дағдыларының координациялауы дамыған ба, мысалы, доп ойнай ала ма, секіре ала ма, баспалдақпен жоғары - төмен түсе ала ма?
Баланың қызығушылығы мен сергектігі байқала ма?
Балаңыз дені сау, қарны тоқ, дем алған болып көріне ме?

Көргенін айыра білуі

Балаңыз ұқсас және ұқсас емес заттардың бірдей қасиеттерін таба ала ма? Мысалы, басқаларға ұқсамайтын картинаны таба ала ма?
Балаңыз әріптер мен қысқа сөздерді ажырата ала ма?

Көргенін есте сақтай білуі

Егер үш картинадан тұратын серияны көрсетіп, сосын біреуін алып тастап көрсетсе, біреуінің жетіспейтінін байқай ала ма?
Бала өз атын және тым болмаса күнделікті өмірде кездесетін алты заттың атын біле ме?

Көргенін қабылдай алуы

Баланың картиналардың сериясын дұрыс ретпен қоюға қабілеті бар ма?
Сөздердің солдан оңға қарай оқылатынын біле ме?
Өздігінен , біреудің көмегенсіз он бес элементтен басқатырғыш (головоломка) жасай ала ма?
Балаңыз картинаны түсіндіре ала ма:негізгі ойын, байланыстарын аша ала ма?

Есту қабілетінің деңгейі

Балаңыз сөздерді ұйқастыра ала ма?
Әр түрлі дыбыстардан басталатын сөздерді айыра ала ма? Мысалы: қол - сол
Үлкен адамдардың артынан бірнеше сөз немесе цифр қайталай ала ма?
Балаңыз негізгі ойын жоғалтпай, оқиғалардың ретін сақтап, әңгімелеп бере ала ма?

Кітапқа көзқарасын бағалау

Балаңызда кітапты өзі көргісі келетін ойы бола ма?
Дауыстап оқып бергенде зейін қойып, ынтамен тындай ма?
Сөздер туралы сұрақтар қоя ма?

Ал енді, балаңызды мектепке дайындығын өзіңіз тексеріп көріңіз. Ол үшін, балаңыз мектепке барғанда психолог қоятын сұрақтарға жауап беріңіз. Сіздің балаңыз мыналарды орындай ала ма:

Өзіне қажетті нәрсені саусақпен көрсетіп емес, сөздердің көмегімен айта ала ма: кәмпит, куртка, балапан?
Байланыстыра сөйлей ала ма, мысалы "Маған ............ көрсетші"?
Оқып берген нәрсенің ойын (мағынасын) түсіне ме?
Атын анық айта ала ма?
Мекен жайы мен телефонын есте сақтай ма?
Қарындашпен немесе бормен жаза ала ма?
Құрастырылған әңгімеге сурет салып, не суреттелгенін түсіндіріп бере ала ма?
Шығармашылықпен өзін көрсетуге пластилинмен, бояумен, қарындашпен жұмыс істей ала ма?
Ұшы доғал қайшымен өзін жарақаттап алмай, түзу қия ала ма?
Берілген нұсқауларды тыңдап, орындай ала ма?
Біреумен сөйлескенде зейінмен тыңдай ала ма?
Алынған тапсырманы орындау үшін, тым болмаса он минут ойлана ала ма?
Оған дауыстап оқығанда немесе әңгімелегенде қуана ма?
"Мен бәрін де істей алатын адаммын" дегенді дұрыс бағалай біле ме?
Үлкендер тақырыпты ауыстырғанда, бейімделе ала ма?
Өзін қоршаған заттарға қызығушылық таныта ма?
Басқа балалармен тіл табыса ала ма?

Соңында, балаңыз екеуіңіздің қарым - қатынасыңызды бағалайтын келесі сұрақтарға шын көңіліңізбен жауап беріңіз:

Балаңыз өзіңізге ұнай ма?
Балаңыз сөйлегенде тыңдайсыз ба?
Балаңыз сөйлеп тұрғанда, сіз оған қарайсыз ба?
Балаңыздың айтып тұрғанының мәнділігін сездіруге тырысасыз ба?
Баланың сөзін түзейсіз бе?
Балаңызға қателік жасауға рұқсат бересіз бе?
Балаңызды мақтайсыз ба? Құшақтайсыз ба?
Қосылып бірге күлесіз бе?
Күнде балаңызға кітап оқып беруге және әңгімелесуге көңіл бөлесіз бе?
Балаңызбен қосылып әр түрлі ойындар ойнайсыз ба?
Балаңыздың қызығушылығы мен әуестілігін мадақтайсыз ба?
Балаңыздың тым болмаса 1 - 2 жеке кітабы бар ма?
Үйде балаңыздың өзінің бұрышы бар ма?
Газет, журнал,оқып, балаңызға үлгі көрсетуге тырысасыз ба?
Өзіңіз оқыған кітаптың қызықты жерін балаңызбен, отбасымен талқылайсыз ба?
Балаңыз ауызын ашқанша, ол үшін айтып беруге тырысасыз ба:
1. тіс дәрігерінде;
2. дүкенде?
Балаңызбен теледидар көресіз бе?
Балаңызға теледидардан көргенінің мағынасы туралы сұрақ қоясыз ба?
Балаңыздың теледидар көретін мүмкіншілігіне шек қоясыз ба?
Балаңыздың шектен шықпай, өз сезімін сыртқа шығару үшін, "бұлшық етін сынауға", мысалы, ойнағанда сазбалшықты қысуға, илеуге, лақтыруға мүмкіндігі бар ма?
Балаңызбен серуенге шығуға тырысасыз ба?
Балаңызды театрға, хаюанаттар бағына, мұражайға апарасыз ба?

Кілт:
Әрбір "үнемі" деген жауапқа өзіңізге 4 ұпай,
"кейде" - 2 ұпай,
"ешқашан" - 0 ұпай.

Барлық ұпайларды қосыңыз. Егер қосынды
88 ұпай болса - тамаша!
44 ұпай - жаман емес.
22 ұпайдан аз болса - ойланыңыз

Ата-аналарға өз байқауларын тексере отырып, баланың туа біткен дарынын анықтауға көмектесетін тест

Әрине, әрбір ана өз баласын ең жақсы, ақылды,талантты деп есептейді. Және бұл дұрыс та. Талантсыз ешнәрсеге қабілеті жоқ бала болмауы да мүмкін емес. Ал, шын мәнінде, бала қай салада өз қабілетін толығымен көрсете алатынын анықтау дәл уақытында мүмкін бола бермейді,және де қателіктер мен түңілулер кездесуі мүмкін.

Психологтар құрған, ұсынылып отырған тест, 7-13 жасар аралығындағы балаларға арналған, ол сіздің байқауларыңызды тексере отырып, қай салада балаңыздың талантты екенін, қай саладағы іс-әрекетке оны тартатынын анықтауға көмектеседі.

Егер тестілеудің нәтижесі көңіліңізден шықпаса,оған түңілмеңіз,өйткені бала өзгереді, оның келешегі алда. Ал, егер өте жақсы нәтиже алсаңыз да, балам керемет өзгеше, ерекше дарынды деуге тағы болмайды, себебі бұл тест- ғылыми зерттеу емес, жартылай ойын.

Сонымен, төмендегі сұрақтарға "ия" немесе "жоқ" деп жауап беріңіз.

Сіздің балаңыз белгілі бір затқа ерекше қолданыс тапқан кезі болды ма?
Балаңыз өзі жақсы көретін істерін өзгерте ме?
Әртүрлі абстрактілі суреттер салуды ұната ма?
Өзінің қиялдаған, елестеткен заттарын салуды ұната ма?
Қиял ғажайып әңгімелерді ұната ма?
Әңгіме немесе өлең шығара ма?
Қағаздан әртүрлі қиын фигуралар қиюды ұната ма?
Өзі білмеген, немесе бұрын кездеспеген нәрсені жасап көрді ме?
Өз ойымен бір нәрсені өзгерту тілегі бола ма?
Қараңғыдан қорқа ма?
Жаңаша сөз ойлап тапты ма?
Бұл сөзді түсіндірмесе де түсінікті деп есептеді ме?
Өз тілегіне қарай жиһаздың орнын ауыстырып көрді ме?
Бұл ойы сәтті болды ма?
Бір нәрсені өз қажетінен басқа жағдайға қолданып көрді ме?
Сіздің балаңыз тым кішкене болған кезде, әртүрлі заттардың қолдануын таба алды ма?
Киімді сіздің емес, өз талғамына қарай кигенді ұната ма?
Басқаларға түсініксіз өзінің жеке жан дүниесі бар ма?
Өзі түсінбейтін нәрселердің жауабын іздей ме?
Қоршаған құбылыстарды түсіндіруін жиі сұрай ма?
Көркемделмеген, суреті аз кітаптарды оқығанды жақсы көре ме?
Ойындар мен қызықты көңіл көтерулер ойлап шығарды ма?
Көрген түстері мен бастан кешірген жағдайларын есінде сақтап, айта ала ма?

Ұпай санау:

әрбір "ия" деген жауап - бір ұпай.

Нәтижелері:

20 ДАН 23 КЕ ДЕЙІН: бала өте алғыр, қоршаған ортаға өзіндік көзқарасы бар, оған көмектесу керек.

15 ТЕН 19 ҒА ДЕЙІН: бала үнемі өз қабілетін аша алмайды, ол бірнәрсеге қызыққанда ғана тапқырлық, ойлылық таныта алады.

9 ДАН 14 КЕ ДЕЙІН: көп білім салаларына жеткілікті үлкен ойы бар, бірақ олар үшін жеке көзқарас міндетті емес. Дегенмен, шығармашылықпен айналысуға көп нәрселер жетіспейді.

4 ТЕН 8 ГЕ ДЕЙІН: балаңыз өзінеқажетті мақсатқа жету үшін ғана шығармашылықпен ойлана алады, тәжірибелік іс-әрекетке бейімі бар.

4 ТЕН ТӨМЕН: балаға ойлап табушылық жетіспейді, бірақ ол қиын мамандық болса да, жақсы орындаушы ретінде жетістікке жете алады.

Ақыл – ой деңгейін анықтау тестісі Э.Ф.Замбацявичение. 3-4 сынып

Мақсаты: оқушылардың білім қорын анықтау.

Тапсырма: қолдасына қарай заттардың бөлігін табу.

1 – ШІ СУБТЕСТ ТАПСЫРМАСЫ

ТАПСЫРМА	Балдық жүйе
1. Резеңке етікте бар.... бау, тартқыш, табан,ілгек, ремешок	1,9
2. Жылы жақта тіршілік етеді... аю, бұғы, қасқыр, түйе, пингвин	2,8
3. Бір жылда.. 24ай, 3 ай, 12 ай, 4 ай, 7 ай	2,7
4 . Қыс айлары... қыркүйек,қазан, ақпан, қараша, наурыз	2,3
5. Қазақстанда өмір сүрмейді... қарлығаш, бұлбұл, қарға,шіңкілдек	2,6
6. Әкесі баласынан үлкен... кейде, әруақытта, ешқашан, анда- санда	2,2
7. Тәулік бөлшегі...жыл, ай, апта, күн, дүйсенбі	2,8
8. Су әрдайым.... мөлдір, салқын, сұйық,ақ, дәмді	3,4
9. Ағашта болады... жапырақ, гүлдер, тұқым, тамыр, көлеңке	2,8
10. Жолаушылар транспорты.... комбайн, самосвал, автобус, экскаватор, тепловоз	2,6

Мақсаты : топтап, саралап бөлу ой ерекелігін аныықтау.

2-ШІ СУБТЕСТ ТАПСЫРМАСЫ

ТАПСЫРМА	Балдық жүйе
1. Қызғалдақ, раушан, бұршақ, түймедағы,	2,6
2. Өзен,, көл, теңіз, көпір, шалшық	2,3
3. Қуыршақ, қонжық, құм, доп, күрек	2,7
4 . Астана, Қарағанды, Орал, Москва, Атырау	2,6
5. Жусан, арамшөп, алабота, кактус	2,6
6.Тауық,, әтеш, аққу, қаз, үйрек	2,5
7. үшбұрыш , төртбұрыш, квадрат, указка, дөңгелек	2,5
8. Арман, Мақсат, Ерсайын, Елемесов, Ерқанат	2,3
9. Сан, қосу, азайту, көбейту, бөлу	3,0
10. Көңілді, жылдам, көңілсіз,дәмді, сақ	2,7

Мақсаты : жалпылау ой опреацисын анықтау.

4-ШІ СУБТЕСТ ТАПСЫРМАСЫ

ТАПСЫРМА	Балдық жүйе
1. Сыпырғыш,күрек-	2,6
2. Жаз,қыс-	2,1
3. Жайын,шортан-	3,0
4 . Қияр,қызанақ-	2,2
5. Раушан, қызғалдақ-	2,6
6.Шкаф, диван-	3,0
7. Маусым, шілде-	2,4
8. Күн, түн-	2,8
9.Піл, бегемод	2,2
10. Ағаш, гүл	2,2

Мақсаты: ой қорытындысын жасау деңгейін анықтау.

3- ші субтест тапсырмасы

тапсырма			Балдық жүйе
1	Қияр	Раушан	2,0
	Көкөніс	Арамшөп,шық, бақ, гүл, жер
2	Бақша	Бау	2,4
	Сәбіз	Шарбақ,саңырауқұлақ, алма ағашы, құдық, орындық.
3	Мұғалім	Дәрігер	2,2
	оқушы	Көзілдірік,аурухана, палата, ауру, термометр
4	Гүл	Құс	2,6
	Құмыра	Тұмсық, шағала, ұя, қауырсын.
5	Қолқап	Етік	2,4
	қол	Шұлық, табан,тері, аяқ,щетка
6	Қараңғы	Дымқыл	2,1
	жарық	Шуақ,сырғақ, құрғақ,жылы,салқын
7	Сағат	Термометр	2,5
	уақыт	әйнек, температура, кереует, ауру, дәрігер
8	Машина	Қайық	2,2
	мотор	өзен,маяк,парус,толқын
9	Үстел	Еден	2,2
	дастарқан	Жиһаз, кілем,шаң, тақта, шеге
10	Орындық	Ине
	ағаштан	Үшкір,жіңішке,жылтыр, қысқа, болат	2,1

Қортыныды бағалау.1 суб тест – 26 балл

2 суб тест -26 балл

3 суб тест 23 балл

4 сул тест 25 балл

Жалпы 100 балл.

100-80 балл ақыл – ой даму деңгей жоғары

79-60балл – орташа

59-40 ортшадан төмен

39- 20 балл төмен

20 төмен - өте төмен.

Просмотр содержимого документа
«599_психология (1)»

74

Бейсенбекова Гүлмира Бекінқызы

Молдабаева Роза Аппакбайқызы

Нұрғалиева Сәуле Мұқанқызы

ЖАС ЕРЕКШЕЛІК ПСИХОЛОГИЯСЫ

Оқу- әдістемелік құралы

Автордың түпнұсқасымен басылды

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

Г.Б. Бейсенбекова., Р.А. Молдабаева., С.М. Нұрғалиева

ЖАС ЕРЕКШЕЛІК ПСИХОЛОГИЯСЫ

Қарағанды

2005

Бейсенбекова Г.Б., Молдабаева. Р.А., Нұрғалиева С.М.

Жас ерекшелік психологиясы: оқу - әдістемелік құрал. Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2005. 134 б.

Оқу- әдістемелік құралы жоғарғы оқу орнының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты негізінде жазылды. Жас ерекшелік психологиясының қарастыратын онтогенездегі психикалық даму процесінің негізгі заңдылықтарына сипаттама бере отырып, әр жас кезеңдегі жаңарыстар мен психикалық процестерді диагностикалауға тірек болады.

Оқытушылар мен жоғары оқу орындағы педагогикалық мамандық студенттеріне және оқырман қауымға арналған.

Пікір жазғандар: Ә.Ә.Әлімбаев философия ғылымдарының докторы,

профессор

Р.Ш. Сабырова психология ғылымдарының кандидаты, доцент

психология ғылымдарының кандидаты, доцент

К.С. Дүйсетаева, дарынды балаларға арналған «Дарын»

мектебінің директоры педагогика ғылымдарының кандидаты,

Г.Б. Бейсенбекова.,

Р.А. Молдабаева.

С.М.Нұрғалиева, 2005

Алғы сөз

Қазақстан Республикасының егемендігі,ондағы туындап жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер,Республиканың әлемдік білім кеңістігіне енуін ескеретін қазіргі кезеңдегі мемлекеттік білім беру саясатының жүзеге асырылуынжәне жалпы білім берудің мемлекеттік стандартына сәйкес мазмұны мен оқытудың барлық әдістемелік жүйесін қайта құруды талап етуде.Қоғамның білім беру жүйесіне қойылып отырған әлеуметтік тапсырыстың жүзеге асырылуыөз кезегінде Республикада жаңа буын оқулықтарын өмірге алып келуде.

Қазақстан Республикасының орта білім беру жүйесін дамытудағы мемлекеттік тұжырымдамасында жеке адамның жалпы мәдениетін қалыптасуы,жан-жақты дамуы үшін жағдай жасалуымен оның әлеуметтік өз орнын анықтауы жайында сөз етіледі.

Білім берудің алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне жету үшін оқушылардың өздерінің қызығушылығы мен қабілеттерін ескерк отырып ,білім беруді қамтамасыз ету ұсынылған.

Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында:Білім алушылар мен тәрбиеленушілердің жеке және шығармашылық қабілеттерін ашып ,оны дамытуға жәрдемдесуге міндетті(41-бап),Білім беру ұйымы баланың қалауын,жеке басының бейімділігі мен ерекшеліктерін ескере отырып ,таңдауға құқысы бар,-деген баптары педагог пен ата-аналарға арналып ,мектеп пен ата-ана алдында зор жауапкершілік жүктейді.(38-бап)

Білім беру ісінің жаңартылуы бұл ең алдымен барлық деңгей бойынша балаға деген көзқарастың өзгертілуі.Өйткені бала өзіндік ішкі құрылымы бар тіршілік иесі .Сондықтан білімнің көп деңгейлік жаңа моделінде оқушылар үшін де ,педагогтар мен ата-аналар үшін де даралық ерекшеліктері мен ақыл-ой қабілетін дамыту өте қажет.

Біздің міндетіміз өзінің тілін, дінін,дәстүрін,әдет-ғұрпын біліп,өз елін,туған жерін,ата мекенін сүйетін Қазақстан Республикасының азаматын тәрбиелеу.

Ол үшін жоғарғы оқу орнында болашақ педагог кадрларды осы міндетті жүзеге асыратындай етіп даярлау қажет.Әрине, бұл студенттердің психологиялық білімді терең игермейінше, әдебиеттерді өз беттерінше оқымайынша,психологиялық байқау мен экспериментерді өткізу ікерлігі мен дағдысын меңгермейінше жүзеге аспайды. Бірақ осы жолда көптеген кедергілерге кез болып отырмыз,оның бірі - қажетті оқу-әдістемелік құралдардың аздығы.Осының өзі бізге осы оқу-әдістемелік құралды құрастыруға түрткі болды.Бұл оқу-әдістемелік құралды құрастырғанда қазіргі психологиялық ғылымның теориялық негізін саналы меңгеруіне және студенттерде психологиялық білімге деген ,оларды практикада қолдануға деген тұрақты қызығушылықты қалыптастыратындай болуы қажет дегенді басшылыққа алдық.

Бұл оқу-әдістемелік құралда студенттерге бала психикасының даму процестері, онтогенездегі психикалық дамудың негізгі заңдылықтары,бала психологиясының әр жас кезеңіндегі маңызды ерекшеліктері ,түрлі оқу ситуацияларындағы мектеп оқушыларының өзіне тән ерекше іс-әрекеті ,мінез-құлқы мен психикалық күйлерінің өзгешеліктері туралы түсінік беруге тырыстық.

Балалардың психикалық ерекшеліктері мен қабілеттері әрқашан айқын көріне бермейді,сондықтан да олардың танымдық мүмкіншіліктерін, бейімділіктерін және қызығушылықтарын диагностикалау аса қажет болып табылады. Сол себепті баланың танымдық және жеке бас ерекшеліктерін анықтауға қажетті әдістемелердің біразын ұсынылып отыр.

Жоғарғы оқу орнының педагогикалық мамандықтарының студенттеріне,педагогтарға оқушылардың ішкі жан дүниесін тереңірек түсінуге біздің ұсынып отырған оқу-әдістемелік құралымыз өз септігін тигізеді деп сенеміз.

Кіріспе.

Тақырып 1. Жас ерекшелігі психологиясы пәні, міндеттері және әдістері.

Жас психологиясы - адам психикасының дамуын және оны жас тұрғысынан әртүрлі кезеңдердегі ерекшеліктерін зерттейтін психология саласы.

Оның зерттейтін пәні – адам психикасының жас ерекшелігі динамикасы, даму үстіндегі адамның психикалық процестері мен психологиялық қасиеттерінің онтогенезі.

Жас ерекшелігі психологиясы психикалық процестердің жас ерекшеліктерін, білімдіигерудің жасқа лайық мүмкіндіктердің жеке адамның дамуының жетекші факторларт.б зерттейді.

Жас ерекшелігі психологиясының негізгі ұғымдары. Жас- адам дамуының кезеңі организм мен тұлға қалыптасуының тән сипаты заңдылықтарының жиынтығымен сипатталады.

Жаңарыстар ( жетістіктері )- нақты кезеңдегі мүмкіндіктерінің алғашқы және осы жастағылардың басқалардың ерекшелінуіндегі жеке бастың және психологиялық процестердің сапалық өзгерісі.

Әлеуметтік даму жағдайлары - әр кезеңдегі психикалық дамуға әсер ететін сыртқы жағдайлар.

Дағдарыс - бір кезеңнен екінші кезеңге секірмелі түрде өтуі.

Жетекші іс- әрекет- белгілі бір кезеңдегі адамның психикалық дамуының сипатын анықтайтын іс-әрекет.

Жас ерекшелігі психологиясының міндеттері:

- балалардың дербес ерекшеліктерін қарастыру.

- психикалық дамуды жас кезеңдерге бөлу.

- психологиялық диагностикалық әдістерін жаңарту.

Жас ерекшелігі психологиясының даму тарихы. ХІХ ғасырдың ортасын дейін бала психологиясы жалпы психолгиядан бөлінбей келді. Кейін ХІХ ғасырдаң екінші жартысында психология ғылымына генетикалық ойлардың келуі мен дами бастады. Даму үстіндегі психологиялық- педагогикалық ой- пікірге көрнекті орыс педагогы К.Д Ушинскийдің енбектері алдымен оның «Адам - тәрбие тақырыбы» деген жұмысы едәуір үлес қосты. Жас ерекшелігі психологиясының дамуына Ч.Дарвиннің эволюциялық идеяларының айтарлықтай ықпалы тиді. Олар психикалық дамудың қайнар көздері проблемасына зейін аудартты. И.М Сеченовтың нерв қызметінің жұмысы рефлекторлық тұрғыдан дәлелдеуінің маңызы үлкен Мұнымен қатар, жас психологиясы туралы мағұлматтар жинала бастады. Біріншіден балаға туғандардың күнделік жазуы, екіншіден бала психикасын зерттеуде эксперимент тәсілдерін қолдана бастады.

Аса көрнекті чехтың ұлы Я.А Каменский баланың сезім ерекшеліктеріне байланысты оқыту системасын құру керектігін айтты. Мектепке дейінгі тәрбиенің жүйесін жасады. «Ұлы дидактика.» Ж.Ж. Руссо мектеп жасына дейінгі психологиялық ерекшеліктерің толық ашып берді. Ол баланың ақыл ойының, ықылас – тілегінің өзіндік ерекшелігінің болатының, оларға барлық уақытта бала деп қарауға болмайтындығын, кейде үлкендермен түрліше араласу баланың табиғи дамуына кері әсер етеді. 1746 –1824 ж.ж. Г. Песталоци баланың жеке басының қалыптасуына жанұяның әсіресе ананың ролі зор деп бағалады. Ол танымның басталар сәті сезімді қабылдау деп есептеді, әр бір баланың бойында бақылау мәдениетін қалыптастыруды талап етті.

18 ғ Россияда алдынғы қатарлы ағартушылар өз пікірлерін қосты, сонын бірге

В.Н. Татищев өзіндік ақылының даму көзі, жас адамға өзгенің іс тәжірбиесін меңгерудің нәтижесінде пайда болады деп көрсетті. Ең алғашрет балалық шақтың психикалық дамуының жас кезеңінің түп нұсқасын берген болатын сонымен бірге адамгершілік санасын қалыптастыруды ұсынды.

1744-1818 ж.ж. Новиков ақыл ой, адамгершілік және эмоциялық дамуды жан

жақты ашып көрсетті.

Бала пихикасын зерттеу шет елдерде кейінен дамыған болатын біздін елде октябрь революциясынан кейін зерттеулер жүргізілді. Мұндай зерттеулерге әсер еткен И.П. Павловтың шәкірттерінің жұмысы (Н.И.Кросногорский). В.М.Бехтеревтің басшылығымен онын шәкірттері (Н.М. Щелованов) зерттеулер жүргізді. Бұнда балалардың шартты рефлекстері туралы жүргізілді. Сонымен бірге үлес қосқандар П.Н.Блонский (1884-1941), Л.С.Выготский (1896-1934), Д.Б.Эльконин т.б.

С.А.Рубинштейн 1940ж. «сана және оның дамуы»-, атты еңбегінін мәні зор. Совет (Кеңес) психологтары мектеп жасына дейінгі баланың негізгі әрекеті «ойынды» мұқият зерттеді. Диалетикалық тұрғыдан түсіну кеңес психологтарына баланың психикасының даму процесін ашуға мүмкіндік берді. Баланың жеке басын зерттеуге үлес қосқандар А.Ф. Лазурский, А.П.Нечаев т.б. Жас ерекшелік психологиясының дамуына психоневрологтардың бүкіл россиялық І –ші съезі әсер етті (1903ж). Онда психологияны Маркстік негізде қайта қарау мәселесі қайта қаралды. 1927 ж. декабрьде болған съезде идеалистік теориялар сыналды. Ең алғашқы рет жас ерекшелік психологиясының марксизм-ленинизм тұрғысынан келуге тырысқан П.Н.Блонский 1884-1941ж.ж. 50 жылдары П.Я.Гальпериннің еңбектерінде қалыптасты.

70 жылдары жан-жақты зерттеліп практикада қолдану мүмкіндігін алды. Кеңестік жас ерекшелік психологиялық концепциясының бірі ақыл ой әрекеттерінің кезен мен қалыптасу теориясы болды.

Жас ерекшелігі психологиясының басқа ғылымдармен байланысы: Анатомия -физиология. Философия, жалпы психология.

Жалпы психология – барлық психологиялық ғылымдардың теориялық негізі. Жалпы психология – психика дамуының жалпы заңдылықтарын, оны зерттеу әдістерін, теориялық принциптерін, және оның ғылыми ұғымдарының қалыптасу жүйесін зерттейді.

Анатомия- физиология - бала дене құрлысының әр жасқа қарай нығайып, өсуін органдардың атқаратын қызметін , әр жаста түрліше өзгерістерге ұшырау себептерін көрсетеді.

Философия - барлық ғылымдардың методалогиялық негізі. Философия барлық ғылымдар ескеретін ортақ заңдылықтарды ашады ( карама-қайшылық).

Жас ерекшелік психологиясы ең тығыз байланысты ғылымы педагогика болғандықтан - зерттейтін обьектісі бір, яғни бала,жеткіншек,жас өспірім. Бірақ баланы зерттегенде зерттеуші оның психикасының әр түрлі жағын алып қарастырады А.С Выготский, А.П Нечаев : Баланың психикасын зерттеу ( дамуын көріп , дұрыс бағыт беру) тек оқу- тәрбие процесінің нақтылы өзіңде жүргізілуі тиіс. Дегенмен де даму туралы қарастырсақ: ол жас туралы түсінік береді.яғни «жас» және »жастық шақ», «жас« немесе »жастық кез» - ол даму циклі болып табылады. Жас ерекшелік кезеңі психикалық даму функциясымен еркшеленіп қоймай, ол әр жастағы қарым-қатынасын, негізгі мөлшерін анықтайды.

Жас ерекшелігі психологиясының тармақтары:

- Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы (туғаннан –6-7 жас)

- Бастауыш сынып оқушыларының психологиясы (7-10 жас)

- Жеткіншектер психологиясы (10-11-14-15 жас)

- Балғын жастық психологиясы (15-18 жас)

- Ересектер психологиясы (21-35, 35-60 жас)

- Қарттар психологиясы ( 60-75, 75-90 жас).

Жас ерекшелігі психологиясының зерттеу әдістерін пайдалану ерекшеліктері. Кез- келген ғылымның негізгі факторларды зерттеуден тұрады. Факторларды тауып, анықтауға көмектесетін тәсілдерді ғылыми әдістер деп атайды.

Бақылау жас ерекшелік психологиясында жүргізілетін зерттеулерде кеңінен қоланылады. Бақылау зерттеудің тек тиісті объектілерге қарау емес, әдейі мақсат қойып баланың тиісті мінез –құлқын (сөзін, ісін) тексеру. Бұл кейкездері «кесінді» ретінде жүргізіледі. Кесінді дейтін себебі бақылау үздіксіз жүргізілмейді, керек деген мезгілде ( аз уақыттың ішінде) жүргізіледі . Байқау әдісі деп- таңдамалы және жоспарлы түрде адамның психикалық әркеттерін үйреншікті жағдайларда зерттеп және психикалық әркеттердің ағымына ешбір өзгерістер енгізбей сипаттауды айтамыз.

Бұл әдіс бойынша , зерттеуші адам, зерттелушінің әркеттерін сырттай бақылап жазып отырады. Оны жүргізу шарты: жоспарлап алу, мақсат қою, жүйелі түрде жүргізіліп отыруы тиіс кездейсоқ болмай, байқауды қалай жүргізу керектігін алдын ала белгілеп алу және оған қортынды беру. Байқау жаппай және ішнара болып бөлінеді.

Бала психологиясы тарапынан жасалынатын эксперименттер мектепке дейінгі және мектеп жасындағылармен түрліше жүргізіледі.

Эксперимент – деп баланың психикасының даму заңдылықтарын бірнеше рет өзгертіп, құбылтып, кейде жасанды жағдайда зерттейді. Эксперимент әдісі арқылы кейбір жеке психикалық функцияларды даралап және дәл зерттеуге болады.

Эксперимент түрлері екіге бөлінеді: Табиғи эксперимент және Лабораториялық .

Табиғи эксперимент күнделікті дағдылы жағдайда балалардың арасында ойын, сабақ, оқу, еңбек әрекеті кезінде жүргізіледі. Табиғи эксперименттің 1910 жылы орыс педагогі А.Ф.Лазурский (1874-1917ж) негізін қалады. Лабораториялық - арнайы лабораторияларда жүргізіледі.

Жас ерекшелік психологиясында мынандай эксперимент түрлерін де қолданамыз. Констатциялау – тексерілген мәселенің бағытын аладын ала білу

Қалыптастырушы- балаларды осы психикалық процестер мен сапалары қалыптастыруға бағытталған әдіс.

Сонымен бірге «көлденен кесу», «бойлай» зерттеу әдістері бар ерттеуші психиканың қалыптасуның нақ сол сәттегі психологиялық ерекшеліктерін білуге тырысқан кезде бала психикасының дамуын көлденен кесу әдісмен зерттейді. Кейде психологтар бір сыналушының өзін, оның психологиясындағы,елеулі өзгерістерді жүйелі тіркей отырып, ұзақ уақыт зерттейді. Бұны бойлай зерттеу әдісі дейміз.

Қазіргі заман ғылыми психологиясында әдістердің келесі 4 тобын қолдануда:

Ұйымдастыру әдістері – салыстыру әрқандай топты , жасы, қызметі т.б. бойынша салыстыра зерттеу, комплекстік- зерттеуге әр түрлі ғылымдар өкілдері қатысып бір объектіні жан –жақты әр құралдармен зерттеу, лангитюд- бір адамды не адамдар тобын ұзақ уақыт аралығында қайтала зерттеу.

Эмпирикалық әдістер – бақылаумен өзіңдік бақылау, эксперимент (лабораториялық, табиғи, қалыптастырушы), психодиагностикалық әдістер : психологиялық болжау, тест, анкета, сұрақ беру, социометрия, интервью, әңгімелесу, шығармашылдық іс-әркет өнімдерін талдау әдістері, өмірбаян.

Деректерді өңдеу әдістері: сандық ( статистикалық) және сапалық (алынған материалды топқа жіктеу ) талдау әдістері.

Интерпретациялық әдістер: генетикалық, құрылымдық.

Сондай –ақ реттеу түзету әдістеріне : аутотрениг, топ тренигі, психотерепиялық ықпал ету әдісі, оқу –үйрету әдісі.

Өзіндік бақылау сұрақтары.

1.Жас ерекшелігі психологиясының пәні, міндеттері.

2.Жас ерекшелігі психологиясының даму тарихы.(қысқаша щолу).

3. Жас ерекшелігі психологиясының тармақтарын атаңыз?

4. Жас ерекшелігі психологиясының негізгі ұғымдарына сипаттама беріңіз?

5.Жас ерекшелігі психологиясының зерттеу әдістерін пайдалану ерекшеліктері.

Тақырып 2. Психикалық дамудың заңдылықтары.

Биологиялық және әлеуметтік факторды адам психикасының дамуындағы маңызы. Бала дүниеге келгеннен бастап дамудың кезендерінен өте бастайды. Даму процесі өте күрделі процесс болып табылады. Адамның өмірінде белгілі бір дамудың жалпы зандылықтары қалыптасқан.

Даму процесі -адамның организміндені сандық және сапалық өзгерісте болады. Сондықтан да даму процесі -өте күрделі, ұзақ, ішкі және сыртқы қайшылықтардан тұратын процесс болғандықтан біздін организміздегі өзгерістер өмір бойы болып жатады. Адамның рухани дүниетанымы мен физиологиялық тұрғыдан дамуы бала кезде және жеткіншек шағында интенсивті түрде өзгереді.

Психикалық даму, ең алдымен, ақыл-ойының дамуына, жеке басының қалыптасуымен қоғамда тіршілік ету үшін қажетті әлеуметтік жағдайларға байланысты оның мінезінде әртүрлі ерекшеліктер мен қасиеттер пайда болады.

Сонымен, психикалық дамуды әр түрлі теориялар қарастырды. Мәселен, психикалық дамудын биологизаторлық (биологиялық) теориясы 19 ғ аяғында 20 ғ басында Европа, Америка елдерінде пайда болды. Биологизаторлық бағыттың өкілдері бала өмірі туа біткен ерекшеліктерге байланысты деген пікірде болды. Биологизаторлық теория бойынша психикалық дамудың қозғаушы күштері тұқымқуалаушылық.

Осы уақытта биологизаторлық теорияға қарама-қарсы социологизаторлық (әлеуметтік) теория дамыды. Бұл теорияның мәні жеке адамның дамуы әлеуметтік ортаның тікелей әсер етуінің нәтижесінен орта қандай болса, бала сондай болады.

Психикалық дамудың қозғаушы күші туралы мәселелерді шешудегі факторлық шектеулігі. Қарастырылған теориялар психикалық дамудың негізгі факторларын бір жақты көрсетеді (биологиялық және әлеуметтік) жәнеде метофизикалық тұрғысынан – дамуды сапалылық өзгеру түрінен емес сандық көбейю деп қарастырды. Биологизаторлық (биогенетикалық) және социологизаторлық (социогенетикалық) бағыттын шектеулігі жеке бастың белсенділігін ескермеу болып табылады.

Қазіргі психологиядағы, бала дамуында әсер ететін екі фактор – биологиялық және әлеуметтік – деп есептейтін ғалымдар құрайды. Бірақ оның әрқайсысына орын табу, ең бастысы өсіп келе жатқан адамның дамуындағы тұтас процесте олардың өзара әрекетін ашуға ғалымдардың осы кезге дейін қолы жетпеді. Алдымен талаптанғанның бірі – неміс психологі В.Штерн «үйлесімді»іске асырды.Ол бұл негізгі факторлардың әрқайсысы автономиялы әрекет ететінін көз алдына елестетті, бірақ бір жерде олардың ықпалы қосылып, олардың конвергенциясы өтеді, содан кейін биологиялық және әлеуметтік себептер біріге отырып әрекет етеді. Талас та күрделі мәселені бұлай шешуді қанағаттанарлық деп мойындауға болмайды. Қайда, қашан және қандай себептер ықпалымен конвергенция өтті, бұл біртұтас процесте әр фактор қалай әрекет етті және олар бір –біріне қалай өзара әрекет етті дегендер белгісіз болып қалады. Демек, екі фактор конвергенция теориясын біржақтылықпен көрсетеді.

Психолог Л.С. Выготскийдің еңбегіндегі бала психикасының қозғаушы күштері мәселелері (1896-1934).Белгілі орыс психологі бала дүниеге келген сәттен ақ әлеуметтік, қоғамдық тіршілік иесі болып саналады деп көрсетті. Өсіп толысуы үшін баланың ересек адамдармен қарым – қатынасқа түскенінің зор маңызы бар. Олардан өмірге қажетті біліммен тәжірбие алады. Айналасындағылармен қатынаста болу процесіне балада адамдарды қажет етіп тұру тілегі қалыптасады, ал мұның өзі жан –жақты дамуының аса маңызды қайнар көзі болып табылады. Балаға қоғаммен айналасындағылар үйлесімді әсер етуі мүмкін. Бірақ бұл әрқашанда бола бермейді, бұл ықпалдын арасында кейбір жеке сәйкессіздіктерде, қарама-қайшылықтар болуы мүмкін.

Егерде, біз өз халқымыздың көрнекі ақын, ұстазы Мағжан Жұмабаевтың іліміне зер салсақ, адам баласы туралы былай дейді. «Жер жүзіндегі басқа жан иелерімен салыстырғанда, адам баласы туғанда өте әлсіз, осал болып туады малдың төлі туа сала аяқтанады. Тауықтың балапаны жұмыртқадан жарылысымен жүгіріп кетеді. Ал адам баласы туғанда іңгәлаған айғайы мол бір кесек ет. Ақылы, ісі жоқ. денесі тым әлсіз. өсуі, ұлғаюы тым сараң, тым шабан. Мінекей адам баласы осылай, өте әлсіз боп туып, аса сараң өсетіндігінен оның денесіне, жанына азық берік, өсуіне көмек көрсетпей, яғни оны тәрбие қылмай болмайды»-деген екен. Қазақ халқы –ертеден жалғасып келе жатқан тарихы бар. Өзіңдік -әдет-ғұрып, салт-дәстүр, діни наным –сенімі бар халық. Сондықтан да ата бабамыз бала тәрбиесіне көп көңіл бөлгені де белгілі.

Психикалық дамудың шарты, қайнар көздері, қозғаушы күштері ұғымдарына тоқталсақ. Кеңес үкіметінің психологтары психикалық дамудын қозғаушы күштері мәселесін қарастырады. Олар негізгі үш ұғымды бөліп қарастырады. Даму шарты , психикалық дамудын қайнар көзі, психикалық дамудын қозғаушы күштері.

Биологиялық фактор дамудын шарты болып саналады. Себебі тұқым қуалаушылық арқылы бала адамдық ерекшеліктерді алады. Нерв системасының құрылымы, бас миының, сезім органдарының құрылымы, адамға тән дене белгілері, тік жүруі, қоршаған ортамен қарым-қатынас жасауға түсетін танымдық әрекет жасайтын қол, сөйлеу аппаратының құрылымы т.б. беріледі. Бірақта баланың туғандағы ерекшеліктерінің бәрі тұқым қуалаушылық емес, ол туа пайда болған физиологиялық ерекшеліктер, тұқым қуалаушылық арқылы берілетің функциялар психикалық дамудын кейбір жақтарына ғана әсер етеді. Адам, жеке адам болып әлеуметтік ортаның әсерінен қалыптасады. Жануарлар жүріп тұрудың үлгісін тұқым қуалаушылық арқылы алса, адамдар ұрпақтарына жинақталған тәжирбие материялдық түрінде (үй, құрал сайман, рухани байлық, тіл, мәдениет түрінде) қалдырады. Әр адам мәдениетті игеру керек құрал сайманды қалай пайдалану керектігін, кітап оқуды үйренуі тиіс. Міне осындай меңгерулер барысында психикалық қасиеттерге ие болады. (Ойлау, сөйлеу). Адамдармен қарым-қатынас жасамаса психика дамымайды. Сонымен әлеуметтік орта психикалық дамудың қайнар көзі болып табылады. Психикалық дамудың қозғаушы күші – қарама –қайшылық. Қарама – қайшылықтардың күресі баланың өзінің белсенділігі нәтижесінде шешіледі.

Белсенділік дегеніміз не? Белсенді – деп тегінде субектінің іс - әрекеті үстіндегі күйін, іс - әрекетін айтады. Әрекет ұғымына белсенділікті қолдануға болмайды, өйткені әрекет қалайда жеке бастын белсенділігі. Алайда, қарама – қайшылықты адам іздеп немесе ойлап таппайды, ол өзгерістің қажеттілігінің салдарынаң туындайды, акдамның әр-бір қадамында кездесіп отырады. Қарама-қайшылықтын ішкі және сыртқы екі түрі бар. Ішкі қайшылықтар адамның ішкі дүниесінің қайшылықтары болып табылады. Адам өзінің еркіне қарсы іс-әрекет жасаған кезде ішкі қайшылықтар пайда болады. Сыртқы қайшылықтар адамнын басқа адамдармен, табиғатпен қарым-қатынасында байқалады. Адамның саналы қызыметінің негізгі манызы оның адам баласы дамуында негізгі фактормен жағдай бола алатындығында. Өзінің әр қилы іс-әрекетінде бала басқа адамдармен үнемі қарым-қатынаста болады. Қоршаған ортадағы адамдармен қарым-қатынас орнатуы баланың қарым-қатынасты меңгеруге ықпал етеді. Оның тілінің дамуына жағдай жасайды. Ересектер баланы тәрбиелеп, оқыту арқылы, оның іс-әрекетің ұйымдастыруға бағыттайды.

Затқа бағытталған және белгілі мақсат көздеген қозғалыстарды әрекет деп атайды. Организмнің маторлық функциясына ғана тәуелді қозғалысқа қарағанда әрекеттің әлеуметтік сипаты болады. Ол алдынғы ұрпақ және баланы қоршаған орта жасаған заттарға байланысты келеді. Әрекеттің ең қарапайым түрі-зат арқылы жасалатын әрекет. Мәселен бала тамақты қасықпен ішуді, қолды сабынмен жууды орамалға сүртуді үйренеді. әрекет түрі адам өз қолымен жасаған заттардын құрылымынан туындайды. Келесі қадам – рольді ойынға көшу. Балаға дербестік көрсете бастайды ол өзінше үлкен болуға, онын ролін орындауға, заттар мен оқиғаларға ересектерше билік жүргізуге тырысады. Әрекеттің пайда болуы баланы қоршаған ортадан оған қажетті заттын бөлініп алынуынан басталады. Сонымен бірге қоғамдық тәжірбиені меңгеру процесінде бала өзінің жеке тәжірбиесіне ие болады.

Жаңа іс-әрекеті игеру баланың мүмкіндігін арттырады және жетекші іс әрекеттің тың түрлерінің пайда болуы үшін алғы шарт болып табылады. Іс-әрекеттің жетекші түрінде баланың басты қажеттіліктері мен құштарлықтары көзге түседі, іс-әрекеттің осы түрінде әр жас мөлшеріне ылайық не ғұрлым маңызды қимылдын, психимкалық сапаның және жеке бастын қасиетерінің қалыптасуы жүзеге асады. Бірақ баланың іс-әрекеті жетекші түрлері мен шектелмейді. Бұлармен қатар іс-әрекеттің басқа түрлері пайда болып, олардын әр қайысы баланың психикалық дамуына өз үлесін қосады.

Іс-әрекеттің жемісті деп аталатың түрлерін – сурет салуды өрнектеп құрақ құрауды, жапсыруды, құрастыруды игереді. Жүйелі әрі мақсат көздей отырып білімді игеруді сипаттайтын оқу мектеп шағында пайда болады. Ал қоғамдық өндіріске қатысудын белгісі болып табылатың еңбек негізгі қызыметі.

Баланын психикалық процестері анықталмаған жәнеде дайын күйінде берілмейді. Бұл процестер, заттық іс-әрекеттен тыс қалыптасуы мүмкің емес. Іс-әрекеттің әр-бір түрі психикалық сапаны игеруге көмектеседі.

Баланың психикалық дамуында баланың әр даму стадиясында жетекші іс-әрекетке ерекше мән беріледі. ( Жетекші іс-әрекетің түсінігі А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эьконин).

Жетекші іс-әрекеттің белгілері :

- жетекші іс-әрекеттің ішінде жоғары психикалық функциялар – танымдық процестер қалыптасады.

- жетекші іс-әрекеттің ішінде жеке бастық білімдер қалыптасады.

- жетекші іс-әрекетке басқа әрекеттер бағынады.(А.Н.Леонтьев)

- жетекші іс-әрекет баланы мол даму кезеңінің негізігі элементтерімен байланыстырады.

- жетекші іс-әрекетте абаланың үлкендермен қарым-қатынасы толық көрсетілген. Ал бұл арқылы оның шындыққа қатынасы көрінеді.

Бала өзіне жаңа бағыттаушы іс-әрекетті игере бастағанда, ол ішкі емес, сыртқы формамен орындалады. – байқау қимылдары, затты бір бірімен салыстыру, олардың орнын ауыстыру т.б. арқылы нәтижеге қол жеткізеді. Сыртқы іс-әрекет іштей іс-әрекетпен ауысады да бала нақты заттарды қайта –қайта қозғамай –ақ жауап беруі үшін біраз уақыт өтеді.

Мәселен, сәбилік және мектепке дейінгі балалық шақта баланың жаңа ішкі, психикалық тапсырмаларды орындауға мүмкіндік беретінін көреміз. Мұндай іс-әрекеттердің қайнар көзі сыртқы бағыттаушы іс-әрекеттің көмегімен әрбір типтін міндетті осының алдындағы кезеңдерге шешіліп отырған форманың ішке ауысу процесін психологияда интериорризация деп атайды.

Интериорризация процесі арқасында үлкендердің басшылығымен өтетін сыртқы бойға сіңіру ішкі психикалық іс-әрекеттің пайда болуына және жетілуіне психикалық, дамудағы ілгері басуына жеткізеді. Демек, ішкі іс-әрекеттің қалыптасуы баланың психикалық дамуының негізін құрайды.

Баланың психикалық даму теорияларының ішіндегі бихевиоризмдік теорияның мәні мынада: оның негізін салған американ психологі және педагог Э.Тордайктің дәлелдеуінше қарапайым дене қасиеттері сияқты адамның ақыл ой қабілеті мен тілегі де тұқым қуалаушылықпен анықаталды. (бихевиоризм мінез-құлық деген мағынада). Ол тұқым қуалаушылық мағұлматтар баланың ең әуелі қозғау, жүргізу, секіру қабілетін, ол садан соң оқуын, кәсібі, шеберлілігімен жеке басының қасиеттерін анықтайды деп есептейді. Адам миының құрылымы тұқым қуалайды, қоғамда бола отырып, ол адамдармен толып жатқан қарым қатынаста болады, бұрынғы өткен ұрпақтардың тәжірбиесін меңгеріп, оны жетілдіреді, жеке адам ретінде өсіп дамиды. Сөйтіп, адам өзінің іс-әрекеті мен жағдайын сипатын үнемі өзгертіп отырады, солармен бірге өзі де өзгереді.

Психоаналитикалық теорияның негізгі мәніне тоқталсақ. Онда, Зигмунд Фрейд теориясының мәні мынада. Психоанализ емдеу әдісі ретінде пайда болып, біршама уақыттан соң психологиялық фактіні табудың бірден бір тәсілі ретінде қабылдана бастады. Аталған тәсіл психологиялық жүйенің негізі болып қаланған. З.Фрейд емдеушілердің еркін ассоциациясының анализін байқай отырып мынандай қортындыға келген, ересектердің бойындағы кездесіп жататын аурулардың пайда болу себебі – жас балалық шағындағы уайымның салдары. Балалық уайымдау, З.Фрейдтің ойынша, сексуалдық табиғаттық сипатта болады. Бұл - махаббат сезімі және ата-анасына жеккөрушілік деген, әпкесіне немесе ағасына деген қызғаныш сезімі т.б.

Зерттеу жүргізу нәтижесінде З.Фрейд, емдеушілердің өзіндік еркін ассоциацияларын, түс көру, өткен оқиғаларының мағынасын түсінбейтіндіктеріне көз жеткізіп, таң қалған екен. Олар анық жағдайларды жасыруға тырысқан. Емдеушілер бір ғана координатылық жүйемен өмір сүрген, ойланған, дәл осы уақытта емдеушілердің екінші жағанан санасыздық деңгейі және тәртібінің детерминанты төмендеп, алшақталған. Содан соң емдеушілер көптеген психоанатикалық сеанстардан кейін ғана өздерінің іс-әрекеттеріне, сөздеріне анализ жасап, саналы түрде ұғына бастаған. Санасыз тәртіптің детерминанты З .Фрейдтің зерттеуінің пәні болып табылады. Оның ашқан жаңалығы санасыздық немесе сезінбеушілік және сексуалдық бастаманың ашылуы- психоанализдік теорияның концепциясының негізін құрайды.

З.Фрейд жұмысының алғашқы жылдарында психикалық өмірдің негізін құрайтын үш деңгейді қарастырған: санасыздық, санасыздықтан алдында, саналылық. Саналық бастамаларға жөн сілтейтін «санасыздық» құбылысына тоқталды. Оны »Либидо»деген терминмен атады. Кейінірек »Я» және »Оно» және »ләззәт алу бағытында» аты еңбектерінде адамдық жеке тұлғаның басқа бір модельін ұсынды. З.Фрейд теориясы бойынша адамның жеке басы негізігі үш құрамдас бөліктерден тұрады: «Оно»(ид), «Я», »Сверх-Я». «Оно»- инстинкттерді тасмылдаушы. Ол санасыздыққа бой ұру, рахаттану приципіне бағынады. «Я»- шындық принципін мақұлдайды және қоршаған сыртқы әлеммен және оның құрамымен санасады. « Сверх-Я»- моральдық ережелерді тасымалдаушылардың бірі болып саналады. Егерде «Я», »Сверх-Я» қарсы тұрып, идтің пайдасына, яғни рахаттануға шешім алса. Ол өзін кінәлімін деп айыптайды. Демек , қақтығыстық жағдайлар аса күшті толқыну сезімдерінен пайда болады. Аталған ауыр жағдайдан «Я» арнайы «қорғаныс механизмдердің»- тықсыру, регрессия, сублимация т.б. көмегімен құтылады. Регрессия- мінез-құлықтың немесе ойлаудың қолайсыз түрде ығысуы.

Сублимация – тыйым салынатын секстік энергияның қоғам мен адамның жеке басына жарайтын түрлеріне ауысуы. Проекция – басқа адамға өзінің махаббатағы уайымын немесе жеккөрушілік қасиетін тасымалдау.

З.Фрейд сексуалдық трактатын кең мағынада қарастырған. Оның пірі бойынша, мұның барлығы денеге рахаттану, ләззат алу уақытын сыйлайды. Кішкентай балаға – бұл аймалау, денесін сипалау, құшақтау, сүю сынды әрекеттермен сипатталады. Сексуалдық үйірсектену З.Фрейд бойынша, амбиваленттік сипатта болады. Өмір мен өлімнің инстинктері кездеседі. Эрогендік аймағы – дене аумағы, көбіне стимулға сезімтал аумақтар, либидоноздық сезімге қанағаттануға шақырады. Әр бір кезеңнің либидиноздық аумағы, либидоноздық рахатты тудырады. Аталған аумақатырдың араласуы психикалық дамудың кезеңдерін тудырады.

Психонаналитикалық стадиялар: оральдық, анальдық, латенттік, генитальдық, фаллитік.

1)Оральдық стадия (0-1 жас) оральды стадияда рахат,ләззат алу көзі- баланы омыраумен қоректендірудің белсенділік аумағына шоғырлануы. Оральдық стадия екі фазадан тұрады. Олар : ерте және кеш. Аталған стадиядағы эрогендік аумақатр – ауыз қуысы, баланың омырауды емуі және алғашқы заттарды тани бастауы. Баланың омырауды емуі – балада – сексуальдылықтың көрінуінің бір түрі болып табылады.

2)Анальдық (1-3жас), оральдық стадия сынды екі фазадан тұрады. Бұл стадияда «либидо»жыныстық мүшелернің гигиеналық тазалығына шоғыраланады. Анальды стадияда балада «мен», «оно»импульсын қадағалауға мүмкіндік береді.

3) Фаллитік стадия (3-5 жас).Баланың жоғары сексуальдық баспалдағының дамыған шағы. Эрогендік аумақтың жетекшісі – генитальды орган болып табылады. Осыған дейін баланың сексуальдығы аутоэротикалық сипатта болса, осы стадияда балалар ерсектерге деген сексуальдық үйірсектікті байқатады.

4)Латенттік стадия (5-12жас)- жыныстық қызығушылықтың төмендеуімен сипатталады. «мен» психикалық инстанциясы. «оно»-ның қажеттілігін қадағалап отырады. «либидо»энергиясы сексуальдық мақсаттан, жалпы адамдық тәжірбиеге, яғни ғылымға және мәдениетке негізделген. Сондай-ақ достарымен, құрбыластарымен қарым –қатынасқа түсуі.

5)Генитальдық стадия (12-18 жас)- балақы сексуальдықұмтылудың жоғарлауымен сипатталады. Енді өткен эрогендік аумақтар бірігеді және З. Фрейдтің көзқарасы бойынша , жеткіншектер бір ғана мақсатқа ұмытылады. Ол қалапты жыныстық қарым –қатынаста болу. Бұл стадияда «мен»инстанциясы «оно»-ның агрессивтік импульстарына қайшылық көрсетуге тырысады. Себебі осы кезеңде «оно» өз функциясын жандандыруға бар күшін сала бастайды.

Зигмунд Фрейдтің осы классикалық теориясын ары қарай Анна Фрейд жалғастырды. «Норма и патология детского развития » (1965) - атты еңбегінде балаларға деген психоаналитикалық қызығушылығын ашып көрсетті. А.Фрейд классикалық психоанализді дәстүрлі түрде көрсете отырып, жеке бастың тұрақты құрамын үш бөлімге бөлді. Ол »Я», «Оно»,» Сверх –Я». Инстинктивті бөлімі өз алдына, сексуальдықты және агрессивтілікті құрайды. Сексуальды инстинкттің дамуы, классикалық психоанализ ретінде анықтай отырып, либидоноздық фазамен байланыстырылады.( оральды, латенті т.б.).Осы аталған фазалар мінез –құлықтың мынандай түрлеріндегі агрессиялық дамудан көруге болады. Ол, яғни тістелеу,түкіру, жармасу (оральды агрессия); қатыгездік (анальды садизмнің тууынан), мақтаншақтық ( фаллиті стадияда). Сонымен , «Я» қасиетті А.Фрейд өзіңдік қорғану механизмі деп тұжырымдайды. Ал, «Сверх-Я» қасиетін ата –анасының идентификациялық және интериоризациялық авторитеті деп көрсетеді. Баланың әр бір даму фазасында, ішкі инстинктивтік әсері және сыртқы ортаның шектеулігігі қақтығыстарды жеңу болып табылады. А.Фрейдтің айтуынша, осы фазаларды ескере отырып, баланың өміріндегі даму сызығының , шексіз сферасының санын құруға болады.

Демек, бала ең алғаш даму жолында бір қадам алға, бір қадам артқа жасайды. Яғни, әрбір қадамға байланысты бала даму үстінде болады. Ол баланың «Я»деген қасиетін бала дамуының әлуеметтік процес ретінде қарастырады, осған байланысты бала әрбір даму жолында заңға бағынышты болады. Нәресте жаңа туған кезде тек бір ғана заңды біледі. Ол анасының –күтімі. Егерде, ана баласына барлық жағдайды жасап отырса онда, бала тез дамиды және анасына қатты бағынады. Ал, егер де, анасы баласына жағдай жасамаса рнда, бала дербес болып өседі.Осыған байланысты балалардың үлгілі болуын, тәртібін, мінез-құлқын ауыр жеңіл болуын айыра аламыз. А.Фрейдтің ойынша әр бір қалыпты элемент бала өміріне әсер етеді және де асушаң, қызғаншақ, өз-өзіне қол жұмсау, кесір болу. Осылар баланы әлеуметтік жағдайдан тыс нәрселерге итермелейді . Әлеуметтендіру балаларды осыдан қорғайды. Қорғану процесі «Я» деген қасиетте басты орын алады. «Сверх-Я»деген қасиеттінде бала үшін өзінше шешім қабылдау болып табылады.Бала тек қана қоршаған ортаға бағынбайды. Сонымен қатар, өзін сол ортаның мүшесі ретінде санайды. Бұл кезде балада жаңа қадамдар пайда болады. Ол жанұядан, мектепке, мектептен қоғамдық өмірге яғни ,осылардың әрбір қадамы өзіңдік шешім қабылдауға көмектеседі.

Анна Фрейд бала өміріндегі ең басты жетістігі қандай деген сұраққа былай жауап береді « ойын,оқу, ерікті әрекетті фантазиялары, жылы қатынас» яғни, осылар бала үшін маңызды болып табылады.

Ал, Эрик Эриксонның жеке бастың дамуының эпигенетикалық теориясын былай қарастырады. Жеке бастың дамуында міндетті түрде адам алғашқы туғаннан соңғы күніне дейін өткізетін даму сатыларындағы генетикалық болжамдар. Э.Эриксонның жеке бас өсуі ойтұжырымдамасындағы мәнді жағын атап өтсек: әр бір адамның басынан өтетін өмірлік психологиялық дағдарыстардың сегіз түрін атап көрсетіп, суреттеуінде:

1). Сенімділік- сенімсіздік дағдарысы ( бір жасқа дейін).

2). Күмәнданған мен ұялғанға қарсы өзін-өзі билеу. (2-3 жас аралығында).

3). Кінәлілік сезімге қарсы пайда болатын ықылас (3 жастан 5 жасқа дейін).

4). Толық жетілмеген комплекске қарсы еңбексүйгіштік (7-ден 12 жасқа дейін).

5). Жеке даралық пен конформизге қарсы жеке бастың өзін-өзі анықтауы. (12 ден 18 жасқа дейін).

6). Тұлғалық психологиялық оңашалануға қарсы сырластық пен ақ-жарқындық (20жас маңайында).

7). Тұйықтануға немесе өзі туралы ойлауға қарама- қарсы жаңа жеткіншектердің тәрбиелеудегі қамқорлық (30 бен 60 жас аралығында).

8). Түңілуге қарама –қарсы өткен өміріне риза болу (60 жастан жоғары).

Жеке бастың қалыптасуы Эриксонның тұжырымдамасында кезеңдердің алмасуы сияқты түсінідіріледі. Әр кезеңде сапалы өзгерістерге ұшыраған адамның ішкі жан дүниесі мен оны қоршаған адамдармен қарым-қатынастарының түбегейлі өзгеруі. Осының нәтижесінде ол жке бас ретінде дәл осы даму кезеңіне сипатталған жаңа өзгеріс пайда болады және ол білініп тұратын іздер қалдырып қалған барлық өмірінде сақталады. Жеке бастың өзінің жаңа өзгерістері Эриксон бойынша бос жерде пайда болмайды- олардың белгілі бір кезеңде пайда болуы жеке бастың кезекті өсуіне байланысты. Жеке баста жаңа зат (бекіп) пайда болып бекуіне өткен уақытта қалыптасқан белгілі бір психологиялық және тәрбиелілік жағдайлар әсер етеді. Жеке бас сияқтты қалыптаса және өсе, адам жақсы қасиеттерді ғана игермей, кемшіліктер де игереді. Жекеше тұлғалық өсуді, барлық жақсы және жаман өзгерістерді бөлшектеп біркелкі ойтұжырымда көрсету қиын. Осы қиындықты ескере отырып Эриксон өзінің тұжырымдамасында, дамудың екі ақырғы сызыған көрсеткен: бұл қалыпты және қалыпсыз. Жеке түрде адамның тұлғалық дамудың әр түрлі аралық нұсқауларын еңгізді.

Эриксон бойынша жеке бастық (тұлғалық) өсудің кезеңдері

Даму кезеңі	Қалыпты даму сызығы	Қалыпсыз(анамальды) даму кезеңі.
Нәрестелік шақ (туғаннан 1 жасқа дейін)	Адамдарға сенімі. Өзара махаббаты, жақындығы, өзара түсінісуі нәрестеге қажетті және басқа өмірілік маңызы бар қажетті нәрселермен қанағанттандыру.	Адамдарға сенімсіздігі анасының баламен нашар қарым қатынасқа түсуі, керек қылмауы, махаббаттан айыруынан туындайды. Төстен ерте суалтып,ананың жылуынан айыру.
Ерте сәбилік шақ (1 жас тан 3 жасқа дейін).	Дербестік, өзіне сенімділік. Бала өз бетінше, жеке, бірақ әліде болса ата-анаға тәуелді адам сияқты қарайды өзіне.	өзіне сенбеушілік , қысылған ұялшақтық сезім, бала өзінінің қабілеттерінен күмәнданады, өзін ештемеге үйренбейтіндей болып сезінеді. Жай қозғалыстардан да жасқанады, мысалы, жүруден, нашар сөйлегеннен, айналасындағы адамдардан кемшіліктерін жасыруға тырысады.
Ерте балалық шақ (3 жас пен 5 жас аралығында)	Білімқұмарлық, белсенділік, ширақтықпен қабылдау, қоршаған ортаны қызығушылықпен зерттеу, үлкендерге ұқсағысы келіп, әр түрлі қаиымл жасау.	Еңжарлық пен адамға немқұрайлықпен қарау, босаңдық, ынтасы жоқтық, басқа балалрға қызғаныш сезіммен қарау, тұйықтық, әр түрлі қимыл жасаудан бас тарту.
Естияр балалық шақ (5 тен 11 жасқа дейін).	Еңбексүйгіштік, борышын сезіну және жақсы жетістіктерге жетуге тырысу. Білу және сөйлеу қабілеттерімен дағдыларының қалыптасуы. Болатын істі алдын қойып, оны шешу. Ойын мен қиялға мақсат қойып, жақсы жеңу жағын ойластыру.Керекті заттардың қозғалысының құралдарын белсенді меңгеру, мінедттерін бағдарлаау.	Толық жетілмегенін сезіну. Еңбекке деген қабілетінің әлсіздігі. Қиын тапсырма, жағдай, басқалармен жарысудан қашу. өзінің жетілмегендігін, өмір бойы орташа болып жүретінін қатты сезіну. Бір өзгерісті күткенде немесе толық үлкендігін сезгенде уақытша басылып қалу. өте жуастық, құлдың тәрбиесі.әр түрлі істі шешерде өзінің әлі жетпейтінін сезіну.
Жынстық жетілу, жеткіншек шақ пен жастық шақ (11 жастан 20 жасқа дейін).	өмірде өзін анықтау. Болашшаққа уақытша жоспар туындау. Қандай болам? Кім болам? деген сұрақтарда өзін-өзі анықтау. Өзін табу үшін белсенді іздену, әр түрлі ролдерде өзін байқау.Оқу. Тұлғалық қарым-қатынас тәрбиесінің формаларнда жыныстық тәрбиені анық түсіну. Дүниетанымның қалыптасуы. Құрдастарының арасында жетекшілікті өзіне алу, керек болғанда оларға бағыну.	Ролдерді шатастыру. Болашақ ғана ойламай, осы шақ пен өткен шақты ойлау. Барлық жан дүниесін өзін-өзі анықтауға салуы сыртқы әлеммен және адамдармен қарым-қатынасының күшейуіне кедергі болу. Еңбекке белсенділігін жоғалту. Имандылық пен дүниетанымдық нұсқамаларды шатастыру.
Ерте ересектік (20 –дан 45 жасқа дейін).	Адамдарға жақын болу.Адамдармен қарым-қатынасқа ұмытылып. Оларға өзін арнау (көмек беру). Бала туу және оларды тәрбиелеу.Махаббат пен жұмыс. Өміріне риза болу.	Адамдардан оңашалану. Адамдардан қашу, әсіресе жақын, ашына қарым-қатынастардан қашу. Мінездің қиындығы. Түсінбейтін қарым-қатынастар мен күтпеген тәрбие. Ауытқу , оқшаулану, көңіл- күйінеәсер етуі.
Орта ерсектік (40тан-45 –60 жасқа дейін ).Орта жас.	Шығармашылық . Өзімен және басқа адамдармен өнімді шығармашылық жұмыс. Кемелді, жан-жақты өмір. Жанұя қарым-қатынасна қанағаттану. Балаларын мақтаныш тұту. Жаңа жеткіншектерді оқытып тәрбиелеу.	Тоқырау. Өзін ойлаумен өту. Жұмыстағы өнімсіздік. Ерте мүгедек болу. Құдайдан өзін ғана сұрап, өзіне ғана қамқор болу.
Қарт ересектік (60 жастан жоғары).	Толық өмір сүру. Өткенді ойлау, оны бағалау. өткен өмірі қандай, сондай қылып оны қабылдау. өткен өмірінің толық және пайдалы екенін сезіну. Болатынның бәріне көну. өлімнен қорпау керек екенін түсіну.	Түңілу.Өмірдің босқа өткенін, аз уақыт қалғанын, уақыт жылдам өтіп бара жатқанын сезіну. Басқа өмір үріп жүргенін сезіну. Өз-өзіне сенімді жоғалту. Қайтадан өмір сүруді армандау, өмірден лғанын азсынып, бұрынғыдан көбірек алуға ұмтылу. Алжу,тақалып келе жатқан өлімнен қорқу.

Бұнда, Э.Эриксон даму кезеңдерінің сегізге бөліп, жоғарыда айтылған жас қосылудағы дағдарыстарды суреттейді. Бірінші кезеңде баланың дамуы үлкендердің, оның ішінде, анасының қарым-қатынасына байланысты. Бұл кезеңде баланың адамдарды жатырқау және жатырқамауы қалыптасады.

Екінші кезеңде балада өз бетімен өсіп, сенімділік пайда болады. Бұлардың қадыптасуына үлкендердің балаға деген қарым-қатынасы көп әсер етеді.

Үш жасынан бастап баланың тұлғалық тәрбиесі мен мінезі қалыптаса бастайды- дейді Эриксон өхзінің зерттеулерінде. Баланың дамуына, дұрыс тәрбиеленуіне үлкендер әсер етеді, бірақ зерттеулерде басты роль заттық қызметке байланысты дегенмен, үш жасар бала өзін кішкене тұлға ретінде де ұстайтынына күмән жоқ. Үшінші және төтрінші даму кезеңдері, Эриксон бойынша, толығымен Д.Б.Эльконин және басқа өзіміздің психологтарымыздың ойларымен сәйкес келеді. Берілген тұжырымда оқу және еңбек қызметінің баланың (5-11 жас аралығындағы) психикалық дамуына үлкен маңызы бар.

Біздің ғалымдарымыздың Эриксонның көзқарастарынан айырмашылығы ол баланың іскерлігі мен дағдыларына көңіл бөлмей, оның қасиеттеріне қарайды: белсенділігі мен еңбексүйгіштігіне, оған қарама қарсы енжарлық пен еңбек еткісі келмейтіндігінде.

Жеке бастың келесі даму кезеңдері отандас писхологтардың назарларында көрсетілмеген. өмірдегі әлеуметтік ролдер адамды көп нәрсеге жаңадан қарауға әсер етеді. Әсіресе, жеке бас даму ерте ересектік жастық шақтан кейін келетін, кезеңіне көңіл бөлгенде ғана белігілі.

Сонымен, Э.Эриксон көрсеткен анамальды (қалыпсыз) даму сызығы бұл тек жас аралығында көп дау туғызды. Бұл даму кезеңнің басқа формалары да болуы мүмкін. Яғни, Эриксон жүйелі көзқарасына психоанализ бен клиникалық практика қатты әсер етті.

ЗФрейд адамзаттық мінез-құлықты нақыты оқып үйрену арқылы невроздық қақтығысты түсінуге болады деді. Ал, Э.Эриксон алынған жалпы құбылыс тек қана невроздың аналогиясы ғана-деп санамайды. Оның ойынша, «Я» адамзаттық негіз яғни қоғамның әлеуметтік ұйымдасуының түбірі болып табылады. Э.Эриксон психонаналитикалық тұжырымдамасында «Я» және қоғамды қатынасын құрды. Сонымен бірге оның тұжырымдасында – бұл балалық шақ тұжырымдасы болды. Дәлірек келгенде адамзатқа ғана ұзақ балалық шақ тән.Сонымен бірге қоғам балалық шақтын ұзақ болуына әкеледі. «балалақ шақтын жалғасуы ол адамның техникалық және интеллектуалды ойының әбден машықтануына, сондай-ақ ол адамның өмір бойғы жетілмеген эмоциональды ізін қалдырады»- деп жазды. Э.Эриксон.

Бала дамуындағы оқытудың жетекші ролі. Баланың бүкіл өмірі үлкендерге байланысы олар ұйымдастырып бағыт беріп отырады. Баланың практикалық іс-әрекеті үйретудің (оқыту) нәтижесінде қалыптасады. Ж.Пиаже 1921-22 жылы баланы оқытсанда, оқытпасанда психикасының дамуына, ақыл ойының өріс алуына ықпалын тигізбейді. Осыған орай, зерттеулерде көрсеткендей бала психикасы тек оқытудың негізінде дамиды.

Үйрену саналы жүргізіле бермейді көп ретте үлкендер балаларды стихиялық жолмен үйретеді. Баланың тәрбиесі стихиялық жолмен емес, ақылға салып мақсат көздей, оған нені үйрету керектігін әдейі қамқорлық жасай отырып және жан жақты болуын қамтамасыз етуі қажет. Бірақта, психикалық даму үйретуге тәуелді болмастан, өзінен-өзі өрби беретін сияқтанады. Әрине бұл қате пікір. Оқыту егер психикалық дамуды бала жеткен дәрежесіне лайықталып жүргізілсе ғана табысты болуы ықтимал деген қорытынды шығады. Бала қоғамдық тәжірбиені бойына сініре, адамға тән әр түрлі іс-әрекетті игере отырып дамиды. Оған бұл тәжірбиені де, бойында бұл іс-әрекетті қалыптастыратында – оқыту. Оқыту баланың дамуына ыңғайластырылып жүргізілмейді және оның артында қалмауы тиіс.

Оқыту дамудың жеткен дәрежесін есепке алады. Мұндағы мақсат – сол жерде қалу емес, одан әрі дамуды қалай жүргізу керектігіне келесі қадам жасалуы қажеттігін білу. Демек, оқыту психикалық дамудан озық жүреді, оны өзінің сонынаң ерітеді. Л.С.Выготскийдін айтуынша, оқыту баланың баланың есеюін тездетеді, яғни оны алға қарай сүйрейді. Егер баланы ақылды етемін десеңіздер – оқыту тәсілдері оның қолы жеткен даму дәрежесіне дәл ықшамдай, шамалы алға қарай оздырып жүргізу керек. Осы оқу мен даму мәселесін қарастырған ғалымдарды үш топқа біріктіруге болады.

- Баланың даму процестері оқу процестерінең тәуелсіз екенің анықтайды. Баланың дамуында оқу белсенді қатыспайды. Даму циклі әр қашан оқу циклынаң бұрын жүреді. Оқу дамудың артында жүреді. Даму әр қашанда оқу алдында жүреді.

- Бұл екі процесті бірлікте көрсетеді және де келесі түрде бейнелейді: Оқу - бұл даму.

- Бұл екі теорияны біріктіргісі келеді, бір жағынан даму процесі оқытуға тәуелсіз, екінші жағынан – оқудың өзі дамуға тәуелді. Яғни зерттеушілердің позитивтілігін көреміз.

а) екі қарама-қарсы көз қарастарды біріктіру. ә) екі негізгі процестердің өз ара тәуелдігі. б) бала дамуында оқу ролін кеңейту.

Баланың үлкендермен бірлесе орындайтыны мен оның өзінің жеке атқаратың қызыметінің арасындағы айырмашылық баланың таяудағы даму аймағы деп аталады. Мәселең үлкендер сәбиге көрсеткенде, нұсқау бергенде, түзету еңгізгенде т.б. Таяудағы даму аймағының көлемі – баланың үйренгіштігінің, оның бойында осы кәзір бар даму қорының маңызды көрсеткіші.

Оқытудағы (үйретудегі) әр – бір жана адам баланың таяудағы даму аймағын пайдаланады.

Өзіндік бақылау сұрақтары:

1. Биологиялық және әлеуметтік фактордың адам психикасның дамуындағы маңызы.

2 .А.С.Выготскийдің еңбегіндегі бала психикасының қозғаушы күштері мәселелері.

3. Бала психикасының дамуындағы іс-әркеттің ролі. Жетекші іс-әркет туралы түсінік (А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин).

4. Психикалық әрекет субъектісінің сыртқы әркет интериоризациясының жемісі.

5. Психикалық даму теориялары: психоаналитикалық, когнитивті, бихевиористік, гуманистік, іс- әрекеттік.

6. Бала дамуындағы оқытудың жетекші ролі. Оқыту мәселесі.

7. »Таяудағы даму аймағы»ұғым.

Лекция №3

Тақырыбы. Психикалық дамудың жас ерекшелік кезеңдері.

Жоспар:

1. Жастың жалпы сипаттамасы.

2. Жас шамасына қарай даму кезеңдері ауысуының негізгі механизмдері.

3. Д.Б. Эльконин бойынша психикалық дамудың жас ерекшелік кезеңдерінің сипатамасы.

4. Бала психикасычың дамуындағы сензитивтік кез.

Әдебиеттер:

1.Педагогикалық және жас ерекшілігі психологиясы. Ред.бас.А.В.Петровский А., 1987

2.Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология А. 1987

3.Возрастная и педагогическая психология под.ред. М.В.Гамезо М.1982

1. Жастың жалпы сипаттамасы. Әр түрлі көз қарастарда даму сатыларының өзгермейтіндігін дәлелдейді. Жас жөніңдегі мұндай ұғым психикалық дамуды табиғи биалогиялық процес деп түсінумен байланысты. Сонымен бірге педалогия ғылымының өкілдері баланың жас кезенінің биалогиялық фактор бойынша ажыратадыы. Мысалы тісінің жетілуі, даму сипатына қарай болады. Бұндай бөлу жас кезенінің анықтау дұрыс емес.

Қарама-қарсы көз қарас- жас даму білім – мен жағдыларды жәй жинақталуы ретінде қарастырылады. Кеңес үкіметі психалогиясы жас кезендері тарихи сипатта болады деп көрсетті. П.П.Блонский, Л.С.Выготский тұжырымдамасында: тарихи даму процесінде балалар өсетін жалпы әлеуметтік жағдайлар оқытудың мазмұны мен әдістерін өзгертіп отырады. Яғни олардың барлығы дамудың жас кезендерінің өзгерісіне әсер етпей қоймайды.

Әрбір жас шағы психикалық дамудың ерекше сапалы кезеңі болып табылады. Оның жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығы құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады.

Л.С.Выготский енбегіндегі кезендерге бөлу мәселесі жас шағы дамудын белгілі бір дәуірі немесе сатысы, дамудың белгілі бір бір шама тұйық кезені деп көрсетті. Мұның манызы дамудын жалпы циклінде алатын орыны мен жіне дамудын жалпы зандарының одан әркез өзіндік көрініс табуымен анықталды. Бір жас сатысынаң екінші сатысына өтуде бұрынғы кезендердегі болмаған жаңа құрылымдар пайда болады. Жас шағы балаға оның дамуының сол кезенде қойылатын талаптар айналасындағылармен қарым-қатынас ерекшеліктерімен, баланың жеке басының психалогиялық құрылымы даму денгейімен білім мен ойлауының даму дәрежесімен, белгілі бір физиологиялық ерекшеліктерімен сипатталады.

2. Жас шамасына қарай даму кезендері ауысуының негізгі механизмдері. Жас кезенінің айналасындағылармен қарым-қатынас жасаудын даму денгейі білімдердін, қабілеттердің даму денгейі арасындағы байланыс анықтайды.

Д.Б.Эльконин көрсеткендей – даму процесінің осы екі түрліше жақтарының арасындағы өзгеріс келесі жас кезендеріне өтудің өте манызды ішкі негізін құрайды. (қозғаушы күшін). Мәселен ерте сәбилік шақта баланың сыртқы болмыспен байланысы, оның үлкендерге қарым қатынасы арқылы дәнекерленеді. Яғни қарым – қатынас үстінде бала дағдыларды игереді. Онда қарапайым дәрежедегі ұғымдар қалыптасады, тілі жетіледі т.б. Бұл баланың дербес іс әрекет жасауына мүмкіндік туғызады.

Сонғы жылдары Т.В.Драгунов және Д.Б.Эльконин зерттеулерінде былай қарастырылған әр жас кезені өсу процесінде баланың басты әрекеті қалыптасады, олардын өз араларында жеке қатынастар пайда болады. Бұл қатынасты «әрекет арқылы араласу» деп атаймыз. Ересектер өз ара араласуында бір-бірін силап қана емес, сонымен бірге оларға деген сенімін көз қарасын білдіреді.

Нақты кезенде заттық – мазмұнды басқарушылар типін екі үлкен топқа бөлеміз:

-«Бала – қоғамдағы ересек адам» жүйесі бойынша жүреді. Бұған интенсивті барлау, ал адамдық әрекетке мативтер мен дағдылардын адамдар арасындағы қатынасы жатады. Жас баланың көңіл күйімен араласуы рольдік ойында және құрдастарымен араласуында көрінедітапсырмалармен мативтерді үлкендер әрекетінен бақылайды. Осы топта баланың жалпы әрекеті танымы еліктеумен сәйкес.

-«Бала – қоғамдық зат» жүйесі бойынша жүреді.Әрекеттін түрі бұл топта бір бірінен ажыратылып айтылады. Манипуляттық – заттық әрекет ерте сәбилік жас кезенде болса, оқу әрекеті мектеп оқушыларына, ал кәсіптік оқу - әрекеті жоғарғы сыныпқа тән. Сырт көзге олардын бір-біріне ұқсастықтары шамалы. Шындығында қандай әсер береді, қасық, шанышқы, ыдыстармен әрекет жасаған немесе математика, громатикамен айналысқанда. Ал жалпы алсақ бұлардын бәрі адам мәдениетіне қызымет жасайтын қарапайым элементтер.

Баланың жетілуіне жетекші іс-әрекет әсер етеді. Өсе келе ол толықтырылып отырады.

Әр кезеннің жетекші іс-әрекеттері мынандай: - Эмоционалдық араласу, заттық манипуляттық, рольдік ойын, оқу әрекеті, жеке араласу, кәсіптік оқу. Осы үлгі бойынша баланың дамуында бірінші жағынаң орын алады кезендер (алдына мақсат, мотив, дағды және адамдармен араласу) осы дамудын басты мотивтік – талап сферасы, екінші жағынан кезендері (заттармен әрекет жасағандағы іс-әрекеттер). Бастысы – баланың танымдық әрекетің ұйымдастыру, олардын жас ерекшелігіне қарай кезендерге бөлу.

Жас кезендерге өту барысында Д.Б.Эльконин мынандай кестені пайдаланды. Баланың дәуірге, кезеңге, фазаға өту кезеңі. Әр дәуір екі кезеңнең тұрады. Дәуір: Ерте сәбилік шақ, балалық шақ, жеткіншектік шақ.

Кесте бойынша:

Қажеттілігінің, қимылының дамуы. Кезеңнең кезенге өту. дәуірден дәуірге өту.

Баланың айналасындағы адамдар мен өз ара қарым-қатынас тәсілдері және оның кез келген психикалық іс-әрекетінің дәрежесі арасындағы қарым-қатынас екі жақтан дамиды мәселен баланың іс-әрекет мүмкіндіктерін кенейту. Оның қажеттіліктерін өзгертуге байланысты. Сондай – ақ жас шағы кезеңіне бөлу қоғамдық дамудың түрлі сатысында тұрған халықта әр түрлі болатыны және мәдени даму түрліше болатыны белгілі. Осыған орай есеюді әлеумет жасына және әр баланың өзіне тән хронологиялық жасына байланысты.

Әлеумет жасы дегеніміз? Заманың талабына қарай есейюдін әр түрлі болып келуі. Қоғам әрбір жас шағы кезеңінде баладан нені талап етуге және нені күтуге болатыны жөніндегі үлкендердің түсінігін белгілейді.

Үлкендердін талабын орын үстінде баланың өз беттілігі, үлкендермен қарым-қатынас жасау барысындағы қайшылық «дағдарыс» кезені кездеседі. Кейде бала неғұрлым тез секірмелі түрде адам танымастай өзгертіп жіберетіндей өзгерістер басталады.

Бір кезеннен екінші кезенге осылай секірмелі өтуі дамудың дағдарыс кезені деп атайды. Ал, акселерация ұғымы – дегеніміз баланың шапшан даму құбылысын айтамыз. Бұл тек дене дамуынан ғана емес, ақыл ой дамуынан да байқалады.

Кезеңдерге бөлу кестесі № 2

Жас кезендері	Жетекші іс-әрекеті	Танымдық әрекеті неге бағытталған	Психиканың қай сферасы басым дамиды	Жетістіктері
Нәрестелік кезең (туғаннаң –1 жас)	Эмоционалды қарым-қатынас	Қарым - қатынасты тануға бағытталған	Жеке бас	Қарым-қатынасқа қажеттік, эмоционалды қарым-қатынас
Сәбилік кезең (1-3)	Заттық әрекет	Затты тануға бағытталған	Дүние таным процесі	Сөйлеу және көрнекі әрекетті ойлау
Мектепке дейінгі кезең (3-6-7)	Рольдік ойын	Қарым-қатынасты тануға	Жеке бас	Қоғамдық маңызды және қоғамдық бағалы әрекетке қажеттілік
Кіші сынып оқушылары (7-11)	Оқу	Бастауыш ғылымды тануға бағытталған	Интеллектуалды-танымдық	Ырықтылық, ішкі әрекет жоспары,өзің өзі бақылау, рефлексия
Жеткіншек жас (11-15)	Оқу процесіндегі қарым-қатынас әрекеті,ұйымдастырылған еңбек әрекеті	Әр түрлі кезеңдегі қарым-қатынасты тануға бағытталған	Жеке бас	Өзін -өзі бағалау, ұжым өмірінің мөлшеріне бағыну, үлкен болуға ұмтылу
Ересек жас (15-17)	Кәсіптік оқу	Мамандық ты таңдауға бағытталған	Танымдық	Кәсіптік қызығушылық

Әрине , қазақ еліндегі адамдар да өзге халықтар сияқты балалары қай жасында нендей өзгерістерге ұшырайтынын бақылап, оның есеюіне орай жасты неше түрлі кезеңдерге бөлген. Осының қажет екені мынадан аңғарылады: әр жас кезінде баланың өз үй –ішінде және құрбылары арасында алатын орны түрліше келеді дегенде, біз олардың атқаратын қызметінің жасына қарай болуын, не киетін киімдерінің түрліше келуі. Осыған орай жас кезеңін топтастырып көрейік.

Туғанан 1 жасқа дейінгі кезең – нәресте жас кезеңі. Нәресте жасы мынандай 2 кезеңге бөлінеді:

А). бесік жасына / туғаннан 7 айға дейін/;

Ә). еңбектеу жасына / 7 айдан 12 айға дейін/.

1-ден 3 жасқа дейінгі кезеді – бөбектер жасы деді. Бұл кез баланың тілі шығып, денесі нығайып, ойнай бастау мезгілі. Бөбек өте мейірімді келеді. Мәселен,қозының үстін сипау, не солардың дауысын салу. т.б.

3-тен 7- дейін сәби жасы. Бұл жастағылар жұмыстың қарапайым түрлерін орындауға қатысты.: қыздар көбіне қазан –аяқ ұстап шешелеріне көмектеседі / нан илеу,су әкелу т.б./.ұлдар бұзау, не қозы бағу.т.б.

8-ден –11 жасқа дейін періште жасы. Психикалық және физиологиялық даму жағынан қыз бала ұл балаға қарағанда қазіргі ғылым тұрғыснан /1-1,5/ жыл алда келетінін, елде мәдениет таралмай тұрған кезде әбден жақсы білінді. Бұл жас кезеңін періште жасы дейтін себебі әдет-ғұрыптарды сақтау міндеттелінді. Егер бұлар бұзақы іс жасай қалғанда соның кіне екені осы жастардан соң есептеленді. Қыздар шешесіне көмек өкрсетуге тиіс болды, ұл балалар үй –ішінен сыртқы жұмыстарға жегілді.Демек, осы жастағылар игілікті өңдіруге қатыстырылды. Дегенменде бұл жас әлі кішкентай деп есептелді.

12 жастан 15 жасқа дейін бозбала кезеңі. Бұл мезгіл ұл мен қыздардың едәуір сеіп қалған кезеңі. Мұны мынадан байқауға болады: үйге қонақ түскенде осы жасатағы қыздар қонақтардың көзіне көрінбейтін. Ұлдары үлкендермен табақтас болған.

15 жастан бастап үлкендер жасы. Бұл кез ұлдары үйленіп,еншісін бөліп беріп, қыздары ұзату мезгілі болатын.

Дегенменде, осы айтылған кезеңдерге қарай сол кездегі бала өзінің ісін / қай кезде үйленуін т.б./ соған түгелдей арнады деп отырған жоқпыз, осы тек шамамен айтылып отыр.Осы мағұлматтар баланың өз жасынан / хронологиялық жасынан/ басқа әлеуметтік жасының кездескеніне дәлел бола алады.

4. Бала психикасычың дамуындағы сензитивтік кезеңі. Балалар психикасының дамуында аса нәтижелі және нәтижесі аз мезгілдер кездеседі. Нәтижелі мезгілді сензитивтік кезең деп атайды. Сензитивтік кезеңді әдетте метафора ретінде егіннің жақсы не нашар шығумен ұқсастырады. Әр жылдарда егіннің жақсы не наашар шығатын мезгілдері болатыны сияқты адамның соның ішінде баланың әр нәрсеге әуесқойлығы сезімталдығы түрліше болып кездесетін мерзімі бар. Осы мәселені тұңғыш рет көтерген италияның педагогы Мария Монтессори (1870-1952). Бұдан соңғы кездерде кеңес психологтары Л.С. Выготский, Н.С.Лейтс осы жөнінде құнды пікірлер берді.

Сензитивтік кезеңге мән беретін себебі осы кезде бала әсерленгіш келетінен осыны пайдаланып қалу қажет. Өйтпесе кеш болып кетеді. Бұның солай болуы мынадан : баланың қабілеті тек үнемі прогрессивтік жолмен дамымай үлкейген сайын кері кетуі де ықтимал. Осы туралы ілгердегі Ф.Энгельстің сөзін қараңыз егер біз бала қабілеттілігінің мол кезін сол мезгілде пісіп тұрған кезінде пайдаланбай кешігіп дамытамыз десек онда сол кездегідей кейін дамыта алаалмаймыз. Ал дамыта алғанынң өзінде соған көп қаражат шығару керек.Сензитивтік кезеңнің өзіне келсек бұл тек бала жасында ғана емес адамның барлық өмірінде түрліше болып кездеседі. Жас кезінде адам түрлі нәрселерге әсерленгіш мән бергіш келеді. Бірақ осының өзі көпке созылмайды егер 60 тан асқан кісіден оның өмірінің қай мезгілі есінде айқын қалған жасында мағұлматтар айқын қалмаған деп сұраса ол 20-25 - ке дейінгі басынан кешірген оқиғаларын айтып кейінгі кездері әсіресе қартайған уақыттың онша еске түсіре алмас еді. Әрине оның қартайған кезі жақын арада болып өткендегінен, алдымен осы еске түсуі дұрыс болар еді. Бірақ осы кісіден өмір сүрген жасының ішінен қажет деп тапқан бейнелерді таңдап ал десе, жас кезіндегі оқиғалар оның есіне алдымен түсетіні сезесіз.Осының себебі мынада: үйленбеген кезде жастардың мұқтаждығы көп болмағандықтан, өзінің айналасындағы кездескен әсем нәрселерге үлкен мән береді және көзіне айқын болып көрінеді. Қартайған кезді алсақ, мұнда жағдай өзгеше.мысалы, қарт әйел көшеде келе жатқанда жан жағына қарағанымен, көзіне түскен заттарды, не адамдарды аңғарып жарымайды.Себебі бір нәрсені іздеп асығып бара жатыр бұл мысал әуелгі кездегі жастардың өмірі үлкендерге қарағанда өзінше сензитивтік кез екеніне дәл бола алады.

Бірақ сензитивтік кезең тек осылай болып келмейді. Кейде тиісті қабілеттіктің айқын білуіне де байланысты. Бастауыш мектеп жасындағыларды /7-10/ алсақ,бұларда мұғалімнің айтқанына сын көзімен қарау онша кезеспейді. Аузынан шыққан сөздерінің бәріне сенеді. Осыны пайдаланып, бұл жастағыларға көп мағулматтарды ұқтыруға болады. Ал егер осы мезгілді толық пайдаланбаса, алдағы кезде баланы оқыту қиынға соғады. Осы жастағы балалар еңдігі жас кезеңіне /11-16/ көшкенде, бұрынғыдай емес, ,нді ұстаздың сөзіне сынмен қарайды. Сондықтан бұлар үшін бастауыш сыныптағылар сияқты оқ мазмұнын қызықтыру оңай соқпайды. Бірақ жеткіншектердің жасына тән өздерінің сензитивтік кезі бар: бұлардың күші мен ақылы молайып қалғандықтан, қуатын, ептілігін тиісті салаға қолданғысы келіп, өзін -өзі құрбыларының, не үлкендерінің алдында көрсеткісі келіп тұрады. Ал ересек жас /16-18/ кезеңіне келсек, мұндағылар әр істі ойланып орындауға икем келеді және өзінің келешегі жөнінде ойланып, өзін-өзі тәрбиелеуге құмар келеді.Оыс айтылған жеткіншектермен ересектерге тән сензитивтік кездің осы түрлерін мезгілінде пайдалану тәлім –тәрбие жұмысында ерекше орын алады.

Сензитивтік кезең көбіне тілді меңгеруге және ақылға байланысты келеді. Әдетте 3 жастағы бала ана тілін меңгеріп қалғаны сол, ол осыны жоғары оқу орындарында 4-5 жыл ағылшын тілін оқығандардан артық білмесе, кем білмейді. АҚШ-тың тілшісі Э.Пулгремнің айтуынша, егер баланы шет тіліне 4-5 жастан оқытса, осыған тез үйреніп, сол тілді кейін жақсы білген солар еді. Ал тілді балалардың сензитивтік кезі сөніп қалғанан кейін оқытса,осыған көп уақыт және қаражат жібергенімен нәтижесі аз болады. Осылай деу әбден дұрыс. Ал ақыл-ойға келсек, бұл тілді меңгеруге қарағанда кеш дамиды. Егер бала 10 жасқа келмей ана тілін жақсы білетін болса ,ақыл-ой тек 40 жасқа келгенде толады. Демек, тіл мен ойдың сензитивтік кездері түрлі уақытта кездеседі.

Осы айтылғандардың музыка, живопись өнерлеріне де тікелей қатысы бар. Ірі суретшілер мен композиторлардың өз саласында қабілеті 10-12 жасында дами бастаған. Ескерте кететін мәселе, кейбір жағдайда баланың бастапқыда бір нәрсеге ешқандай ықыласы болмаса , кейін сол нәрсеге ықыласы түсуі мүмкін. Мұның себебі әуелгі кезде осыған ол қызықпайды және осыған оны қызықтыратын түрткі де кездескен жоқ. Сензитивтік кезеңнің болуы кейде түрткінің болуына да тәуелді.Осыдан шығатын қортынды, баланың сензитивтік кезеңі оның тек бәлендей жасында кездеспей, оның жеке басының ерекшелігіне қарай алдыңғы өмірінде де кездесуі мүмкін. Демек, сензитивтік кезңнің айқын білінетін кезеңі болғанымен осы әр балада түрлі жаста кездесуі ықтимал.

Баланы оқыту барысында, жас ерекшелігің ескеру тиіс. Әрбір шақ оқытудың әр түрінде зеректігімен ерекшелінеді. Белгілі бір оқыту әсері психикалық даму барысында неғұрлым зор ықпал ететің жас шағы кезендері болады. Бұны сензитивтік кезең деп атаймыз. Дамудын сензитивтік кезендердін болуы үйретудің еңді ғана қалыптаса бастаған психикалық сапалаларға көбірек әсер ететіндігімен түсіндіріледі. Бұл сәтте олар мейілінше иілгіш, көнгіш келеді. Ал, қалыптасып қалған сапаларды өзгерту, әлде сапалаларды өзгерту әлде қайда қиын.

Сонымен біз сензитивтік кезеңдерді үстірт қарастырып өттік. Мұның әлі күнге дейін жете зерттелінбеген жақтары бар. Егер сол зерттелінбегендер білінсе, онда балаларды оқыту мен тәрбиелеу жұмыстары үлкен табыстарға жетер еді. Әрине сензитивтік кезеңнен болуынан шығатын қортынды: әрбір нәрсенің өзіндік мезгілі бар болатын сияқты, қабілеттіктің да балада туатын және сөнетін мегзілі бар. Осы мүмкіншілікті / қабілеттіліктің туатын мүмкіншілігін/ өз мезгілінде пайдаланып қалу керек.

Қазіргі кезде сензитивті кезендердің оқытудың барлық түрінде бірдей қажет еместігі анықталды. Бірақта, мектепке дейінгі кезеңде тұтас алғанда оқытудын қабылдауды, елестетуді және образды ойлауды дамытуда әсер ететің түрлеріне неғұрлым сензетивті (сезімтал) болатындығын дәлелдейтін фактілер көп.

Бөлім 2. Жас кезеңдеріне психологиялық сипаттама.

Тақырып 4. Нәрестелік шақтағы баланың психикалық дамуы.

Жаңа туған кезең. Баланың дүниеге келуі – күрт өзгеріс болып табылады. Біршама тұрақты ортадағы тіршіліктен (ана организмдегі) ол кенеттен жиі өзгеріп тұратын сан алуан тітіркендіргіштерге толы, ауалы ортадағы мүлдем жағдайға, яғни бұрынғы дәрменсіз тірі жан дәрежесінен ақыл – есті адам болып өсетің дүниеге шығады. Жаңа туған бала (туған сәттен 1-2 айға дейін).Өмірге бала шыр етіп келетіні белгілі. Бірақта, баланың дүниеге келуіндегі шыр етіп қалуын әр түрлі пікірлермен ғалымдар түсіндіргісі келеді. Мәселен З.Фрейд жарық дүниеге келген баланың шыр ете қалуын ана организмінен бөлінген сәтте болатын қамыға жылауы деп есептеді. Фрейд бойынша, осы сәттен бастап баланың инстинктік қажеттіліктері мен қоғамдағы өмір талаптары арасында тұрақты қақтығыс пайда болады. Фрейд бұл қақтығыстың психикалық өмірді қандай үздіксіз драмаға айналдыратын пессимистік тұрғыда суреттейді.

Фрейдтің бұл идеясы бала туған сәттен екі жасқа дейін болмыстан мүлдем аулақ болады: оның ішкі дүниесі өз қажеттіліктерін ақиқат дүниеде емес, өздерінің қиялдарында, түс тәріздес толғаныстарында қанағаттандырудың тума қабілетімен шектеледі деп есептеді. Бұл Ж.Пиаженің алғашқы еңбектеріне әсер етті. Фрейд пен Пиаженнің аталаған қағидалары өткір сынға алынды. Француздың прогерсшіл зерттеушісі А.Валлон шарылдап жылауы бірдемені алдын ала сезу немесе соған байланысты өкіну ретінде психологиялық дәлелдеушілікті құрғақ бос қиял деп есептеді. Ал. кеңес психологтарының тарапынан Л.С.Выготский сынға алды. Ол нәресте өмірі тұтастай үлкендерге тәуелді болатынын көрсетеді.

Әрине, баланың жаңа жағдайдағы өмірін оның бойына туа біткен механизмдер қамтамасыз етеді. Оларда әлі де болса жетекші іс-әрекеттер жоқ. Шартсыз рефлекстер баланың дамуындағы алғы шарты. Оның түрлері:

- қорғаныс рефлекстері – олар тітіркендіргіштен қашықтауға немесе оның әрекетін шектеуге бағытталған. (көзін жыпылдату, түшкіру, жөтелу).

- бағдарлау рефлексі – басқа тітіркендіргіштерге жанасу реакциясынан көреміз. (қатты тітіркендіргішке басын бұру).

- тамақтану рефлексі – бала тітіркендіргіш жаққа басын бұрып, ауызын ашады. (ему, сору, жұту).

- қимыл – қозғалыс рефлексі – баланың алақанына бірдеңе тиіп кетсе жармасу реакциясын тудырады. (жармасу, жүзу, еңбектеу).

Олардың бәрі баланың сезім мүшелері сияқты туылатын сәтке қарай тиісті мөлшерде дамып жетілетін жұлын мен ми қабығы асты нерв орталықтарымен реттеліп отырады. Сыртқы әсерлердің көпшілігіне нәресте қолдары мен аяқтарының жалпы, жіктелмеген қимылдарымен жауап қайтарады. Үлкен ми сыңарларының қабығы әлі толық қалыптасып болмаған: нерв клеткаларының тармақтануы жоқ дерлік, өткізгіш жолдар сақтағыш миелин қабықтарымен қапталмаған. Бұл қозудың кең жайылып кетуіне және шартты рефлекстердің пайда болуының қиындауына жеткізеді. Туа біткен мінез-құлықтың көптеген түрлерінің болмауы баланың әлсіздігін емес, қайта күштілігін білдіреді, өйткені ол адамға тән жаңа тәжірбиені игерудің, мінез-құлықтың жаңа формаларын шексіз игерудің мүмкіндігіне ие болады.

Жаңа туған кезеңдегі мидың қалыпты жетілуінің қажетті шарты – анализаторлардың белсенді қызмет атқаруы. Егер бала сенсорлық оқшаулану жағдайына түссе ( тиісті мөлшердегі сырт әсерлердің болмауы), оның дамуы күрт баяулайды.

Жаңа туған баланың дамуының айырықша ерекшелігі сол, оның соматикалық (дене) қимылдарынан гөрі анализаторлар іс-әрекеттері тезірек қалыптасады, соның ішінде әсіресе көру, есту тәрізді жоғары анализаторлардың іс-әрекеттері қарқынды қалыптасады. Осының негізінде бағдарлау рефлексі дамиды және сан алуан шартты рефлекстік байланыстар жасала бастайды. Әрине, туа біткен реакциялардың көпшілігі сәбидің өмір сүруі үшін керек. Шартты рефлекс баланың 10 айлық кезінде пайда болады, яғни тамақтану үстінде.

Дүниеге келу оның бойындағы органикалық қажеттікті оттекке, тағамға, жылылыққа қажеттікті қанағаттандыруға бағытталған мінез-құлықтың туа біткен, инстинкті формаларын таза күйінде бақылауға болатын адам өміріндегі бірден бір кезең болып табылады. Бұл органикалық қажеттіктер, дегенмен, психикалық дамудың негізі бола алмайды- олар тек қана баланың өмір сүруін қамтамасыз етеді.

Бала бойындағы шартсыз рефлекстер мінез-құлықтың адамдық формаларының пайда болуын қамтамасыз ете алмайды. Оның хайуанаттар ролінен өзгешілігі осында. Ал, хайуанаттар төліндегі шартсыз рефлекстердің күрделі жиынтығы қорғаныш, жемтік аулау, аналық, қалыпты өмір сүруге қажетті тағы басқа реакциялар қалыптасқан малдың не аңның өсіп шығуына мүмкіндік береді.

Зерттеулер көрсеткендей, баланың туа біткен аздаған реакцияларының жиынтығында сыртқы тітіркендіргіштерге көптеген рефлекстер бар, олардың негізінде ештеңе дамымайды. Бұл – баланың хайуанаттардың арғы атасынан тұқым қуалайтын атавизимдік рефлекстер. Жоғарыда аталған туа біткен рефлекстердің ішінде жармасу рефлексі мен еңбектеу рефлексі осыған жатады. Бұл рефлекстерге тән қозғалыс түрлері бара – бара жойылады. Жармасу рефлексі жұдырық түйген кезде алақанның тітіркенуінен пайда болады. Баланың психикалық дамуына сыртқы дүниемен өзара әсер теу қабілетін дамытуға қажетті қозғалыстарды жармасу қимылдары негізінде емес, саусақтардың тітіркенуінен пайда болатын қармау негізінде басталады. Жармасу рефлексі бала қарамауға үйренуден бұрын жойылады. Табанмен тіреп еңбектеу рефлексі де кеңістікте өздігінен қозғалуды дамытудың негізі болып есептелмейді. Зерттеулер нағыз еңбектеу аяқпен итеруден емес, қолдың қозғалысыныан басталатынын көрсетті: бала көңілі ауған нәрсеге ұмтылады, қолын «кезек қозғап», алға жылжиды.

Қармау мен еңбектеу туған күннен бастап емес, одан едәуір кейін, үлкендердің осы қимылдары үйретуімен, жаттықтырумен қалыптасады.

Сонымен, бала хайуанаттар төліне қарағанда, әлдеқайда туа біткен мінез-құлық формаларымен аз қаруланған. Балада адамға тән мінез-құлық формалары әлі де қалыптаспауы тиіс.

Танымдық өрісініңң дамуы. Туғаннан көру және есту анализаторлары әлі де болса аяқталмаған, ол белсенді түрде қалыптасады. 2-3 апта да қабілеті көрінсе, ал 3-4 апта да көру тұрақтылыққа ие болады.

Эмоционалдық өрісінің дамуы . Жандану комплексі. Жаңа туған нәресте өмірге алғашқы қадамын шыңғырып жылаудан бастайды, бұл ілкіде шартсыз рефлекторлы сипатта болады. Алғашқы айқай-дауыс саңылауының тарылуының нәтижесі. Тарылу алғашқы тыныс рефлекстерін шығарады. Кейбір ғалымдар бірінші айқайды ұнамсыз сезімнің (эмоция) алғашқы көрінісі деп еспептейді: тарылу тыныстың қысылуын туғызады. Осы жағдайда,шынында да бұлшық ет реакциясы мен эмоциялық көзқарасты ажырату мүмкін емес, өйткені жаңа туған нәрестенің өмірілік тәжірбиесі әлі жоқ. Алайда сәби жылу, ұйқы, тамақтану қажеттілігіне байланысты ұнамсыз түйсіктерге алғашқы күнен бастап-ақ шыңғырып жылаумен жауап береді деп сендіруге әбден болады. Баланың жылауы оның қарны ашуымен, жаялығының сулануымен т.б. негізделеді. Дұрыс тәрбие жағдайында нәрестенің құлақ тұндырарық «іңгәсі»қарсылық сезімін күштірек білдіретін жылауға ауысады. Жылау әр түрлі қиналудың, дененің ауруы ма немесе жан қайғысы ма (әрине кейінірек) табиғи белгісіне айналады.

Ұнамды көңіл күйді білдіретін жымиып күлу жылаудан кейін пайда болады. Әрине, жағымды сезімінің пайда болуы үшін тек органикалық қажеттіліктің ғана қанағаттандырылуы жеткіліксіз. Ол жағымсыз сезімді ғана жойып, бала қуанышты әсерге бөленетіндей жағдай жасайды. Бірақ мұндай қуаныш әлдебір әсер алудан, әсіресе үлкендерге байланысты әсерленуден шығады.

3-7 апта аралығында, яғни 5 апта шамасында балада «жандану комплексі» ерекше әсерленгіш қозғаушы реакция пайда болады. Жандану комплексі – баланың өзіне қарап еңкейген адамға көз тоқтатуы, оған жымиып күлімсіреуі қолдары мен аяқтарын қозғап, жай дыбыстар шығаруы. Үлкендермен қарым-қатынас жасау кезінде туған бұл көріністер – баланың алғашқы әлеуметтік қажеттілігі. Осы сапа баланың психикалық дамуының ең бірінші белгісі болып табылады.

Нәрестелік кезең (2 айдан – 1 жасқа дейін).

Баланың негізі дене дамуындағы жетістіктері.

- жармасуы және манипуляция. Жармасу – бұл затты ұстау және ұстап алу, манипуляция - бұл затпен тиімді қатынас орнатады. Жармасу мен манипуляцияның ролі – бұл қолдың жаңа іс-әрекетке бейімделуін қамтамасыз етеді. Яғни – заттық-құралдарға. Жармасу әрекетінің қалыптасуымен қатар заттармен сілкілеу, тақылдату, лақтыру т.б. қарапайым қимылдар дамиды. 3-4 айлық кезде жармасу қимылдары дамиды. 1 жас соңында бала заттармен түрлі қимылдар жасай алады. (жерге қою, жатқызу, өткізу т.б.)

- еңбек ету - бұл баланың бірінші өзіндік қимыл қозғалысы; онын ролі – жаңа әсерлермен қамтамасыз ету.

Әлеуметтік жағдайының дамуы. Бала үлкендерге туғанынан тәуелді. Өйткені органикалық қажетсінуін және де жаңа әсерлерге деген қажетсінуін үлкендер қанағаттандырады. Сонымен үлкендер сәбилердің табиғи қажеттіліктерін қанағаттандырады: тамақтандырады, шомылдырады, бір жағынан екінші жағына аударады. Үлкендер балалардың әр түрлі әсерленгіш қажеттілігін де қанағатаныдарыды: оны қолға алғанда сәби біраз көңілденіп қалады. Далаға шыққанда үлкендердің көмегімен бала көптеген заттарды байқайды, олардың қозғалнын көруге , қолын тигізуге, содан кейін ұстауға мүмкіндігі болады. Негізі есту және сезіну әсерлерін үлкендерден алады. Нәрестенің үлкендерге тәуелділігі баланың болмысқа ( өзіне) қарым-қатынасы әрқашан басқа адаммен қарым- қатынас жасау призмасы арқылы өтеді. Басқаша айтқанда, баланың болмысқа қарым-қатынасы әуелден бастап әлеуметтік , қоғамдық бойынша қарым-қатынас болады.

Нәрестенің жетістіктері – қарым – қатынасты қажетсінуі.

Жетекші іс-әрекеті – эмоционалдық қарым-қатынас. Жанама түрде эмоциямен, ым-ишара мен, вербальді емес жолмен беріледі. Әрине, эмоциялық қарым-қатынас баланың көңіл күйінің жақсы болуына мықты әсер етеді. Егер бала қырсықтанып, ойнағысы келмесе,сол кезде қасына үлкен кісі жақындаса –ақ болды, оның көңілі көтерліп, ашуы басылады да өзінен-өзі тағы да жалғыз қалып, жаңа ғана жаратпай тастаған ойыншығымен қайтадан ойнай бастайды. Туғанына төрт –бес ай болғанда үлкендерді таңдап қарайтын болады. Сәби өз үйінің адамдарын басқалардан ажырата бастайды, таныстарына қуанып, бөтен адамнан қорқатын болады.

Баланың дамуында зор маңызы бар эмоционалдық қарым –қатынас қажеттілігі әрине, жағымсыз қылықтар жасауға да әкеліп соқтыруы мүмкін. Егер үлкен адам үнемі баланың қасында болуға ұмтылса, онда бала осыған үйреніп кетеді де, үнемі оған назар аударуды талап етеді, егер бір минуттай –ақ жалғыз қалса, ойыншықтарға көңіл аудармай жылайды.

Дұрыс тәрбие әдістері үсітінде, нәрестелік шаққа тән тікелей қарым-қатынас (қайткенде де қарым-қатынас жасау керек болғандықтан), кешікпей белгілі бір затпен , ойыншықпен жасалатын қатынасқа ауысады да үлкен кісі баланың бірлескен іс-әркетіне айналады. Үлкендер баланы әлдебір заттық дүниеге ендіреді, оның назарын заттарға аударып, олармен не істеуге болатынын сан алуан әдістермен көрнекі көрсетіп, балалардың қимылын бағыттай отырып, оған қимылды орындауға жиі тікелей көмектеседі. Үлкендермен қарым-қатынастағы қажеттіліктің ариуы кейде қарама-қарсылыққа д әкеліп соғады. Бұл қайшылық сәби сөзге түсініп, өзі де сөйлей білген кезде ғана шешіледі.

Танымдық өрісінің дамуы. Белсенді түрде көру және есту түсініктері қалыптасады. (3- айдан 4 айға дейін). 9-10 ай балалар көз алдынан көрінбей кеткен заттарды іздей бастайтын болады, демек ол заттардың жоғалмағанын, тек басқа бір жерде тұрғанын түсінеді. Шамамен осы мерзімде затты тани бсатайды. 11 ай шамасында көріп қабылдау туады. Есі ырықсыз. Оның түрлері: эмоциональді, қимыл-қозғалыс есі. 1 жасқа толғанда бала заттың қасиеттеріне зейін аударады. Зейіні ырықсыз 1 жастың соңына орай көрнекі- әрекеттік ойлауы көріне бастайды.

Тілі пассивті түрде. 7-8 айда сөзді түсіне бастайды. 1 жасқа жуық шамасында пассивті сөздік қоры 50 сөз. 8 айда сөйлей бастайды. 7-9 айда бөбек сөздің ырғағын байқау дәрежесіне жетеді. 9-10 айда ма-ма, па-па, нә-нә, 12 айда апа, ата, су т.б. 1 жаста сөздік қоры – 2-15 сөз.

Эмоционалдық өрісінің дамуы. 1 жастағы дағдарыс. Баланың жанама – эмоциональді қарым-қатынасынан жаңа жетекші іс-әрекетке, заттық – құралға өту болып табылады. Эмоциялық көңіл күй баланың жалпы белсенділігін арттырады. Дүниеге келген алғашқы жылдың екінші жартысында дұрыс дамып келе жатқан дену сау бала былдырлап сөйлегіш келеді. Түрлі буынды дыбыстар шығарып, оны ұзақ уақыт қайталайды,үлкендер айтқан буындарды қайтьалап айтуға тырысады.

Былдырлау арқылы сәби қарым–қатынас жасауға әзірлігін білдіреді.

Былдыр сөз – негізінен жеке буындардан тұратын айланыссыз, түсініксіз сөйлеу. Бұл бала дамуының алғашқы кезеңі болып табылады.

Әдетте бұрынғы боп кеткен дамуымен қазіргі даму жетістігі сай келмейекі арада қайшылық болад. Осындай қайшылықты даму дағдарысы дейді. Оның мазмұны өте қарапайым және тез өтеді. Мұндай дағдарыстар ауыспалы кезеңде тез игеріледі. Сонымен бірге, мұндай ерекшеліктер ерекше аталып көрсетілмейді. Кейбір балалар еңбектемей тез жүріп кетеді. Бұндай балаларды терең зерттеу жұмысын жүргізгеннен кейін баланың кешеуілдеп жүруіне әсері болатыны жасырын кезде басталып, пайда болатынын көреміз. Бала жүре бастаған кезде, мұндай кезең жойылады. Осының өзі баланың жүруінің толық кемеліне келмегендігін көрсетеді. Баланың жүре бастауының өзі жас дағдарсының ең бірінші кезеңі. Екінші кезеңі – баланың сөйлеуіне байланысты.бұл бір күнде басталып, жүзеге асатын процесс емес. Бұнда бала сөйлеуінің алғашқы кезеңі болады. Кезең 3 айға созылады. Үшінші кезең- аффект пен ерікке байланысты ( аффект – күшті, эмоциялық тебіреніс) мұны психологияда гипобуликалық реакция дейді. Баланың жас дағдарысына байланысты, бала өзге адамдардың іс-әрекетіне қаңағаттанбайды.Бала біліміне, даму, жетілуіне байланысты қайшылықтарға ұрынады. Бала өз мүмкіндігіне сеніп, өзін қызықтырыған іс-әрекетке ынтасы ауады. Үлкендермен басқаша қарым-қатынас жасауға тырысады. Бұдан қайшылықты дағдарыс болады. Балалр үлкендер талабына сай құлақ аспайды. Наразылық көрсетеді. Үлкендер осы ерекшеліктеріне қараай ауысады. Мүмкіндігіне қараай іс-әрекет үйренеді. Бұл дағдарыс баланың ерік реакциясына байланысты булығып, ашуланшақ, жер тепкілеп жылай басатйды яғни сол талабына наразылық білдіреді. Бірақ көгеріп ауызынан көбік ағып, қояншық ауру, белгісі білінбейді. Баланың даму бағыттындағы дамудың кері шегінген белгісі.

Баланың 1 жас кезіңдегі жас дағдарысының негізгі мазмұнын сипаттайтын осы 3 кезең болып саналады. Ең негізгісі баланың тілдік даму дағдарыстары. өйткені баланың тіл дамуы әр түрлі жағдайда өтеді. Ең біріншісі бала сөзді ойланып, байланыстыру теориясы негізінде меңгереді. Мысалы: атылған сөз бен оның мағынасның айналасында байланыс орналасады. Бала естіген сөзін заттың өзімен байланыстырып есіне түсіреді. Мысалы. Аф-аф (итті) мяу-яу(мысықты) т.б.

Тілдік дағдарысының дамудың ең негізгі ерекшелігі, баланың артикуляциялық дыбыс мүшелерінің қимыл- қозғалыстарының дұрыс дамуына байланысты. Сонымен бірге фонетикалық естудің дұрыс жетілуіне байланысты, баланың сөздік дыбыс формасы өзгереді. Әрине осы кездегі дағдарыстын тууы: баланың жағымсыз эмоциональды реакциясының болуына әкеледі 1 жас өмірінің соңында дағдарыстың болмауы, баланың қарым-қатынасының формасын өзгертеді. Бала психикалық процестері анықталмаған, дайын күйінде берілмейді. Бұл процестердің өзінің қалыптасуы заттық іс-әрекеттен тыс қалыптасуы мүмкін емес.

Өзіндік бақылау сұрақтары:

1. Нәрестелік шақтағы баланың психикалық дамуының ерекшеліктері.

2. Эмоционалдық қарым – қатынас нәрестелік шақтағы жетекші іс-әрекет ретінде.

3. Жандану комплексі нәрестелік шақтың негізгі жетістіктері ретінде.

4. Жаңа туған және нәрестелік кезеңдегі танымдық сферасының дамуы.

5. Нәрестелік шақтағы қимыл мен іс-әрекетті дамытудың ерекшеліктері қандай?

6. Эмоцианалдық өрісінің дамуы. 1 жастағы дағдарыстың тууы.

Тақырып 5. Ерте сәбилік шақтағы баланың психикалық дамуы.

Ерте балалық шақ (1 жастан 3 жасқа дейін). Онтогенездегі тең уақыт ішінде адам психикасы дамуы жағынан әртүрлі «қашықтықтан» өтеді. Баланың бойында алғашқы 3 жылда пайда болатын сапалық өзгерістердің елеулі екендігі соншалық,кейбір психологтар адамның тұған күнінен бастап кәмілеттік жасқа дейінгі аралықта дамудың орта мөлшері туралы ойлағанда, оны 3 жас деп есептеп жүр. 3 жаста бала өзін -өзі күтуге қабілетті, айналасындағы адамдармен қарым –қатынас жасай алады.

Негізгі дене дамуының жетістіктері:

- заттық әрекет, бала нәрсені көрсету арқылы қабылдай алады.

- тік жүруі – баланың еркін де дербес қарым-қатынас жасауына мүмкіндік туғызады.

Тік жүру. Нәрестелік кезеңнің аяғында бала тәй басып, алғашқы қадам жасайды. Тік қозғалу- қиын іс. Кішкене аяқтар үлкен қиыншылықпен аттайды. Жүріс қимылын басқаруға әлі үйренбеген, сондықтан бала үнемі тең басып тұра алмайды. Айналып өтуге тиіс отырғыш немесе табанының астында қалған кішкене нәрсе абалның жүрісін қиындатып, бір –екі аттағаннан кейін –ақ үлкендердің қолына немесе еденге құлап түседі. Сонымен алғашқы табысқа жеткен соң, бала өз денесін ұстай білгенге мәз боладыда, енді осы іс-әрекетін қайталап, өзін -өзі ұстау мерзімін көбейтіп, кедергілрден сүрінбей өтуге тырысады. Оның үстіне, еңбектеуді қойғаннан кейін, жүру қозғалудың, өзі қажет еткен затқа жақындаудың негізі құралына айналады.

Жүруге жаттығу арқылы үлкен орнықтылыққа қол жетеді. Баланың құлауы азайып, көздеген жеріне қарай неғұрлым сенімді түрде аяқ басатын болады, алайда қозғалыстың өзі әлі де ұзақ уақыт бір қалыпқа келмейді. Бала біртіндеп еркін қозғалатын болады. Жас жарымдағы бала қимыл үстінде жаттығады. Жәй жүгіріс және қарапайым жүріс енді оны қанағаттандырмайды. Балалар өз жүрісін өзі әдейі қиындатады: әр түрлі ұсақ нәрселерді баса- көктей жүреді, арқасын беріп жүреді, айналып дөңгеленеді, көзін жұмып алып жүреді. Әрине, аяғынан басып тік жүруге қабілеттіліктің арқаасында бала сыртқы дүниемен неғұрлым еркін және өздігінен байланыс жасайтын кезеңге өтеді. Жүріп үйрену оның кеңістікте дұрыс бағдарлауын дамытад. Бұлшық еттерінің сезімталдығы заттың тұрған жерінің қашықтығын есептеудің өлшеміне айналады.

Демек жүру баланың тәуелсіздігін арттыра отырып, сонымен бірге заттармен , оның қасиеттерімен танысуын ұлғайтады, онымен іс-әрекет жасауға үйретеді.

Әлеуметтік жағдайының дамуы. Бала әлі де болса үлкендерге тәуелді, өйткені үлкендер олардың затпен әрекет етуіне жағдай жасайды. Демек, «бала- зат- үлкендер».

Ерте сәбилік кезендегі жетістіктері: Сөйлеуі. Ерте сәбилік шақ- сөйлеуге үйренуге қолайлы кезең. Сөз үйренуге интенсивті әзірлік, біздің жоғарыда байқағанымыздай, нәрестелік кезеңнен- ақ басталады: балада фонематикалық естудің негізі қалыптасады, сөз дыбыстарын қайталау дағдыға айналады, ақырында, алғашқы сөздерді түсіну және айту пайда болады. Мұның өзі үлкендермен қарым –қатынасын кеңейтеді.

Ерте сәбилік шақта сөйлеудің дамуы екі жолмен жүргізіледі: үлкендердің сөзін түсіну жетілдіріледі және баланың мүлдірмей сөйлеуі қалыптасады.Осы кезде ана тілінің граматикалық құрылымын игеру де басталады. Әуелі – шамамен 1 жас 10 айға дейін балалар бір сөзден, кейін екі сөзден тұратын,септеліп,жіктелмейтін сөйлемдермен шектеледі. Соның өзінде мұндай әрбір сөздің –сөйлемнің әр түрлі мазмұны болуы мүмкін. Сәби «мама» дегенді оны бірде « мама» , «мені көтерші » дегенннің, бірде »мама, менің далаға шыққым келеді» дегеннің орнына айтуы ғажап емес. Кейінірек баланың сөздері өзара байланысып, заттар арасындағы пайым қатынастарды білдіретін болады.

Осы кездегі баланың сөйлеуі – активті және пассивті. Баланың белсенді сөйлеуін дамыту (тілдік қорының дамуы) 1,5 жасқа дейін баяу өтеді Бұл кезде 30-40 және100 сөзді меңгереді. Бірақта оларды өте жиі қолданбайды. 1,5-5 жастан кейін баланың сөздік қоры жылдам белсенді дамиды. Жасқа қарай баланың сөздік қоры 300 сөзге дейін, ал 3 жастан кейін 300-1,5000 ға дейін сөздік қоры дами түседі.

Автономиялық сөйлеу дегеніміз – бұл балалар әдетте үлкендер қолданбайтын сөздерді айтады немесе тілі келмегендіктен сөздерді өзгертеді. Демек, баланың өзіне тән сөйлеуі. Мысалы: ав-ав, нәм-нәм т.б.

Сонымен, сәбилік шақтың басында бала өзін қоршаған заттардың қасиетін түсініп, олардың арасындағы қарапайым қатынастарды байқап, сол байланыстарды өзінің іс-әрекетінде пайдалана бастайды. Бұл баланың заттық іс-әрекетті және сөзді игеру арқылы болатын ақыл- ойының онан әрі дамуына алғышарттар жасайды. Дайын байланыстарды немесе үлкендер көрсеткен байланыстарды пайдаланудан оларды өзі орнатуға көшу – бала айлауын дамытудың маңызды басқышы. Алғашында жаңа байланыс орнату іс жүзінде байқап қарау арқылы жүзеге асады, соның өзінде балаға кездейсоқ жағдай көмекке келеді.

Көрнекі -әрекеттік ойлауы – бұл баланың сыртқы бағдарлау іс-әрекетінің көмегімен орындалатың ойлауы. Баланың ойлауын дамытуда қорытуды қалыптастыру – жалпы белгілері бір заттарды немесе іс-әрекеттерді ойша біріктіру үлкен орын алады. Қорытудың негізі – сөйлеуді үйренуден құралады. Сондықтан да үлкендер баланы сөздің манызын түсінуге және дұрыс қолдануға үйретудің өзінде қорыту жатыр.

Жетекші іс-әрекеті. Сәбилік шаққа ауысу заттар дүниесіне жаңаша көзқарастың дамуына байланысты болады- олар бала үшін тек іс-әрекет жасауға ыңғайлы объект қана емес, сонымен бірге белгілі бір міндеті бар және пайдаланудың белгілі әдісі бар, яғни қоғамдық тәжірибеде оған бекітілген функциясы бар ұйымдар ретінде көріне бастайды. Балының негізгі ынтасы затқа жаңа іс-әрекет жасауға үйренуге ауады, енді үлкендер осы істе ұстаз, көмекші, қызметші ролін атқарады. Ерте сәбилік шақта бүкіл кезең бойына жетекші іс-әрекет болып табылатын заттық іс-әрекетке көшу жүзеге асады. Заттық іс-әрекеттін дамуы заттар мен жұмыс жасаудын қоғам жасап шығарған тәсілдерін игерумен байланысты болады. Әрине, бала заттың қоғам бекіткен, сол сәттегі қажеттілікке қарай өзгермейтін тұрақты қасиетін үйрене бастайды. Бұдан бала заттың қасиетін үйренгеннен кейін, оны тек қана сол мақсатқа пайдаланады деген ұғым шықпайды. Мысалы, ол қарындашпен қағаз сызғылауды үйрене тұра, сонымен бірге қарындашты домалатуы да, одан құдық жасауы да мүмкін. Бұл жердегі ең маңыздысы сол – бала заттың шын мағынасындағы не үшін керек екендігін біледі. Екі жасар еркетотай бәтінкесін басына киген кезде, өзіне-өзі күледі, себебі бәтіңкенің қызметі басқа кию емес екенін түсінеді.

Заттық іс-әрекет дамуының бастапқы кезеңінде қимылмен зат өз ара байланысты. Іс-әрекеттің затпен байланысы дамудын үш фазасынан өтеді.

- бала затпен өзіне таныс іс-әрекеттің кез-келгенің жасай алады.

- зат тек өз қызыметіне ғана пайдалнылады.

ескі іс-әрекетті қайталау жүзеге асады бұнда бала еркің, негізгі қызыметтің көрсетеді.

Заттық қимылды игеруге байланысты баланың ол үшін жаңа жағдайдағы жаңа заттармен кездескенде бағдарлау мінезі өзгереді. Егер бала қолына таныс емес заты алып, онымен өзіне бұрыннан белгілі тәсілдерді қолданып, іс-әрекет жасас, кейін оның назары жаңағы заттың неге керек екенін, оны қалай пайдалануға болатынын анықтауға ауады. «бұл не?»- деген бағдар «мұнымен не істеуге болады?»- дегенге ауысады.

Осы кезеңде игерген қимылдың бәрі тір типтес емес және баланың психикалық дамуы үшін оның бәрінің маңызы бірдей емес. Іс-әрекеттердің ерекшелігі, алдымен, заттың ерекшелігіне байланысты. Кейбір заттар анық белгілі бір пайдалану әдісіне ие. Олар - киім, ыдыс, мебель. Оларды пайдалану тәсілін бұрмалау мінез-құлық ережесін бұзғанмен бірдей бағаланады. Басқа заттармен әлдеқайда еркін айналсуға болады. Оған ойыншықтар жатады.

Баланың ерте шақта сәбилік кезеңде игеретін қимыл -әрекетінің ішінен оның психикалық дамуына әсер ететіні өзара байланысты әрі құрал –сайманмен атқарылатын іс-әрекет болып табылады. Өзара байланысты іс-әрекет дегеніміз екі немесе бірнешге затты ( немесе олардлың бөлшектерін) белгілі бір кеңістікте өзара қатынасқа келтіру. Мысалы, шығыршықтан шағын прирамидалар пайдалану, қорапшалардың қақпағын жабу.

Сәбилік шақта-ақ балалар екі түрлі нәрсемен іс-әрекет жасай бастайды – біріне бірін өткізеді, текшелейді, жабады т.б. Бұл іс-әрекетердің ерекшелігі сол, мұнда балалар заттың қасиеттерін ескермейді- заттарды олардың формасы мен көлеміне қарап іріктемейді, оларды әлдебір ретімен алмайды. Ал, ерте балалық шақта игерілетін өзара байланысты іс-әрекет осыларды есепке алуды талап етеді.

Құрал –сайман баланың қолымен ықпал жасалатын заттың арасын байланстырушы ролін атақарады. Бірақ бұл іс-әрекеттің қалаай жасалатыны құрал –сайманның құрылымына байланысты. Құрал сайманмен іс-әрекет жасау- дегеніміз бір заттын, құралдың екінші бір затқа әсер ету үшін қолданылады. Бала ең алдымен қарапайым құралмен таныса алады. Мысалы: қасық, таяқ, күрек т.б. Құрал сайманда пайдалану бірнеше сатыдан өтеді: қол қимылы бағдарлау құрал саймандық іс-әрекет. (Қолды құрал-сайманның ерекшелігіне қарай ыңғайлау). Әліде болса балада құрал саймандық іс-әрекет жетілмеген.

Ерте сәбилік шақтың соңында ( 3 жасқа аяқ басқанда ) кейінірек неғұрлым кең өркен жаятын және психикалық дамуды анықтайтын іс-әрекеттің жаңа түрлерін игере бастайды. Бұл ойын және іс-әрекеттің өнімді ( сурет салу, жапсыру, құрастыру ) түрі.

Заттық іс-рекетінің дамуына байланысты ерте балалаық шақта сурет селуды игерудің алғы шарттары қалыптасады, ол мектепке дейінгі шақта іс-әрекеттің ерекше түріне – бейнелеу іс-әрекетіне ауысады. Баланың бейнелеуге дейнгі кезеңнен бейнелеуге көшуі бірінен бірінің айқын айырмашылығы бар екі сатыға бөлінеді: әуелі сызықтардың кездейсоқ ұштасуынан бір затқа ұқсастық, сонан соң әдейі бейнелеу пайда болады.

Сәбилік шақтағы баладан графикалық бейнелерді пайдалатынын көреміз. Мысалы,екі жасар қыз бала дөңгелетіп салған қисық сызықтардың бірін «апаайым», екіншісін «ағайым»,үшінісін «шар» деп атайды. Дегенмен де баладан күрделі графикалық бейнені жүзеге асыру баладан көптеген күш жұмсауды талап етеді.

Танымдық өрісінің дамуы. 1 жастағы балада заттық қабылдау, бірақта ол толық жетілмеген. 2 жаста бала заттың қасиеттерін әліде болса айыра алмайды, оны тек ашық белгілеріне қарай ажырата алады. 3 жаста бала заттың формасын, көлемің, түрін ажырата алады. Сонымен бірге үлгі бойынша көріп қабылдайды. 3 жаста бала 5-6 форманы және 8 түсті меңгеруі тиіс. Естіп қабылдау жедел дамиды. Зейіні ырықсыз. Зейін көлемі тар алаңболушылық басым. Есі ырықсыз естің басты ролі қайталауда. Қимыл-қозғалыс есі басым екені көрініс береді.

Эмоционалдық өрісінің дамуы. 2 жас соңында өз атын айту «мен» деген есімдікпен ауыстырылады. «мен» жүйесі ерте сәбилік шақтың аяғына қарай пайда болатын орталық құрылым (Л.И. Божович). Бөбек өзін ересек адамнаң ажырата білуге үйреніп өзіне дербес «мен»ретінде қарай бастайды. Яғни «өзіндік сананың» алғашқы формаларын көруге болады. Оның мінез - құлқы сырт жағдайға байланысты. Бұл кездегі үлкендердің мадақтауы, қолдауы баланың мақтаныш сезімін тудырады. Олар осындай сезімге тұралықтай әрекет істеуге тырысады. Оларда ұялу сезімі басым болады.

1 жастан 3 жасқа қарай балада адамгершілік сезімінің және де жанашырлық көрсетуді (эмпатияның) көрінісін көреміз.

Дербестікке (тәуелсіздікке) ұмтылудың пайда болуы. 3 жастағы дағдарыс. Сәбилік шақтағы бала дамуының неғұрылым маңызды сәті оның ахуалдың өзгеруіне қараай өзгеріске ұшырамайтын, үлкендердің тілегімен дәл келуі де, келмеуі де мүмкін өзіндік ерекше тілегі бар жеке адам екендігін сезіне бастауы болып табылады.

Сәбилік шақтың басында бала өзіне пайда болған сезім мен тілекті оларға қозғау салатаын сыртқы себептерден ажырата алмайды. Ол өне бойы қозғалыста, іс-әрекетте болады, оның ішкі жағдайы үнемі өзгеріп отырады және осы өзгергіштікте бала үшін өзінің ықыласы мен іс-әрекеті арналған адамдар мен заттар ғана көзге түседі. Адамдардың қандай жағдайда да, әр түрлі іс-әрекет жасаған кезде де со күйінде қалатынын бала сезіне бермейді. Мысалы, екі жасар баланың әкесі бір жақтан жүдеп-жадап саяжайға келгенде, ол папасын таныды, бірақ оны «кішкене папа»деп атады. Оның түсінігінше « үлкен папасы» қалада қалған сияқты. Балаға мұндайларды сезінудің қиындығы тағы да оның өзінің адам ретінде дербес, басқалардан бөлектігінде, түрлі іс-әрекеттің негзі өзі екендігінде жатыр. Өзіне көзқарасты балалар үлкендерден үйренеді. Бала екіге толғаннан бастап өзімен-өзі таныса бастайды. Бұл таныстық алдымен сыртқы бейнеге, ал кейін ішкі дүниеге қатысты болады. Екі жасқа қараған кезде, әдетте балалар айнадан, фотографиядан немесе кинодан өзін танымайды да, бар назарын өздері білетін адамдарға аударады. Өзін тану үлкендердің көмегімен жүзеге асырылады. Баланың бұған қызыға кірісетіні сондай , өз бейнесін еске сақтауға жаттыққандай болады. Өзін бала екі жарым жастан бастап тани түседі. Әр түрлі тілек пен іс-әрекетің тұрақты көзі ретінде өзін басқалардан бөлек сезіну баланың өсіп келе жатқан шын мағынасындағы дербестігінің әсерімен үш жасқа толған кезде пайда болады.

Даму жетістіктері сәбидін барлық мінез құлқың сапалы түрде өзгертеді бұл кезде олар үлкендердің көмегінсіз-ақ өздері әрекет етуге тырысады. «мен өзім» деген белсенділік, ересектермен ересектермен қарым-қатынастар жасаудың жаңа түрдін пайда болуына әкеліп соғады. Жағымсыз мінез бітістерінің тууы – бір беткейлік. Бұл кезең әдетте қиын кезең деп аталады яғни, 3 жас дағдарысы – баланын рольді ойын әрекетіне ауысу жолымен шешіледі. 3 жастағы дағдарыс - өтпелі құбылыс, онымен байланысты жаңа құрылымдар - өзін айналасындағылардан бөлектеу, өзін басқа адамдармен салыстыру баланың психикалық дамуындағы маңызды қадам.

Мәселен, батыс европаның авторлары дағдарыстың жағымсыз сәттерін мынандай жағдайлармен байланыстырады: бала кетіп қалады, үлкендерден өздерін алшақтатады, әлеуметтік байланыстарды үзеді.

Дағдарыстың мәні туралы Л.С.Выготский., Д.Б.Эльконин және Э.Келер., М.Кечки т.б. еңбектерінен көрініс береді.

Э.Келердің «Үш жастағы баланың жеке басы туралы» атты еңбегінде дағдарыстың мынандай белгілерін көрсетеді:

-қарама-қайшылықтық. Бұл жағымсыз реакция. Бір адамның екінші бір адамға деген қарым-қатынасымен байланысты. Бала ересектердің қойған міндетіне бағынудан бас тартады. Баланың бойындағы қарама-қайшылықтық мінезді тыңдамайтын қасиетпен араластыруға болмайды. Тілалмаушылық ерте жастада байқалатын кездері бар.

-қырсықтық. Бұл реакция өзінің өзіндік шешілімен байланысты. Қырсықтықты өзінің қалағанымен қайталаушылықпен байланыстыруға болмайды. Қырсықтық – баланың өзінің қойған шарттарын және шешімінің орындалуын талап етумен құралады.

-өз еркімен әрекет ету. Бала өз еркімен іс-әрекет жасауға ұмтылады. Бұл бір бөлігінен бірінші жылдағы дағдарыс сынды келеді, ол жерде бала физмкалық жағынан өз еркімен әрекет етуге ұмтылады, ал 3 жастағы дағдарыста терең ойлаудағы еркіндік болып табылады.

-үлкендерді бағаламау. Ш.Бюлер жанұядағы баланың анасына «жынды»деген сөзді естуімен суреттейді.

-деспотизмге ұмтылу.

Д.Б.Эльконин болжамы бойынша: «Мен өзім » феномені, баланың өзіңдік арманының дамуының динамикасы пайда болды деген сөз. Сонымен бірге арманшылықтың жоғары дәрежеде болуы, баланың өз еркімен әрекет етуге ұмтылуы яғни, үлкендер сынды.

Туғаннан 3 жасқа дейінгі баланың психикалық дамуының негізгі жетістіктері.

Даму өрісі

Жас	Танымы	Қимыл-қозғалысы	Қарым-қатынасы
1 апта	Иісті және дыбысты айыра алуы. Дыбыстан секем алуы. Қозғалысқа төселуі.
2 апта	Басқа дыбыстардаң анасының дауысын анғара алуы.
2 ай	Анасының бет пішіні және дауысының өз – ара образын байланыстыра алуының қалыптасуы.
3 ай	Көру функциясының жетілуі.	Бір жағынан – екінші жағына бұрылуы, жылжуы.
5 ай		Көмек арқылы отыруы, салмақтын аяққа берілуі.
7 ай		Көмек арқылы тұруы
8 ай	Сенсомоторлы инттелектісінің құрылуы	Айналада жүруі.	Вербальді емес коммуникация. Ым-ишара, дене қимылдары
10 ай			Жаңа жағдайда және басқа адамдар ортасындағы мазасыздық, тәуелділік реакциясының көрінуі.
1 жас	Тілді түсінудің алғашқы белгілері	өз бетінше жүре алуы, өз бетінше тұруы.	Алғашқы қолданған тілдік белгілері.
Алғашқы белсенді тілдің дамуы
2 жас	Белсенді тілдің тууы және түсінудің дамуы.	Қол және аяқ қызыметінің дифференциациясы.	Мінез бітістерінің қалыптасуы.
3 жас	Тілдік қорының жетілуі .	Қол қимылдарының дамуы. Мінез құлқын өзіндік басқара алу еркінің тууы.	Өзіндік сананың тууы, алғашқы адамгершілік нормаларды меңгеруі. Азаматтық мінез құлық ережелерін игеруі.

Өзіндік бақылау сұрақтары:

1. Ерте сәбилік шақтағы баланың психикалық дамуының ерекшеліктері .

2. Заттық-құрал әрекеті ерте балалық шақтағы жетекші іс-әрекет ретінде.

3. Ерте сәбилік шақтың негізгі жетістіктері: тік жүруі, заттық іс-әрекетінің дамуы, сөйлеуінің дамуы.

4. Танымдық өрісінің дамуы.

5. Эмоционалдық өрісінің дамуы.

6. Баланың дербестігі және 3 жастағы дағдарыстың тууы.

Тақырып 6. Мектепке дейінгі жастағы баланың психикалық дамуы.

Мектепке дейінгі кезең. (3-6-7 жас). Анатомиялық –физиологиялық ерекшеліктері. Организмнің қарқынды жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсу қатар ткандар мен мүшелердің анатомиялық қалыптасуы жүріп жатады. Склеттің сүйектеліп, бұлшық ет, қан айналымы, тыныс алуы дамып, ми салмағы 1100 гр -1300 гр. дейін өседі. Шартты рефлекстердің пайда болу жылдамдығы артып, екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды.

Дене дамуы баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен оқыту процесінде қоғамдық тәжірбиенің жаңа формаларын игеруі үшін қолайлы жағдайлар жасайды.

Әлеуметтік жағдайының дамуы. Баланың жеке басының қалыптасуы оның құрбыларымен және үлкендермен қарым-қатынас орнатуын анықтайды. Баланың үлкендермен байланысы жаңа формаға ие болады, бірлескен іс-әрекет ересек адамның нұсқауларын дербес орындаумен алмасады.

Бала өз құрбыларымен қарым-қатынасқа түседі, »балалар қоғамының» құрылуы болып табылады. Мектеп жасына дейінгі баланың басқа адамдарға қатысты өзіндік ішкі плзициясы өз «менін»және өз қылықтарының маңызын ағаруының арта түсуімен, үлкендердің ішкі дүниесіне, олардың іс-әрекеттері мен өзара қарым-қатынасына ерекше қызығуымен сипатталады.

Мектеп жасына дейінгі бала дамуының әлеуметтік ситуация ерекшеліктері оған тән іс-әрекет түрлерінен, алдымен сюжеттік-рольдік ойындардан көрініп отырады.

Мектепке дейінгі шақтағы кезеңнің жетістіктері. Қоғамдық маңызды және қоғамдық бағалы әрекетке қажеттілік.

Жетекші іс-әрекеті. Сюжетті -рольдік ойын. Рольдік ойында бала ойын тақырыбына сәйкес (өзін ) біреудің орнына қояды.

Ойынның бала психикасының дамуына әсері. Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады : онда мектеп жетекші болатын оқу әрекетінің негіздері қаланады.

Балалардың ересек адамдармен бірлесіп өмір сүруге ұмтылуы бірлескен еңбек негізінде қанағаттандырыла алмайды. Бұл қажеттілігін балалар ойын үстінде қанағаттандыра бастайды, ойын арқылы өздеріне ересектер ролін алып, еңбектік өмірді ғана емес, сол сияқты әлеуметтік қарым-қатынасты да нақтылап көрсетеді. Баланың қоғамдағы осындай ерекше орны оның үлкендер өміріне араласуының айрықша түрі болып саналатын рольдік ойынның пайда болуының негізіне айналады. Ойын үстінде сәбиге адамдар арасында болатын объективті қарым-қатынасы ашылып, ол әрбір іс-әрекетке араласу адамнан белгілі міндеттерді орындауды талап ететін және бір сыпыра құқықтарды беретінін біледі.

Егер ойын сюжеті балаға үлкендердің іс-әрекетімен және өзара қарым-қатынасымен таныстыруға мүмкіндік берсе, шынайы өзара қарым-қатынас оны балалар ойындарнда байқалатын түрлі жағдайларда өзін ұстай білуге үйретеді. Мұның өзінде әр бала өзін ойынның жалпы жағдайына, балалардың осы тобының талаптарына және өзінің жеке –дара қабілеттеріне сай ұстауға үйренеді.

Мектепе дейінгі шақта, балалардың құрбыларымен өзара іс-әрекет процесінде дамып отырған өзін таныту қажеттігі құрдастар тобындағы барлық балалар үшін маңызы орынға талаптануынан көрініп отырады. Талаптану әлеуметік белсенділіктің табиғи түрі жеке адамның дұрыс дамуының шарты болып есептеледі.Алайда, бұл құбылыс сырттай көріне бермейді,өйткені бала маңызды орынға талаптануын көбінесе аса бір ерекше,өзі үшін қолайлы жағдайларда ғана жарыққа шығарады.

Құрбыларымен бірлесіп іс-әрекет жасау жағдайында баланың басқаларға өзін таныту қажеттілігі байқалады.Өзін танту қажеттігі ойындағы статустық рольге талаптанудан көрінген кезде жеңімпазбен эмоциялық теңесу «идентификация» күрделенеді. Демек, ойын бала мінез-құлқына өз ықпалын тигізеді.

Ойынның даму барысында балада, есі, ойлауы, қайта жаңғыртуы, зейін қоюы дами түседі. Сондай-ақ тілдік қорынның молаюына көмектеседі.

Ойын мен қатар мектеп жасына дейінгі баланың психикалық дамуында елеулі рольді сурет салу, мүсіндеу,аппликация,конструкциялау тәрізді жемісті іс-әрекет атқарады. Оның әрқайсысы белгілі берілген сапалары бар нәтиже ( сурет, құрылыс) алуға бағытталуымен сипатталады. Балалардың іс-әрекет процесі дәл қазіргі сәтте оны қызықтырмаған жағдайдың өзін де тиісті нәтиже алуға үйрену, түпкі ниетін жасау оны бірізді жүзеге асыру талап етіледі. Әрине, мектеп жасына дейінгі кішкентайлар өз әрекеттерін әзірше мұндай талаптарға бағындыра алмайды. Алғашқы кезде оларда нәтижеден гөрі текшелерді орналастыру, саз балшықтың формасын өзгерту, қарындаш пайдаланып қағазда із қалдыру сияқты іс-әрекет процесінің өзі қызықтырады. Нәтиже алуға деген бағыттылық іс-әрекетті игеру барысында біртіндеп қалыптасады. Міне, осы бағыттылықтың қалыптасуына қараай бала қажетті сыртқы, практикалық және ішкі ,психикалық әрекеттер түрлерін игереді, онда эстетикалық тебіреністер мен шығармашылық қабілеттер қалыптасады.

Сонымен бірге мектеп жасына дейінгі балалар жкеленген еңбек тапсырмаларын да орындауды үйренеді. Еңбектің қарапайым түрлерін игереді. Еңбектің қоғамда алатын орны туралы түсініктері қалыптасады. Оқу әркеттерінің де қарпайым элементтерін игере отырып балалар үлкеннің нұсқауларын зейін қоя тыңдап, орындай білу пайда болып, тапсырманы орындау тәсіліне деген ықылас, өзін өзі бақылаудың алғашқы дағдылары қалыптасады. Оқу әрекеті баланың психикасына, алдымен , қабылдау, зейін, ес,ойлау тәрізді психикалық процестердің ырықтылығы мен басқарылуына өте жоғары талаптар қояды және сөйте отырып тиісті психикалық қасиеттердің қалыптасуына көмектеседі.

Танымдық өрісінің дамуы. Мектепке дейінгі шақ- баланың сезімдік тәжірбиесінің орасан зор молайып, ретке келу, қабылдау мен ойлаудың адамға тән формаларын игеру, қиялдың күшті даму, ырықты зейін мен мағыналы естің бастамалары қалыптасу кезең болып саналады.

Үш жастан жеті жасқа дейінгі көру, есту, тері-қимыл сезгіштінің табалдырықтарының едәуір төмендейтіні байқалады. Көздің көргіштігі, түстер мен олардың пеңктерін ажырату нәзіктігі артып, фонематикалық және оғары дыбысты естуі дамиды, қол белсенді сезіну мүшесіне айналады. Бірақ бұл барлық өзгерістер өздігінен бола салмайды. Олар баланың болмыстағы қзаттар мен құбылыстарды олардың сан алуан қасиеттері мен қарым-қатынастарын тексеруге бағытталған қабылдаудың жаңа іс-әркеттерін игеруінің нәтижесі болып есептеледі. Мектепке дейінгі балалық шақта қабылдаудың дамуы үшін, В.Запорожец пен оның қызметкерлерінің еңбектерінде көрсетілгендей, балалардың сенсорлық эталондар жүйесін игеруінің ерекше маңызы бар ( сенсорлық эталондар –спектр түстері, геометриялық формалар, музыкалық дыбыстар , тіл фонемалары т.б. жүйесі тәрізді адамзат белгілі бір жолмен бөліп алған заттар қасиеттерінің жіктелген және өзара байланысқан үлгілері). Бірақта, мектепке дейінгі балалық шақтың соңында бала көпшілік мақұлдаған эталондарды әлі игермейді. Оның қабылдау өлшемі нақтылы жақсы таныс заттардың қасиеттері туралы елестер болады. Бұл мәселен, баланың заттардың қасиеттеріне беретін сөздік атауларыныан байқалады. Мысалы үш бұрышты анықтай отырып, бала «үй сияқты , «шатыр сияқты».деп жауап береді.

6-7 жасқа қарай балалар әуенді тәп –тәуір қайта жаңғырта алады. Қабылдаудың жетіле түсуімен тығыз байланысты баланың ойлауы да дамып отырады. Егер сәбилік шақта ойлау заттық іс-әрекет процесінде жүзеге асса, мектеп жасына дейінгі балада ол практикалық әрекетің алдын алады. Бұлай болу себебі, бала бұрынғы тәжірибеде жасалған әрекет тәсілін басқа, бірақ алғашқыға дәлме-дәл келмейтін жағдайға ауыстыруды үйренеді.

Мектепке дейінгі шақта бала өмірлік мәселелерді үш түрлі: көрнекі-әсерлі, көрнекі – бейнелі және ұғымдарға сүйенген логикалық пікірлесу, тәсілдерімен шешеді. Бала неғұрлым жас болған сайын, ол соғұрлым практикалық байқап көрулерді жиі қолданады, есейген сайын ол көрнекі – бейнелі және кейін логикалық тәсілдерге көбірек жүгінеді.

Екі жас пен жеті жас арасында ақыл –ой тұрғысынынан міндеттерді шешу нақтылы ақыл-ой эксперименті ретінде өте алатыны Ж.Пиаженің тәжірбиелерінде көрсетілген болатын. Ол бала ойының қайтымдылығының болмауы және міндеттің шешілу барсында көрнекі жағдайдың ықпал етуі сияқты балалар ойлауының ерекшеліктерін байқаған еді. Қабылдау бейнесі әлі әлсіз, тұрақсыз ұғымдардан күштірек болып шығады. Дегенмен, баланың бейнелі ойлауы белгілі бір жағдайларда дұрыс болмай, қателіктерге ұрындыратынына қарамастан, ол қоршаған дүниені танып білудің күшті құралы болып, балаға нәрселер мен құбылыстар туралы жалпылама ұғымдар жасау мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Бұл толық мөлшерде мектепке дейінгі оқыту процесінде байқалады.

5-6 жаста бала топтастыру қасиетіне ие болады. Айталық , шелек,тостаған,аяқ,т.б. бала «ыдыс»деген ұғымға жатқызып, осыларды әр түрлі нәрселерден мысалы, орындық,стол,керует т.б. ажыратады.

Мектепке дейінгі кезеңде тілдің сөздік құрамы өсе түседі. Сәбилік кездегімен салыстырғанда мектеп жасна дейінгі баланың сөздік қоры үш есе өседі.

5-6 жастан бастап, сөздің жеке дыбыстарын кйбір кректі дыбысты созып айту сияқты белгілі амалды үйренген болса сөзге толық дыбыстық талдау жасай алады.

Мектепке дейінгі шақта балалар ықтиярлы зейінді меңгере бастаса да, бүкіл мектепке дейінгі балалық шақта ықтиярсыз зейін басым болады.

Мектепке дейінгі жастағылардың ықтиярсыз есте сақтауы мен ықтиярсыз еске түсіруі – ес жұмысының бірден –бір түрі. Есте сақтау мен еске түсірудің ықтиярлы формалары мектепке дейінгі естияр шақта қалыптаса бастайды және мектепке дейінгі ересектерде жетіледі. Бұл кезеңде балалрдың кейбіреулерінде эйдетикалық ес деп аталатын көру есінің ерекше түрі байқалады.

Баланың қиялы ойын үстінде қалыптасады. 3-4 жастағы балалардың ойынында балалмалардың заттың орнына тұруға тиісті заттың ұқсастығы басты орын алады. Мектепке дейінгі балалардың қиялы ықтиярсыз келеді.

Жеке басының дамуы. Кеңестік (советтік) балалар психологиясы мектепке дейінгі шақтың өзінде –ақ баланың жеке басы нақты қалыптаса бастайды деген қағиданы ұсынады. яғни, -қоршаған дүниені бірітіндеп біліп, өзінің алатын орнын түсіне бастауы. Осыдан мінез-құлық мотивтерінің жаңа типтері пайда болады.

-сезім-еріктің дамуы. Олар осы мотивтердің ықпалдылығын, мінез-құлықтың тұрақтылығын және оның сыртқы жағдайлардың өзгерістеріне тәуелділігін қамтамасыз етеді.

Ал, мұның өзі өз кезегінде әлеуметтік ортамен және ең алдымен баланың үлкендермен дамудың осы сатысына тән қарым-қатынастарын іске асырумен анықталады.

Сәбилік балалық шақта балада үлкеннің ролі мен оның ықпалын түсіну, өзін-өзі түсіну деген болмайды. Нақтылы жағдайда сәби үлкендермен нақтылы бірлескен іс-әрекетке кіріседі. Бұл жағдайда үлкен адам- басты буын, ал бала тікелей әрекет жасай отырып, үлкеннің адан талап еткенін не орныдайды,не орындамайды. Бұл жерде тіл алу не алмау «орындау керек немесе орындамау керек» деп ойланып жату, мотивтер тартысы деген проблема кезеспейді. Бала ықтиярсыз іс-әрекет жасайды.

Мектепке дейінгі шақтың ең басында-ақ бала мен үлкеннің арасындв мүлдем жаңа өзара қарым-қатынастар пайда болады. Бала өзін үлкендерден бөле бастайды. Өз тілегін аңартып: «Мен қалаймын»,- дейді. «Мынау мен »- деп өзінің фотосреттін көрсетеді. Үлкеннен бөлініп, өзін қайсыбір дербес адам ретінде жіктей отырып, балаөз іс-әрекеті мен үлкеннің қызметінің түрліше екенін айыра бастайды. Бала үлкеннен қашықтағандай болып, оны еліктеу үлгісі ретінде бөліп алады да, «үлкендердей» іс-әрекет жасауға тырысады. Өз мінез-құлқын үлкеннің үлгісі бойынша бағдарлау қылықтардың еріктілігін қалыптастырады, өйткені бұл жерде ең кемінде екі тілек не болса да тікелей әрекет ету және үлкеннің талабына сай үлгі бойынша әрекет ету – үнемі қақтығысып қалып отырады. Мінез-құлық нормаларын игеру қоғамдық нормаларға сай іс-әрекеттерге жетелейді.

Кеңестік психология адамның жеке басының шын мәнісіндегі қалыптасуын мектепке дейінгі шақта пайда болып, дами бастайтын мотивтердің қатар бағынуымен байланыстырады. Мектепке дейінгі баланың іс-әрекеті ауыспалы, бір –бірін күшейтіп немесе өзара қайшылықта болып бір –бірімен байланыспайтын жекеленген мотивтермен емес, негізгі әрі тұрақты түткілер біртіндеп жетекші мән алып, шағын ситуациялық түрткілерді өздеріне бағындыратын олардың сатылы жүйесімен қозғалу салына бастайды.Мотивтердің қатар бағынуы эффективті жағымсыз қатынасты саналы жеңіп, эмоциялық тартымды мақсат жолында ерік күшін жұмсай білумен байланысты.

Мектепке дейінгі шақ бойында көптеген жаңа мотивтер пайда болады. Мотивтер ретінде іс-әрекеттің сәттілігі мен сәтсіздігі, іс-әрекеттің өз мазмұны т.б. көрінуі мүмкін. Тәрбиенің нақтылы жағдайларына қараай атақ құмарыл мотиві, қоғамдық маңыздылық мотиві немесе іс-әрекеттің мазмұнына қызығу мотві жетекші мотив болуы мүмкін. Балалар неғұрлым есейген сайын, олар соғұрлым өздерінің қайсыбір қылықтары айналадағылардың көз алдында қандай маңызға ие болатынына қарай бағдар ала бастайды.

Мектеп жасына дейінгі баланың адамдар қарым-қатынасы жүйесіндегі жаңа орны оған үлкен дербестік береді. Ересек адамнан бөліне отырып, бала өз құрбыларымен белсенді өзара қарым-қатынас жасауға кіріседі.Бұл өзара қарым-қатынастар ойын үстінде жүзеге асады. Бала өзіне роль алады да белгілі бір әрекеттерді орындауға, мінез-құлықтың белгілі ережелеріне бағынуға міндетті болады. Бұл әрекеттер ол үшін тартымсыз болуы және екінші жағдайда мүлдем орындалмай немесе аса үлкен қиындықпен орындалуы мүмкін. Баланың ерік –жігерін қалыптастырудағы ойынның маңызы мынады: ойын үстінде ол осы роль бойынша орындауға тиісті қоғамдық және адамгершілік міндеттерге сәйкес әркет жасауға үйренеді.

Кейінірек балалар құрбыларының ғана емес,сонымен қоа өз қылықтарын да бағалай алатын болады. Осылайша өзін өзі бағалау дамиды. Өзін- өзі бағалау қабілеті балаға өз айналасындағылармен қарым-қатынас жасауға бағдар береді. Сонымен бірге өзін -өзі бағалау баланың саналы іс-әркетін дамытудың неғұрлым күрделі жемісі. Балалар ересектермен тек өздерінің сыртқы іс-әрекеттеріне байланысты емес, сонымен қоса ішкі күйі мен тебіреністеріне байланысты да қарым-қатынас жасауға тырысады. «Мен қуанып тұрмын»,»мен ұялып тұрмын» дей бастайды. Ол қандай тебіреністерді басынан кешіріп тұрғанын түсінеді.

Өзін -өзі бағалау мен өзіндік сананы дамыту – метепке дейінгі шақтың негізігі жаңа құрылымдарының бірі. Өзіндік сана индивидті өзіндік ерекшелігі бар жеке адамға айналдырады.

Баланы мектептегі оқуға психологиялық дайындығы. Баланы мектепке апарар алдындағы міндет болып оны жалпы түсініктермен қамтамасыз ету ғана емес, сонымен бірге саналы ойлау қабілеттерін қалыптастыру. Ең бастысы, баланың оқуға психикалық дайындығы қамтамасыз етуі, қызығушылық және жаңаны танып, есте сақтау, логикалық ойлау, жігер, тырысу қабілеттерін дамыту. Ал, бұл міндет тек арнайы оқыту жолымен емес, қоршаған өмірмен танысу нәтижесінде жүзеге аспақ. (ойында, еңбекте, үлкендермен және құрбыларымен қарым-қатынаста). Мектепке дайындық комплексті тәсілді яғни ақыл –ой белсенділігін арттыру арқылы баланың «епті» болуына ықпалын тигізетін, түсінуге жеңіл арнайы білім қорын жинауға , сөйтіп оған психологиялық сапаларды игеруге көмектесуді талап етеді.

Мектеп оқушысына тән мінез-құлық ережелері мектепке баратын балаларға қойылатын талаптар:

бала оқушы болуға қалыптасып, оқуға талпыну үшін мектеп туралы дұрыс ұғымы болуы керек.
мектеп ережелері мен қойылатын талапты дұрыс түсінуі керек.
тапсырманы орындауына байланысты үлкендердің бағалауына дұрыс мән беруі керек.
өз жұмысын немесе құрбысының жұмысын дұрыс бағалай алатын болуы керек.
оқу әрекеттінің кейбір дағдыларын меңгеру, қолының жазуға дағдылануы, сөзді байланыстырып сөйлеуге үйренуі және жетілдіруге үлкендер тарапынан көмектесу керек.

6 жаста балаларда жауапкершілік сезімі ұлғаяды. Ақыл- ойы дамып, ерік сапалары қалыптасады. Мектепке келген соң өзара қырым-қатынас балалар бақшасына қарағанда әлдеқайда күрделеніп , өзінше бір мәнге ие болады.

Мектептегі оқуға дайындығы :

жеке бастық
интеллектуальдық
әлеуметтік

Жеке бастық дайындығы - Белгілі бір құқық және міндеттері жүйесі бар, мектеп оқушысының жағдайын жаңа әлеуметтік позицияларға баланың даярылығын қалыптастыру. Бұл жеке бастық дайындық баланың мектепке , оқуға, мұғалімге, өз-өзіне деген қатынасын айқындайды. Жеке бастық дайындық дамудың мотивационды және эмоциональды сфераның даму деңгейімен анықталады.

Интеллектуальдық дайындығы – баладан нақты білім қорын, ой-өрісін талап етеді. Бала жоспарлы бөлшектелінген қабылдауды, аналитикалық ойлауды, логикалық есте сақтауды, сөйлеудің ырықтылығын, белгілерді қолдану барысында танып білуге қабілеттілігі болуы тиіс.

Әлеуметтік дайындығы – Баланың қарым-қатынасқа деген қажетсінуінің дамуын және де балалар тобының ережелеріне және қызығушылықтарына бағынуды меңгереді . Олардың басқалармен, мұғалімдермен қарым-қатынас орнатуына ықпалы бар сапалар болып табылады.

7 жастағы дағдарыс. Мектепке оқуға қабылданар баланы меттептік юолмысқа ендіру, толыққанды оқу әрекетін қалыптастыру- өтпелі кезеңге тән психикалық дамудың барлық жиынтықтарымен тығыз байланысты.Олар оқу-тәрбие процесін осы жастын психологиялық ерекшеліктермен қатаң сәйкестікке жүргізуді қажет етеді. Сондай-ақ мектепке дейінгі шақтан оқушылық өмірге өту кезеңін зерттеу мәселесі мектептегі оқу- тәрбие міндеттерін нақтылауға мүмкіндік береді. Бұл істің түпкі мақсаты баланың мектептегі оқуына берік тұғырды қамтамасыз ету. Ол мұғалім талаптары мен мектеп ережесін орындауға баланың ерік күшін бағындыра алу іскерлігінен көрінеді. Екі кезеңнің түйісер тұсындағы дағдарыс құбылысыының бала психикасының әсері іс түсіз жойылып кетпейді.

Психикалық даму дағдарысы осы уақытқа дейін баланың ересектермен қарым-қатынасы кезіндегі қиындықтар мен мінез-құлық ауытқуларын, теріс қылықтарын сипаттайтын ұғым ретінде қарастырылып келеді. Мәселен «теріс қылықтардың көрінісін жұмсартатындай етіп, тәрбиені қалай құрса болады?» деген сұрақтар іздестірілді. Ал психикалық дамуда дағдарыс ролі қаншалықты екендігі аса көп зертелінбеді.

Психикалық даму дағдарысын педагогика ғылымы тұрғысынан қарастыру биехевиористік бағыттағы балар психологиясына да тән : «тәрбиенің жетімсіздігі салдарынан туындаған психикалық даму барысындағы ауытқулар». Бұған қарсы, ТМД, кеңес өкіметі кезеңде Л.С. Выготскийден бастап, дағдарыс дамудың ішкі аса қажетті кезеңі ретінде, сапалық секіріс ретінде қарастырылды. Соның нәтижесінде бала психикасы жаңа деңгейге көтеріледі. Ал дағдарыстың оғаш қылықтар арқылы көрінуі бұдан ары қарайғы даму үшін тежегіш ретінде көрінетін баланың үлкендермен қарым –қатынасының бұрынғы жүйесінің күйреуі, яғни оң, жағымды жаңа құрылымдардың »келесі беті». Баланың психикалық дамуы диалектикалық процесс. Ол біркелкі, тегіс өтпейді, ішкі қақатығыстардың пайда болуы мен шешілуі арқасында қауырт, қайшылықты түрде жүреді.

Психолог Л.С.Выготскийдің пайымдауынша, психикалық дамудың жалпы заңдарын түсіну кейпін өтпелі кезеңдерді, яғни даму дағдарыстарын зерттеу береді. Себебі, осы кезде бала психикасындағы сапалық қайта құрулар барынша айқын көрінеді.

Белгілі балалар психологі Е.Е.Кравцова жас дағдарысының ролін ерекше бағалайды «баланың бұған дейінгі барлық дамуының даярлығы нәтижесінде 7 жас дағдарысы пайда болады». Осы дағдарыстың өтуі нәтижесінде балалардың мектепке психологиялық даярлығы қалыптасады. (Д.Б.Эльконин, А.Л.Венгер). Жеті жас дағдарысы балалар психологиясы мен педагогикалық психологияда шартты түрде белгіленген жас мөлшері. Дамудағы даралық ерекшелікке байланысты, осы шамадағы дағдарыс кезеңі баланың тура жеті жасында өтуі мүмкін. Сондай-ақ , алтыдан аса бере, немесе сегіз жасқа толу уақытта да басталуы кәдік. Бірақ, бір жағдай анық: ол –7 жас шамасындағы дағдарыстың мектеп жасына дейінгі балалық шақ пен мектептік кезең аралығындағы шекара іспеттес екендігі. Сондықтан осы дағдарыс кезеңін «мектеп алды дағдарысы» деп атау орынды.

6-7 жасар бала қоғамдық қатынастар әлемдедегі өз орнын түсіне бастайды.Ол өзі үшін жаңа әлеуметтік қатынастың мәнін ашады. Бұл үлкендер аса жоғары бағалайтын оқу әрекетімен байланысты, оқушылық қатынас.Осы жаңа орынды иелену тілегі қай кезде басталса да, баланың ішкі бағытының қалыптасуы оның өзіндік санасын түбегейлі өзгеріске ұшыратады. Л.И.Божовичтің пікірінше , 7 жас дағдарысы баланың әлеуметтік «менінің » қалыптасу кезеңі. Өзіңдік сананың өзгеруі- құндылықтар сипатының өзгеруіне әкеліп соғады. Бұрын аса маңызды болған жағдайлар қазір қосалқылық роль атқарып қалады.

Өзіндік бақылау сұрақтары:

1.Мектепке дейінгі жастың психологиялық ерекшеліктері.

2.Ойын – мектепке дейінгі жастағы баланың жетекші іс-әрекеті. Осы жастағы негізгі психологиялық жетістіктері.

3.Мектепке дейінгі жастағылардың танымдық өрісінің дамуы.

4.Жемісті іс-әрекет түрлерінің дамуы.

5.Мектепке дейінгілердің жеке басының қалыптасуы.

6.Мектептегі оқуға психологиялық тұрғысынан даярлау мәселелері..

7. 7 жас дағдарысы.

Тақырып 7. Кіші мектеп оқушысы жасындағылардың психологиялық ерекшеліктері.

Анатомиялық –физиологиялық дамуы. Бұл жаста дененің барлық органдары мен ткандарында елеулі өзгерістер болады. Мысалы омыртқаның барлық мойын, арқа бел бүгілістері дамиды. Әйтседе склеттің қатаюы әліде аяқталмайды. Сондықтан баланың партада дұрыс отыруың көп жаздырып шаршатпауын қадағалау керек. Бұлшшық еттері мен сіңірлері жылдам қатаяды, бұлшық ет күші артады. Ірі бұлшық еттер майдаларынан ертерек жетіледі. Сондықтан да, олар кең құлашты қимылдар жасауға қабілетті. Саусақ еттерінің қатаюы 9-11 жаста, білек сүйектерінің қатаюы 10-12 жаста аяқталады. Мәселен, баланың жазу үстіндегі тапсырманы аяғына дейін орындай алмауы. Себебі: оның білегі тез талады, өте тез және ұзақ жаза алмайды. Сонымен қатар 1-3 оқушыларына жазба тапсырманы көп беруге болмайды. Жүрек бұлшық еттері шапшаң өседі. Ми салмағы артады. әсіресе, маңдай бөліктері өспелі олар адамның психикалық іс-әрекетінде жоғары әрі неғұрлым күрделі функцияларын қалыптастыруда үлкен роль атақарады. Қозу мен тежелу процестерінің өзара қатынасы өзгереді. Тежелу ( ұстамдылықтың және өзін -өзі бақылаудың негізі).

Кіші мектеп жасындағылардың склет-бұлшық ет жүйесі едәуір қатаяды, жүрек тамыр қызметі салыстырмалы түрде тұрақтанады жүйкенің қозу және тежелу процестері көбірек тепе-теңдікке ие болады. Екінші сигнал системасы жедел дамиды.

Акселерация – дене және психикалық даму жағынан жедел дамуы.

Әлеуметтік жағдайының дамуы. Әлеуметтік жағдайының өзгеруі келесідей:

-қоғамдық қатынастар жүйесінде баланың орны өзгереді. Мектеп жасына дейінгі бала мектеп оқушысына айналады.

- үлкендермен қарым –қатынасының типтері өзгереді. (талаптар күшейеді).

- құрбыларымен қарым –қатынасының типтері өзереді. Құрбыларының ортасында баланың жағдайы бағалаумен анықталады.

Кіші мектеп оқушысы жасындағылардың жетістіктері: психикалық процестердің ырықтылығы, ішкі әрекет жоспары, өзің -өзі бақылау, рефлексия.

Рефлексия – латынша «бейнелеу» деген сөз. Адам санасының өзін-өзі білуге, ішкі жан дүниесін, психикалық жай-күйін тануға бағытталуы.

Жетекші іс-әрекеті. Оқу –іс-әрекеті. Адамның іс-әрекеттерін белгілі бір білімді, дағдыларды, іскерліктерді, мінез-құлық пен іс-әрекеттің формаларын меңгерсем деген саналы мақсат басқаратын жерде оқу болады. Оқу адамға ғана тән іс-әрекет, осының өзінде ол адам өз іс-әрекеттерін саналы мақсатпен реттей алатын болған кездегі адам психикасының даму сатысында ғана мүмкін. Мұндай қабілет баланың мінез –құлқы мен іс-әрекетінің бұған дейінгі түрлерінің – ойынның , сөйлеу қарым –қатынасының , практикалық іс-әрекеттерінің негізінде қалыптасады.

Оқу іс-әрекеті дегеніміз не? кез келген іс-әрекет практикалық болсын, сөйлеу жүзінде болсын қайсібір физикалық іс-әрекеттердің жиынтығы. Демек, оқу да адамның түрлі іс-әрекеттер жасауы, қиылдары, жазуы, сөйлеуі. т.б. арқылы жүзеге асады. Бірақ өмірлік байқаулар мен арнайы тәжірбиелер таза сыртқы , дәлірек айтқанда қозғалыс белсенділігі үйренудің әсте де міндетті шарты емес екендігін көрсетеді. Бір жағдайларда, ол маңызды роль атқаруы мүмкін ( мәселен , жазудың, сөйлеудің , сурет салудың қимл дағыдларын меңгеру үші) екінші жағдайда, ерекше маңыз болмайды ( мәселен, сөздерді не тектсі есте сақтау үшін, затты танып, ажырату үшін).

Егер оқу іс-әрекет болса, онда ол сыртқы және көзге көрінетін формаларсыз жүзеге аса ала ма? Зерттеулер практикалық іс-әрекетпен қатар адамның тағы да айрықша гностикалық ( грекше гнозис- білім) іс-әрекетті жүзеге асырлатынын көрсетті. Оның мақсаты - айналадағы дүниені танып білу. Практикалық іс-әрекет секілді гностикалық іс-әрекет те заттық және сыртай іс-әрекет бола алады.(мәслен , заттардың қасиеттерін зерттеп білу үшін оларды бөлшектеу мен құрастыру, салмағын, тұқын өлшеу, орындарын ауыстыру). Мұның өзі сондай ақ перцептивалық іс-әрекет – қарау, тыңдау, қадағалау; символикалық іс-әрекет – бейнелеу, белгілеу, айту.

Оқу іс-әрекетінің мотивтері. Белгілі зат , оқиғалар , жағдайлар немесе іс-әрекет адамның белгілі бір белсенділігінің түп негіздерімен байланысты болса іс-әрекеттің себептеріне айналады. Бұл түп негіздері үш негзігі категорияға айналады.

ішкі негіздер (қажеттіліктер)
сыртқы негіздер ( талаптар,күту,мүмкіндіктер)
жеке түпкі негіздер. ( құндылықтар)

Оқытудың құрылымы: оқу ситуациялары, оқу әрекеті, бақылау, бағалау.

Оқу ситуациялары- оқушылар ұғымдардың қасиеттерін бөліп алудың немесе нақтылы практикалық міндеттердің кейбір кластарын шешудің жалпы тәсілдерін игереді.

Оқу әрекеті- оқушы міндеттерді шешудің қолданудың және қайта жағырта алу тәсілдерін игереді. Бұл әрекеттер пәндікте, ақыл ой шеңберінде орындалады.

Бақылаудың негізі екі формасы бар.

орындалған іс-әрекеттердің дайын нәтижесін талдау
ойлау бойынша орындалған әрекеттердің дайын нәтижелерін көздеу.

Бағалау- жақсы-жаман, баға 1-5 дейін және синтездік сипатта болады.

Танымдық процестерінің дамуы. Қабылдау. – мектепке дейінгі балаларға қарағанда ( көзінің көргіштігі , естуі) әжептәуір дамыған. Бірақ әлі де болса қабылдау дами қоймаған. Мысалы . орыс тіліндегі ф.в. фонемаларын дұрыс ажырата алмайды. Себебі талдау қызметі қалыптаспаған. Сонымен бірге олардың қабылдауында анализ бен синтездің жеткіліксіздігі жиі байқалады. Бала байқағыш келеді. Бірақта ,ол анализ, синтездеудеге білімі жеткіліксіз.

Баланың қабылдауы эмоцияға да байланысты, көп нәрсе оны қуанышқа немесе ренжуге бөлейді. Ол көбіне өзі қызықтырыатын, сезімін туғызатын нәрсеге көп көңіл бөледі. Бұл кезд е сезімінің дәл болмауын көруге болады. Мысалы: шымшықты- қарға деуі т.б. ұқсас заттарды бір тектес қабылдайды. Бастауыш сынып оқушылары кеңістікті қабылдауы және уақытты қабылдауы жеткіліксіз дамиды. Баланың қабылдау ерекшеліктерінің қалыптасуында мұғалім негізгі роль атқарады.

-сөзді және затты қабылдау арасында айырмашылық. Затты қабылдау – бірінші сигнал жүйесі. Сөзді қабылдау екініші сигнал жүйесі (тыңдау)

-тәжірібиесі жинақталады. (санасы дамиды).

Ес, елестер. Балалардың образды есі ( көру,есту) жақсы дамып, сөз логикалық есі нашарлау дамиды. Оқыту процесінде мағыналы ( сөз логикалық ( дами түседі. Бала тек нақтылы емес, кейде абстрактылы ұғымдарды игере бастайды. Бұл кезде бала өз сөзімен емес, жатқа айқанды жақсы көреді яғни берілген тапсырманы бірақ тапсырманың мақсатын білген жөн. Мұғалім мұндай тапсырманы нақтылап, әдістерін белгілеп бергенде , бала тапсырманы орындайды. Есте қалдыру үшін бөлшектерге бөліп, өз сөзімен айтып үйренеді.

Ойлау. Л.С. Выготскийдің айтуынша , бала оқуға келген соң , оның ойы мен интеллектісі үлкен өзгешіліктерге ұшырайды. Бала қарапайым ойдан, ұғым арқылы ойлауға көшеді. Ж.Пиаже 7-11 жастағы балаларда тек қарапайым, нақтылы ой операциясы кезеседі деді. Бұл кезде бала пікір, ой қортындысын туындай алады. Оның абстрактылы ұғымдық ойлауы қалыптасады. Сонымен бірге Неге? Неліктен?

Сұраққа жауап талап еткенде, мұғалім, балаларды өз пікірін, дәлелдеп беруін, мойындауға үйреткен жөн.

Қиял. Педагогтың міндеті – мұғалімнің айтқанын дәлме-дәл, айқын елестетуі үшін , оқушының репродуктивтік қайта жасау қиялын дамыту. Ол үшін көрнекі құралдар, әңгімесі әсерлі т.б. қажет. Бастауыш сыныш оқушысының қиялы көбінесе еліктегіштік сипатта болады. Бұл кезде , баланың қайта жасау ( репродуктивтік) сипаты басымрақ болады. Оларға тән ерекшіліктері,олар жасаған бейненің көрнекілігі мен нақтылығында. Баланың творчестволық қиялық қалыптастыруда әсер етеін «еркін тақырыпқа шығарма жазу».

Эмоция, сезім. Бұл кезде, баланың эмоциясы өзгереді. Оқу іс-әрекеті біріккен іс-әрекеттерге қатаң талаптар жүйесімен, саналы тәртіппен, ырықты зейінмен және ерікті есте сақтаумен байланысты.мұның бәрі баланың эмоциясына әсер етеді.бұл кезде ұстамдылық, түсінгіштік,қуаныш пен реніш жайдайларындағы табандылықтың артуы байқалады. өз көңіл –күйлерін басқара алады, кей кездері жасыра да алады. Жасқа тән белгі- психологиялық процестің еркіндігі –осыдан байқалады. Бұл кезде оқушылардың, өзінің мұғалімге деген қарым-қатынасынан туатын сезім, моральдық, интеллект сезімі қалыптасады. Сондай-ақ достық сезімі жедел дамиды.

Ерік. Адамның өмір процесі мен іс-әркетінде дамып отырады. ( ойын,оқу,еңбек) 3 сынып оқушысында еріктің ең маңызды қасиеті болып саналатын өзіне өзі сын көзбен қарау жағы әлде қайда дами түседі. Ерікті тәрбиелеудің ең маңызыд шарты- қиын, бірақ шамасы келетін тапсырмалар беру.

Зейін. Зейінді дамытудың жалпы бағыты баланың мұғалім қойған мақсатқа детуден өздері қойған міндеттің шешімін тексеруге өту болып табылады. Зейінді дамытуда, оқушының оған нені оқытып отырғанын түсінудің маңызы зор. Ырықты зейін әсіресе баланың міне-құлқымен еркіне байланысты.

Кіші мектеп оқушысы жасындағылардың жеке басының дамуы. «Жеке бас »

деген ұғымға »Мен» деген мәнді кіргізеді. Бала өзін білген соң құрбыларына қарағанда бәлендей тізімде қандай орын алатынын ойлап, қайткенде жақсы орынға ие болсам деп арман етеді. Бұл жағдайда баланың өзінің қандай орын алғысы келетіні туралы бағасы мен құрбыларының, не үлкендердің ол жөніндегі бағасы арасында үлкен алшақтық болмағаны жақсы. Егер кіші оқушының өзі жөніндегі бағасы өзгелердің /құрбыларының/ бағасынан асып кетсе, мұндай баланы мақтаншақ деп атайды. Керісінше , оның өзі жөніндегі бағасы өзгелердің оған беретін бағасынан төмен келсе, осындай баланы кішіпейіл дейді. Кіші оқушы өзінің ісіне, не мінезіне әлі сын көзбен қарай алмайтын болғандықтан, оның өзі жөніндегі бағасы,әдетте , өзгелердің бағасынан жоғары дәрежеде келеді.

Кіші оқушының жеке басы деген түсінікке оның сыпайлығы, керісінше, осыған қарама-қарсы әдепсіздік сапалары да жатады. 7-11 жастағылар көбінесе ақкөңіл келетіндіктен, бұлардың көбі сыпайы келеді.

Кіші оқушының жеке басына тән қасиеттері тек «мен »деген сапа тұрғысынан ғана бағалап қоймай, тиісті мөлшерлерге қалайша бағынады, мінезі, ерік-жігері қандай , ашланғыш, не сабырлы келе ме, әсемдікті ажыратудағы талғамы және өзгелермен қатынасы қандай – осы жөнінен де алып қарауға болады.

Кіші мектеп оқушыларына мінез-құлық нормалары мен ережелерінің аса кең жиынтығы үйретіледі, оларды оқушылар мұғаліммен және үлкендермен өзара қарым-қатынас жасаудың әр түрлі жағдайларында, сабақтарда, үзілісте жолдастарымен араласқанда, қоғамдық орындарда және көшеде болғанда басшылыққа алуы тиіс. 7-8 жастағы балалар бұл нормалар мен ережелердің мәнін айқын түсінуге және оны күнделікті оындауға психологиялық жағынан даяр. Бірақта бұны дер кезінде мұғалімде, үлкендерде пайдаланбайды. Балаларда мінез-құлық нормалары мен ережелерін сақтау көбінесе үлкендердің көңіл күйіне, қалыптасқан жағдайға және өз қалауларына байланысты деген сезім пайда болады. Баланың моральдық өрісінің дұрыс қалыптасуының ең қауіпті жауы – мінез- құлық нормалары мен ережелері жалған сипатта және ішкі қажеттер үшін емес, қандай да бір сыртқы жағдайлардың әсерімен, соның ішінде жазаланамын деп қорыққандықтан орындалуы керек деген ұғым пайда болады. Балада осы жаста қалыптасқан осындай моральдық қасиеттер жеке дамның ішкі және табиғи жетітігі болады.

Сонымен бірге кіші оқшылардың өзара және мұғаліммен арақатынасының негізінде оның дара ерекшеліктері айқын көрініс береді.

Кіші оқушылардың өзара қарым-қатынасына тән белгі олардың достығы, әдетте, өмірдің сыртқы мақсаттары мен кездейсоқ мүдделер ортақтастығында негізделеді.( бір партада отыуы т.б.). Кіші мектеп оқушысының санасы әзірше құрдастарының пікірі өзін -өзі шын бағалаудың критерийі болатындай деңгейге жетпейді. Әрине 9-10 жастағы балалар оларға бірге оқыитын балалары ептілігі, зеректілігі, батылдығы үшін берген баға өте ынталы және егер бұл баға өзі қалағанынан басқаша болса, қатты қынжылады. Ол қаты ұзаққа бармайды. Олар үшін әіресе мұғалімнің берген бағасы қатты әсер қалдырады. Алайда, А.И.Ликина, Н.А. Жулидова,В.И.Вашуркова т.б. жүргізген нашар оқушылар тобына арнайы зерттеулер , біріншіден , балалардың өзін өзі бағалауы әдетте оларға деген мұғалімнің және сыныптың бағасымен бірдей болатынын көрсетті.Алайда бір қатар жағдайларда мұғалім кейбір балалардың жалпы дамуы мен мүмкіндіктерін олардың өздері ойлағаннан гөрі, жоғарырақ бағалайды. Нашар оқушылардың өзін өзі төмен бағалауы- олардың сабақ үлгермеушілігінің өте кең тараған себебі. Балалар тұыйққа тіреледі:олардың нашар табыстары мұғалімнің және сыныптың бұл оқушының болашақ мүмкіндіктері жайлы теріс пікірін қалыптасытрады; осылайша өз күшіне сенімсіздік, бағаларға селқостық келіп туады.

Өзіндік бақылау сұрақтары:

1. Кіші мектеп жасындағылардың анатомиялық –физиологиялық дамуы.

2. Оқу - кіші мектеп оқушысы жасындағылардың жетекші іс-әрекеті. Оқу іс-әрекетінің құрылымы. Оқушының оқу мотивациясы.

3. Кіші мектеп оқушысы жасындағылардың негізгі психологиялық жетістіктері ( психикалық процестерінің ырықтылығы, ішкі жоспары, рефлексия).

4. Кіші мектеп оқушысы жасындағылардың танымдық процестерінің дамуы.

5. Кіші мектеп оқушысы жасындағылардың жеке басының дамуы.

Тақырып 8. Жеткіншектік жастың психологиялық ерекшеліктері.

Жеткіншектік кезең. Анатомиялық - физиологиялық ерекшеліктері. Нақ осы шақта биологиялық толысу жолына түбегейлі өзгерістердің болуынан туындайды. Дене күшінің дамуында жаңа кезең басталып , жыныстық жетілу процесі өрістейді. Бұл процестер қыз балаларда 12-13 жаста, ер балаларда 13-15 жаста жедел дамиды. Бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы шеңберінің өсуі – жеткіншек шақтағы дене толысуының өзіне тән жағдайлары, бұлар күрт өсу деген ерекше терминмен белгіленеді. Жеткіншектің пішіні өзгереді: дененің пропорциясы ересек адамға тән пропорцияға жақындайды. Бас сүйегінің бет бөлігінің жедел жетілуі нәтижесінде бет әлпеті де өзгереді. Қан айналыс системасы өзгерістерге ұшырайды, жүрегінің көлемі тез өсіп, салмағы артады. Бұлшық еттің неғұрлым жедел артуы жыныстық жетілудің аяғында болады. Бұл кезде организмнің ішкі ортасында белсенді қызмет атқаратын ішкі секреция бездері жүйесіндегі өзгерістерге байланысты күрт ауысулар болады. Осының өзінде қалқан бездері мен жыныс бездерінің гармондары атап айтқанда, зат алмасудың катализаторлары болып табылады. Эндокриндік және нерв жүйелері функциялық жағынан өзара байланысты болғандықтан, жеткіншектік шақ, бір жағынан , энергияның қауырт өсуімен, ал екінші жағанан патогендік әсерлерге деген сезімталдықтың артуымен сипатталады. Сондықтан ақыл –ой немесе дене күшінің қажуы, ұзақ уақыт нервке күш түсу, аффектілер, күшті эмоциялық толғаныстар ( қорқыныш,ыза, реніш) эндокриндік қолайсыздықтар (етекір цикілінің уақытша тоқтауы, гипертереозды даму) және нерв жүйлерінің функциялық бұзылуларына себеп болуы мүмкін. Олар тез шамданғыштықтан, тежгіш механизмдердің әлсіздігінен, тез шаршаудан, ұмытшақтық пен аңғалдықтан, жұмыста өнімділіктің төмендеуінен, ұйқының бұзылуынан байқалады.

Жыныстық толысу мен дене күші дамуындағы өзгерістердің жаңа психологиялық құрылымдардың пада болуына бірталай маңызы бар. Біріншіден, жеткіншектің өзі анық сезетін бұл өзгерістер оны объективті тұрғыдан ересекке айналдырады. Және өзінің ересектігін сезінуінің басталуына негіз болады.Екіншіден, жыныстық толысу басқа жынысқа ден қоюдың дамуына, жаңа түйсіктердің, сезімдердің, толғаныстардың шығуына себепші болады. Өзімен өзі болу жеткіншектің жаңа түйсінулер мен толғаныстарына ден қоюы, бұлардың оның өмірінде алатын орны жеткіншек өмірінң кең әлеуметтік жағдайлары мен нақтылы дара жағдайларына, оның тәрбиеленуі мен қарым-қатынасының ерекшеліктеріне қарай анықталады. Демек, қыз болсын ұл болсын жеткіншектерде алғашқы романтикалық сезімдердің оянуы – қалыпты құбылыс.

Жеткіншектік жастағы “Дағдарыс”мәселесі. Жеткіншектің организмінде болатын елеулі өзгерістер ұзақ уақыт бойы осы кезеңдегі жеткіншектер ерекшеліктер мен дамуының сыналу құбылыстарының биологиялық шарттастағы туралы әр түрлі теорияларға негіз болады. Мұндай ұғым біздің ғасырымыздың алғашқы ширегінде үстем болды. Биогенетикалық универсализмнің негізін салушылар С.Холл. мен З.Фрейд болды. Олар жеткіншектің дағдарысы мен өзіне тән ерекшеліктері комплексін биологиялық шарттастағы себепті болмай қоймайтын әрі универсал құбылыс деп санады.

20-30 жылдарда әр түрлі елдерде нақты зерттеулер жинақталғандықтан биогенетикалық универсализмге қарама-қарсы бағыт күш ала бастады, ал бұл зерттеулерде жеткіншектің жеке басының кейбір қасиеттерінің оның әлеуметтік қатыстылығына тәуелділігі көрсетіледі. Осындай теориялық бағыттылық кеңестік психологиядағы бір қатар зерттеулерде де болады. Қиын жеткіншектерді тәрбиелеу практикасының елеулі маңызы болды; мәселен, А.С.Макаренкода мұндай жеткіншектер қысқа мерзім ішінде түзелетін еді.

Биогенетикалық универсализм теорияларына американ антропологттары (этнографтары) күшті соққы берді; олар адамда »табиғаттан» не «мәдениеттен», яғни өмір мен дамудың нақты қоғамдық – тарихи жағдайларынан болатын не екенін анықтау үшін қара дүрсін цивилизациялар деп аталатындарды зерттеді. Самоа аралындағы жеткіншектерді зерттеген М.Мид жеткіншектік шақта дағдарыстар мен дау-жанжалдардың болмай қоймайтындығы туралы түсініктің қисынсыздығын дәлелдеді, сөйтіп олардың биологиялық емес, әлеуметтік шарттастығын көрсетті. Мид Самоадағы жеткіншек қыз балалардың балалықтан ересектікке үйлесімді, дау-жанжалсыз өтетінін байқады да балалардың тіршілік жағдайларын, тәрбиеленуі мен айналадағылармен қарым-қатынастарынң ерекшеліктерің егжей-тегжейлі сипаттап жазды. Қыз балалардың жеткіншектік шағын Мид балалық және ересектік кезбен салыстырғанда тұтас алғанда неғұрлым жақсы және ерікті кезең деп бағалады. Кейініректе ол қыз баланың өмірінде оның әр түрлі маңызы болуы мүұмкін екенін де көрсетіп берді: бір жағдайда жыныстық толысудың басталуы оны бой жетті деп тауып, некелесу салтанатына қамданудың белгісі болуы мүмкін, ал басқа жағдайларда оның құықтары мен міндеттері ғана өзгереді.

Антропологтардың зерттеулерінде жеткіншектік кезеңнің ұзақтығы әр түрлі болуы және бірнеше аймен шектелуі мүмкін екені анықталады. Балаларда «Эдип комплексінің» міндеттілігі туралы пайымдау да теріске шығарылып, жеткіншектің инициациядан кейін алатын ересектік статусына арнайы әзірлік жағдайында да, сондай-ақ бұл статустың талаптарын біртіндеп меңгергенде де жеткіншек ер балаларда дағдарыстың болмау мүмкіндігі анықталды.

Антрополог Р.Бенедикт балалықтан ересектікке өтудің екі типін бөліп көрсетті. 1).үздіксіз және 2) баланың балалық шағындағы оқып үйренгені мен ересектің ролін жүзеге асыру үшін қажетті іс-әрекет тәсілдері мен түсініктер арасында үзілістер болатын типі. Өтудің бірінші типі балалар мен ересектерге арналған бірқатар маңызды нормалар мен талаптардың ұқсастығы жағдайларында болады. Мұндай жағдайларда даму бірқалыпты өтеді, бала ересектік іс-әрекет тәсілдеріне біртіндеп үйренеді де, ересектің статусының талаптарын орындауға даяр болып шығады. Өтудің екінші типі балалар мен ересектерге қойылатын мәнді талаптарда алшақтық болған кезде байқалады. (Бенедикт пен Мид оны қазіргі заманғы американ қоғамына және өнеркәсібі жоғары дамыған елдерге тән деп санады). Мұндай жағдайларда балалықтан ересектікке өту әр түрлі қиыншылықтармен қабаттасып, оның өзіне тән нәтижесі болады- ресми кемелділікке жеткен кезде ересектің ролін атқарауға дайын болмау келіп шығады. Балалықтан ересектікке өтетін жол, деп атап көрсетті Бенедикт, әр түрлі қоғамдарда әркелкі болады және оның ешқайсысы да кемелділікке жеткізетін «табиғи» соқпақ деп қарастырылмайды.

Антропологтар зерттеулерінің теориялық маңызы зор. Бала өмірінің нақты әлеуметтік жағдайларына: 1). жеткіншектік кезеңнің ұзақтығына; 2).дағдарыстың, талас-тартыстың, қиыншылықтардың болуына; 3). Балалықтан ересектікке өтудің өзінің сипатына қарай анықталатыны дәлелденді. Бұл зерттеулерден фрейдизмге қарама –қарсы, адамдағы табиғи дүние әлеуметтік болғандықтан ондағы табиғи дүниені әлеуметтік дүниеге қарсы қоюға болмайды деген қортынды шығады.

Антропологтар жеткіншектік шақты бала өзінің қоғамдағы орнына жетер жолда болатын, оның ересектердің қоғамдық өміріне өтуі жүзеге асатын кезең деп қарады. Бұл идеяны дамытуда К.Левин (АҚШ) ерекше орын алады, ол жеткіншектің қазіргі қоғамдағы жағдайы мен балалықтан ересектікке талас-тартыспен өтуіне талдау жасауды жалғастырды. Ол қоғамда ересектер тобы мен балалар тобының бар екенін, әрқайсысының өзіне тән артықшылықтары болатындықтан олардың бір-бірінен бөлінгендігін,жеткіншектік кезеңде баланың балалар тобынан ересектер тобына қарай ілгерілейтінін атап көрсетті. Жеткіншекте ересектер тобына өтуге және үлкендердің балаларда жоқ кейбір артықшылықтарымен пайдалануға деген ұмтылысы болады. Алайда ересектер оны әлі қабылдамағандықтан ол топтар арасындағы жағдайда болып шығады. Қиыншылықтардың деңгейі мен талас-тартыстардың болуын Левин қоғамда балалар тобы мен ересектер тобының қатаң бөлінуіне және жеткіншектер топтарының аралығындағы жағдайда болатын кезеңнің ұзақтығына байланысты етіп қояды. Левиннің жеткіншектің «өз орнын таппауы» туралы идеясын қазіргі уақытта Д.Коулмен және басқа шетел психолгтары дамытуда, олар жеткіншектердің ересектерше бір «субмәдениеті» бар дегенді, яңни ересектер қоғамында жеткіншектер қоғамы бар дегенді айтады.

Л.С.Выготский сын жастарды зерттеуде жаңа проблемалар: санадағы негізгі жаңак құрылымды бөліп көрсету және дамудың әлеуметтік жағдайын анықтау қажеттігін қойды, бұл жағдай әрбір шақта бала мен ортаның арасындағы қатынастардың қайталанбас жүйесі болып табылады. Ол осы қатынастар жүйесін қайта құру өтпелі шақтағы «дағдарыстың» басты мазмұнын құрайды деп пайымдады.

Сонымен, жеткіншектік кезеңдегі «дағдарысты»түсіндіруде теориялық ой-пікірдің дамуы жеткіншектік кезеңнің көріністері мен өтуінің ерекшеліктері жеткіншектің өмірі мен дамуының нақты әлеуметтік жағдайларымен, оның ересек адамдар дүниесіндегі қоғамдық жағдаймен анықталатынын көрсететін қортындылардың біртіндеп жинақталуы болды.

Жеткіншек психикасының дамуының өзіңдік сипаты. Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны оның «өтпелі», »бетбұрыс», »қиын», »сыналатын» Кезең деген атауларында бейнеленген. Бұл атауларда осы жастарда болатын, өмірдің бір дәуірінен екінші дәуірне өтумен байланысты. Даму процестерінің күрделігі айтылған. Балалық шақтан ересектікке өту осы кезеңдегі дене, ақыл-ой, адамгершілік, әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны болып табылады.

Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады, организмнің, сана –сезімнің , олардың танымдық және оқу іс-әрекетінің , мінез-құлыққа, мүдделердің , моральдық –этикалық нормалар мазмұмының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады.

Ересектіктің дамунда әр түрлі бағыттардың болуы жеткіншектің ересектік белгілерді қабылдауда соларға теңелсем дейтін үлгілердің ар алуан болуында байланысты. Қалыптасатын өмірлік құндылықтардың мазмұны, жеткіншектің жеке басының қалыптасуының жалпы бағыты көбіне –көп белгілі бір үлгілерге бағдарлануға байланысты болады.

Ересектіктің сырт белгілеріне еліктеу. Ересектердің сыртқы келбетінің өзіне тән белгілері мен мінез –құлық мәнерлері, кейбір артықшылықтары болғандықтан балалармен салыстырғандағы артықшылық жағдайлары неғұрлым айқын көрінетін ересектіктің сыртқы белгілері жеткіншектер үшін тартымды болып көрінеді. Жеткіншектің «мен » қасиетінің қалыптасуы. Оның психологиясында көп жаңалықтар болады деген сөз. Өзінің кім екенін біліп, күшіне сеніп, өз мүмкіншілігін дұрыс бағалауға пайдасын тигізеді.

Олар үлкен болуға асығады, қымбат нәрсені көздеп, құнды деген жағдайларға әуестене бастайды. Мәселен, мода, музыка т.б.

Т.В.Дрогунова зерттеулерінде есеюдің белгілерінің түрі мынандай мәнде берілген

-үлкендерге еліктеу – темек шегу, карта ойнау, шарап ішу, отырыс ұйымдастыру, модаға әуестену, қыздарға қырындау, үлкендердің киміне назар аудару т.б.

-ұл балалардың нағыз ер адамдарға өздерінің теңей алуы. Ол күшіне сене білуі, достыққа берік болуы, өжет болуы, спортпен айналысады.

- әлеуметтік есеюі. Үлкендермен немесе құрбыларымен бірлесіп әрекет етуі.

- инттелектуальды өсуі. Білуге құмарылығының негізделуі. Көп оқып үйренуге

ынтасын қалыптасуынан көрініс береді.

«Нағыз еркектің» қасиеттеріне теңесу. Ересектіктің дамуындағы енді бір бағыт жеткіншек ер балалардың мұратқа сай келетін ер адамның - «Нағыз еркектің» қасиеттерінің белгілі бір мазмұынына белсенді түрде бағдар алуымен байланысты.Мұның өзі, бір жағынан – күш, ерік,батылдық,ерлік, төзімділік; екінші жағынан – достыққа, жолдастарына адалдық.

Балалардың арасында күштілігімен, батылдығымен, ептілігімен,спорттық іскерліктерімен көзге түсетін құрдасы да жеткіншекке үлгі болуы мүмкін. Мұндай балалар өте-мөте белгілі болады, ал мұның үстіне олар жақсы жолдас болса, олардың беделі өте жоғары болуы мүмкін. Қорқақтықтың көріністері үзілді- кесілді айыпталады.Өзінің батылдығын көрсету үшін жеткіншек шектен асқан істергеғ ал кейде қоғамдық жағымсыз істерге де тәуекел баруы мүмкін. Дене күші жоғары бағаланады. Кейде сыныпта немесе бір топ баланың ішінде барлық балалар кімнің күші кіммен асып түсетінін біледі. Жеткіншектер өздерінің дене күшінің өсуіне өте сергек қарайды. Олар күресіп, күш сынасқанды жақсы көреді.Күрестің алуан түрлері жұрттың алдында өтеді. Кейбір балалардың төбелесқойлығы көбіне біреуден өзінің күші басым екенін дәлелдеуге тырысумен байланысты. Жолдастары сыйлайтын болуы үшін жеткіншек өзі айтатын ерлік қасиеттерінің әр түрлі көріністеріне қатысу шамасын едәуір асыра көрестуі мүмкін. Бұл тұрғыдан жоғарғы баға алу жеткіншек үшін өте маңызды. Ол былай тұрсын, жолдастары өзін «әлжуас», »қыз құрлы жоқ» деп ойламасын деп жеткіншек өзі дұрыс емес, әділетсіздік,қаталдық деп санайтын қылық жасауы немесе сондай ұжымдық істерге қатысуы мүмкін. Ол өзінің де, жолдастарында іштей айыптауы мүмкін, бірақ ашық наразылық айтуға көбіне батылы бармайды . Өздерінің қылмыстық мақсатарын жүзеге асыру үшін құқық тәртібін бұзушылар (жасы жетпегендері де, ересектері де) жеткіншек ер балалардың нақ осы «ер болып көрінсем» деген ниетін пайдаланады.

Танымдық – іс -әрекетте ересектіктің дамуы. Ересектердің дамуындағы маңызды бағыт мазмұнды мүделлердің дамуымен және болшаққа жоспарлар жасаумен байланысты. Ол жеткіншектің бір нәрсені шын мәнінде танып білуге ұмтылуынан барып өседі. Мұның өзі мазмұны мектеп бағдарламасының шеңберінен асып түсетін танымдық іс-әрекетін дамуына себепші болады. Мұндай іс-әрекетін ғылымға, техникаға,өнерге, білімнің бірнеше саласына қатысты болуы мүмкін және кәсіптік ниеттерімен әрдайым байланыс бола бермейді. Әуестенуі құштарлық сипатта болып, ондайда бір қатар уақыт ( бос уақыт қана емес, сабақ даярлауға қажетті уақыттында) солөзіне ұнамды іспен шұғылдануға кетеді. Қайсы бір іске ынталы жеткіншек өте белсенді болады: қажетті кітаптарды,материалдарды, аспаптарды іздестіріп,әр түрлі әсілдермен игереді. Жеткіншектер үнемі кіткапханаға, көрмелер мен мүзейлерге барып экпозицияның белгілі бір бөлігін егжей- теңжейлі зерттей бастайды. Мүдделердің үйлесуі негізінде жолдастарымен қарым қатынасы орнайды. Балалар әртүрлі мәселелерді талқылайды кітептармен, материалдармен алмасады. Әр түрлі қиыншылықтарда ақыл кеңеспен және іспен жәрдемдеседі. Ықыластанған білімді табу немесе сәтсіздіктің себебін анықтау үшін жеткіншек кітаптармен анықтамаларды қарайды. Мұның өзі ынта ықыласпен нәтижелі іс-әрекеттерін дамуындағы өте маңызды қадам: жаңа білімдерді қажетсінуі дербес, яғни өздігінен білім алу арқылы қанағаттандырылады. Жеткіншектің дербес іс-әрекеттеріне кейде шығармашылық элементтері болады. оны жаңа нәрсе жасау процесі және жалпы алғанда танымдық процестің өзі әуестендіреді. Бұл орайда инттелектілік даму жеделдеп білім терең сипатта әрі көлемді болады.

Танымдық мүдделердің басым бағыттылығы нақ осы жеткіншектік шақта қалыптасады Әрбір сыныпта білімнің әр түрлі салаларынан өз мамандары болады, сыныптары одан ақыл кеңес алады, дау туа қалса, соның төрелігіне жүгінеді. Мұндай жеткіншектердің едәуір көп білім алуы – дербес жұмыс істеудің нәтижесі. Олар білімге және таным процесіне өздері үшін маңызды әр қажетті деп қарайды. Бесінші сыныптағылардың кейбірбеулерінде-ақ өздігінен білім алу элементтері болады. Әдетте бұлар ұлының не қызының танымдық мүдделерін дамытуға және мазмұнды іс-әрекетіне көп көңіл бөлетін ата-аналардың балалары болады.

Кейде нақ осындай жағдайда бастауыш мектеп шағында немесе жеткіншектік жастың басында тиянақты кәсіптік ниеттер қалыптасады. ( бұлар мектеп бітіргенге дейін айтарлықтай өзгермейді), ал бесінші , алтыншы сыныптарда өзін болшаққа даярлау жөніндегі іс-әрекет басталады. Кейбір жағдайларда ойын,өздігінен білім алу және өзін -өзі тәрбиелеу элементтері өзінше ұштасады: белгілі бір мамандық туралы арман, біржағынан, әр түрлі ролдер болатын ойындардың мазмұнында және тандап алынатын ролдерде бейнеленеді, ал екінші жағынан, мүдделер тобын анықтап, белгілі бір білімге іскерлікке, қасиеттерге жетуге ынталандырады.

Әлеуметтік жағдайының дамуы .Үлкендермен, жолдастарымен қарым-қатынасы жаңа құрылымдарға ие болады. Жеке басы дамуының аса маңызды факторы –оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі. Ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен қарым-қатынас орнатуға бағытталған. Жеткіншек көптеген мұғалімдермен қарым-қатынас оратады, олардың талаптарын және жеке басын бағалайды. Жеткіншектердің өз құрбыларымен қатынасы түрлі дәрежеде кезеседі. Достық және жолдастық қатынас болады. Жеткіншектік жаста қарым-қатынас үшін өте маңызды ерекшелік- құрдастарының талаптарын бағдарлай , оларды есепке алу. Барлық жағдайларда да қарым-қатынас тартымдылығы екі түрлі мүдделер жағынан және жеке қарым-қатынастың сипатымен қанағаттану дәрежесі жөнінде тіл табысушылық сынмен өтеді.

Жеткіншектік шақта өзіңдік сананың дамуы.Баланың жеткіншектік кезеңге аяқ басуы оның өзіңдік санасының дамуымен айрықша мәнді. Жеткіншекте ересек адамның позициясы қалыптаса бастайды оған ересектік сезімнің дамуы және жеткіншектің ересектігін басқа адамдардың тану негіз болады. Бұл позиция жеткіншектің өмірдегі обьективтік жағдайына әлі сай келмесе де, оның пайда болуы жеткіншектің өз айналасындағы ересектер дүниесімен, олардың игіліктері дүниесімен жаңа қатынастарға субъективті тұрғыда аяқ басқанын білдіреді. Жеткіншек бұ игіліктерге белсенді ие болады, бұлар оның сана-сезімінің жаңа мазмұнын құрайды, мінез-құлық пен іс-әрекеттің мақсаттары мен себептері, өзіне және басқаларға қойылатын талаптар, бағалау мен өзін -өзі бағалаудың критерийі болады. Мазмұны жөнінен өзіндік сана ішкі дүниеге көшірілген әлеуметтік сана сезім. (Л.С.Выготский).

Кіші шәкіріттерде өзі туралы түсінік пен өзін өзі бағалау негізінен үлкендердің, ең алдымен мұғалімдер мен ата-аналардың бағалаған пікірлеріне қарап құрылады. Өзінің ерекшелктерін білгісі келудің, өзіне ден қойып, өзі туралы ойлай бастаудың шығуы- жеткіншек жастағы балаларға тән ерекшелік. Өзінің ерекшеліктері мен кемшіліктерін білгісі келу басқа адамдар және өзін -өзі қоятын талаптарға жауап беруі, айналасындағылармен қарым-қатынасты реттеу қажеттігінен туады. Өзінің жеке басына талдау жасауды жеткіншек қарым-қатынастармен іс-әрекетті ұйымдасытруы үшін, қазір және болшақта өзі үшін маңызды міндеттерге жету үшін қажетті амал деп біледі. Өзін білу осының шарты болып көрінеді. Жеткінішектің өзі туралы ойлана бастауының ең маңызды стимулы – оның құрдастарының ортасында сыйлы, беделді, өзін жақын ұстайтын дос табуға ұмтылуы.

Өзін-өзі тәрбиелеу. Кіші шәкірттік жастағы жеткіншектер көбінесе өздерін сырттан көре алмайды, өз қылықтарын басқара алмайды. Есейген жеткіншектерге өздерінің аффективтік реакциялары мен бүкіл мінез-құлқын билеуге ұмтылу тән. Олардың көбінде өздерін ұстай білуі біршама дамыған, ал қажет болғанда шынайы қатынасын, пікірін, көңіл күйін жасыра алады. Мінез- құлықта қосарлық пайда болады. Есейе келе өзін ұйымдасытыруы тенденциясы артады. Әр түрлі кәсіптердің мәні туралы пайымдаулар туады. Ілгері де айтылғандай «ол қажет», «қажет емес», »маңызды», «маңызы жоқ»деп сараланады. Мұндай саралауға жекелей құндылықтардың қалыптасып келе жатқан жүйесі арқау болады. Уақыттың тез өтетін сезінуі оны бос өткізбеуге ұмтылуы, жоспарлауға әрекеттену шығады. Алайда, қабылданатын шешімдер көбіне тікелей ниеттерге қайшы келеді, бұл ниеттерді жеңеді. Жеткіншекте «ақыл« мен » жүрек» жиі ынтымақта бола бермейді. Көп балалар өздерінің ұйымдаспағанын жігерім жоқ деп ақтайды. Оны тәрбиелеу жеткіншектердің көпшілігі үшінші үшін бірінші дәрежелі міндетке айналады. Басқа қасиеттер де тәрбиеленеді.

Жеткіншектерде өзінің ілгері басуына көзқарас,оны бақылау, міндеттердің орындалмауы үшін күйініш, өзін -өзі кінәләулар, өзін-өзі сынау пайда болады.

Жетістіктері :Өзін өзі бағалау, ұжым өмірінің мөлшеріне бағыну, үлкен болуға ұмтылу.

Жеткіншектердің танымдық өрісінің дамуы. Қабылдау – күрделі психикалық процесс. Бұл кезде, бірдемеге қарау, не соны тыңдау емес, баста бар бейнелермен объектілерді салыстырып түсіну. Сондықтан қабылдау ойлануды талап етеді. ( химия, математика т.б.). сонымен қатар оқу материалының мазмұнының мәнісіне терең түсініп, берілген тапсырманы орындапотыруы тиіс. Ал, гуманитарлық пәндердің сабақтары, әрине, үнемі осылай келмейді. Дегенмен, бұл сабақтарда қамтылатын мағұлматтарды толық қабылдап есте сақтай алу қажет. Қабылдау дегеніміз мағұлматтарды тұтастығымен бейнелеу. Егер қамтылатын материал тым қызғылықты келсе, онда оқушылар осыған ғана көңіл бөліп, қиын материалдарды оқығысы келмейтіні кездеседі. Осының нәтижесінде жеткіншек материалды тұтас қабылдай алмай, үзінді етіп мәніссіз есте қалдыруды ықтимал.

Зейін. Бастауыш сынып оқушылармен салыстырсақ ырықты зейін дамиды. Себебі: бұлардың ой-өрісі қалыптасып қалғандықтан, қызық емес нәрсеге де зейін қойып, назарын сол объектіге арнайы түрде бөле алады. Бірақ жеткіншек сабаққа кейде бір нәрсені үйренейін деп келмейді, көбінесе достарымен кездесуі үшін келетіні болады. Ондай оқушылар сабаққа зейінді келмей, сабақ үстінде әңгімелесіп отырады. Жеткіншек зейіні сабаққа қалыптасса, онда ол назарын бір объектіден екінші объектіден аударып отыруға толық мүмкіншілігі бар.

Жады,ес - бұл кезде олар мазмұнына мағынасына қарап есте сақтайды. Көпке дейін есінде сақтап, қажет уақыттында қолдана алады. Бірақ жеткіншектердің көбі есте қалдырудың тәсілдерін /материалдарды мәнісіне қарай бөлшектеп, не соларды комбинация тәсілін қолданып, жадында қалдыруды/ біліп жарамайды. Осының өзі жеткіншектің жады мен есінің күшті келетінің «бүркеп» қалады.

Қиял - өте бай келеді. Психологтар бірқатары жеткіншек шындыққа сүйенуіне қарағанда қиялдануды көп ұнатады, өзі- өзімен болып мұң не фантазияның сан алуан түрлеріне беріледі дейді. Осылай деу жеткіншектің жан дүниесіне терең түсінбегендіктен айтылып отыр. Бірақ жеткіншек ересектерге қарағанда кейде қажетті жоқ істермен айналысып, осы соларға мұң болатыны кездеседі. Бұл негізінде азамат болғысы келіп, өзін болашақта қайраткерлік істерге даярлағысы келуінен. Жеткіншек мұңға берілген кеде осының барлық жағдайда пайда бермей, уақытты бос өткізуге себепші болатынын ескертіп отыру қажет.

Ойлау- негізігі роль атқарады. Ойлану арқылы жеткіншек тиісті мәселенің шындығын не қате екенін шешеді. Шындықты ажыратудың көптеген тәсілдері кездеседі. Солардың бірін формальдық операция деп атайды. Мысалы, біз мына екі сөйлемнен : «таулы жерде картошка жақсы өседі», «кавказ – таулы жер» деген сөйлемдерден мынандай қортынды шығарамыз: «Ендеше, Кавказда картошка жақсы өседі деп. Бірақ біреу бізге – «Сен Кавказда болған жоқсын, сондықтан қортындың қате»,- деуі мүмкін. Сол сияқтя екі сөйлемнен жаңа қортынды шығару дедуктикалық логиканың негізгі тәсілі. Мұны «формальдық» дейтін себебі осындай қортындығы келу үшін әуелі, сөйлемдердің шын, не жалған екеніне көңіл бөлмей, елемеу /абстракция/ ойында болып, сол сөйлемдерге нанып, қортындығы келу шарт. Егер осыған бала ие бола алса, осының өзі-үлкен жетістіктің белгісі.

Ж.Пияже ойланудың осы ең күрделі тәсілі – формальдық операция жасауға үйрену жеткіншектердің 12-18 жаста басталынады, оған дейінгілерде кездеспейді деген болатын. Осылай деу жеткіншектің ақыл-ойға орай мүмкіншілігін жоғарғы дәрежеде деп бағалау болып есептелінеді.

Жеткіншек жасында жеке заттарды ұғымға жатқызып, оларды толптастыру, нәрселердің себебін және одан шығатын нәтиже мен олардың өзара байланысын білу бұларда кеңінен өріс ала бастайды.

Барлық операциялар дамыған, бірақ абстракциялау операциясы ерекше дамиды. В.В.Давыдов. Олардың формаларын қолдана бастайды.

Абстракциялық ой- дегеніміз нақты заттарға мән бермей (ұмытып) солардың негізгі белгілерін біріктіріп жалпылап бейнелеу.

Жеткіншекте осы тәсіл кеңінен өріс алғанымен, оның бұрын болып келген нақты ойы бірден жоқ болып кетпейді.сонымен қатар жеткіншек жекеден жалпыға /индукция/, жалпыдан жекеге /дедукция/ ой үстінде көшіп отырады. Немесе бұлар нәрселердің сырын көбінесе жорамал амалына /анологияға/ сүйеніп біледі. Тиісті мәселенің сырын жорамалға сүйеніп білу ойланудың жоғарғы түрі болып саналады. Жеткіншек тиісті мәселені шешу кезінде «бәлкім», «солай болуы мүмкін»немесе :»егер бұлай болса, онда анау солай болады».т.с. тәсілдері математика, физикқа сабақтарында қолдануға үйренеді. Мұндай формальдық операцияларды ойша қолдана алу,жеткіншектің ой-өрісін кеңейтіп отырады.

Жеткіншектің оқу қызметі. Кішкентай жеткіншектердің оқуға көзқарасы алдымен мұғалімге көзқарасы мен алынған бағаларына байланысты болады. Оқу пәндерге қызықты және қызғылықсыз деп саралау көбіне оқыту сапасына , жеткіншектің жеке мүддесіне байланысты, ал сабақтарды керек және керегі жоқ деп бөлу кәсіптік ниеттердің қалыптасуынан туындайды. Әрбір жаңа пән жеткіншектің ынтасын туғызады. Осы ынтаны сақтап, дамыту мұғалім қолында. Бұл кезде оқудың жаңа мотивтері шығады. өзін -өзі көңілі толмау және ойындағысын орындауға ұмтылу жеткіншектің танымдық белсенділігінің қайнар көзі. Егер оқушы мұғалімді жек көрсе , оның сабағына селқос қарауы мүмкін. Сонымен оқу і-әрекетін дұрыс ұйымдастыруына, оқу процесі тиісті дәрежеде жүргізілмесе жеткіншектердің оқу үлгерімі төмендейді. Осы кезде бір мұғалімнің орны бес –алты мұғалімнің келуі де әсер етеді.

Оқу деген ұғымның мазмұныжеткіншектік кезеңде ұлғаяды, өйткені білім алу енді кейде оқу бағдарламасынның шеңберінен асып, өздігінен және мақсатқа сай жүзеге асады. Өсе келе мұндай бағдар күшейеді.

Өзіңдік бақылау сұрақтары:

1. Жеткіншектік жасқа өтудің анатомиялық-физиологиялық және психологиялық алғышарттары.

2. Жеткіншектік жастағы “дағдарыс”мәселесі.

3. Жеткіншектік жастағы жетекші іс-әрекет түрінің мәселелері.

4. Жеткіншектік жастағы психологиялық жетістіктері (өзін өзі бағалау,өзіңдік сана, бағалау деңгейлері, “есею сезімі”) .

5. Жеткіншектің танымдық процестерінің дамуы. Жеткіншектік жастағы жеке бастың қалыптасу ерекшелігі.

6. Жеткіншектік жастағы өзаражекебастық қатынас.

Тақырып 9 . Жасөспірімдік жастың психологиялық ерекшеліктері.

Жасөспірімдік шақ. Анатомо-физиологиялық ерекшеліктері. Жасөспірімдік шақ – адамның дене дамуының аяқталатын кезеңі. Бойдың ұзаруы жеткіншектік кезеңге қарағанда баяулайды. Қыздардың бойының толуы орта есеппен 16 мен 17-нің арасында болады (ауытқу плюс –минус 13 ай), жілгіттерде 17-18-дің арасы(ауытқу плюс –минус 10 ай), Салмағы артады, осының өзінде ер балалар қыздардан қалып келген есесін толтырады. Бұлшық ет күші тез өседі: 16 жаста ер бала 12 жастағысынан бұл тұрғыдан екі есе асып түседі. Бойы толысқаннан кейін шамамен бір жылдан кейін адам қалыпты ересектік бұлшық ет күшіне жетеді. Әрине, көп нәрсе дұрыс тамақтану режимі мен дене шынықтырумен шұғылдануға байланысты. Спорттың кейбір түрлерінде балаң жастық – ең көп жетістіктерге жетеін кезең.

Жыныстың даму жөнінен жігітер мен қыздардың көбі бұл жаста постпубертаттық кезеңде болады. Көп тараған түсініктерге қарамастан, жыныстық толысудың мерзімі ұлттық ерекшеліктерге, климатқа байланысты емес. Оның есесіне тамақтану сипаттындағы айырмашылықтар мен басқа да әлеуметтік экономикалық факторлар ықпал етеді. Мұның үстіне орташа статистикалық норманың жеке физиологиялық нормамен үйлеспейтінін ескеру өте маңызды. Кейбір әбден қалыпты адамдар орташа статистикалық мерзімдерден көп озық не қалыңқы дамиды. Қарқынның бұл вариацияларын патологиялық жағдайлардан ажырату әрдайым оңай бола бермейді.

Жасөспірімдік шақтың сипаттамасы. Балаң жас өспірімдік 14,5-17 жас арылығын қамтиды. Әліде болса бұлар үлкендерге тәуелді екенін көруге болады, ересектер оның өмірілік іс-әрекетінің басты мазмұны мен бағытын белгілейді. Көпшілігі бұл жаста еңбек қызметін бастайды, бәрі де мамндық таңдау туралы ойлайды. Бұл кезде қиыншылықтардан бас тартпай оны жеңіп шығуға үйренеді. Бұларда жеткіншектік кезеңдегідей ерегесу қасиеттері кездесе қоймайды.

Бұлардың аса маңызды міндеттері мамандықты таңдау, еңбек пен қоғамдық –саяси қызметке даярлану, некелесуге өз отбасын құруға әзірлену яғни бұл белгілі бір уақыты талап етеді. Қиын жағдайларда өздігінен шешімге келуінің негізгі жемісі- әлеуметтік ортасының жемісі болып табылады. Оқуға салмақты қарайды.

Жетістіктері: кәсіптік қызығушылық

Әлеуметтік жағдайының дамуы. Ересектің құрбыларымен қарым-қатынасы жеткіншектерге қарағанда өзгерістер бар: ересектің жолдас –жоралары көп болады, бірақ олар мен уақытын бос өткізбейді. Көбіне өзінің оқу мақсатын көздейді. Оқуда бір біріне көмектеседі. Құрбыларының ішкі пейілі мен мінез-құлқының әлеуметтік және табиғи ортаны танып білудегі түсініктерінің ұқсас болуын да есепке алады. Бірін бірі түсіне алуы. Өзіңдік сананың, мұраттардың, дүниетанымының қалыптасуы. Өзіңдік сана – күрделі психологиялық құрылым. В.С.Мерлин бұны былай түсіндіреді.

өзінің теңдестігін ұғынуы
белсенді, іс-әркетшіл негіз ретінде өз «менін»ұғынуы
өзінің психикалық қасиеттерімен сапаларын ұғынуы
өзін-өзі әлеуметтік –адамгершілік бағалаулардың белгілі бір жүйесін қамтиды.

Бұл элементтердің бәрі бір бірімен функциялық және генетикалық тұрғыдан байланысты. Бірақ олар бір мезгілде қалыптаспайды. «Менді» ұғыну бұл 3 жастан бастап қалыптасады. «мен » деген қасиеттері -өзін өзгелерден ажырататын өзбеттілігін дамытатын қасиет. өзінің ісін, қылығын бағалаумен байланыстырылады. Өзінің әрбір кемістігіне , сәтсіздігіне мән беріп талдау жасай біледі. Ересекті көп ойға әкеліп соғады ол көп ойланады. (өзі туралы).

Өзін-өзі бағалаудың екі тәсілі бар. Біріншіден, өз талаптарының деңгейін жеткен дәрежесімен өлшемдестіру ( қорқақ болмасам, қабілетті болсам).

Екінші жағынан –жарыс әлеуметтік өзі туралы төңірегіндегілердің пікірлерін салыстыру.Жас өспірімдік рефлексия бір жағынан өзінің «менін»ұғыну. Мен кіммін? Мен қандаймын, мен өзімді не үшін сыйлай аламын т.б. Дүниедегі өзінің жағдайын ұғыну. Мәселен менің өмірлік мұраттым қандай? т.б.

Рефлексия - өзінің ісіне талдау жасай алу қабілеті.

Дүниетанымы – бірінші көрсеткіші дүниенің неғұрлым жалпы прицнциптерін, табиғат пен адам болмысының әмбебап заңдарын танып білуге деген ынтаның өсуі.

Адамгершілік мұратында, адамгершілік оның өмірлік позициясы бейнеленіп отырады. Мұрат өмірді бейнелейді. Негізінен таңдану, толқу, сүйсіну сезімдерін туғызады.

Мұрат – оның өзін -өзі тәрбиелеу жоспарын анықтайтын образ.

Ақыл-ой қызметтінің ерекшеліктері. Адамның жалпы ақыл ой қабілеті 15-16 жаста қалыптасып болады, сондықтан оның бала кездегідей шапшаң өсуі байқалмайды. Алайда ол одан әрі жетіле береді. Күрделі интеллектілік операцияларды меңгеру және ұғымдық аппараттың баюы жас жігіттер мен қыздардың ақыл –ой қызметін орнықтырып, іс-әрекет етуге жақындатады. Әсіресе арнайы қабілеттері шапшаң дамиды. Мүдделердің бағытталуының барған сайын саралана түсуімен қосылып, мұның өзі жастардың ақыл-ой қызметінің құрылымын кіші жастардағыға қарағанда неғұрлым күрделі де дара сипат береді. Қазіргі бар деректерге қарағанда, ақыл-ой қабілетінің саралануы қыздардан гөрі ер балаларда ертерек басталып, неғұрлым айқын көрінеді. Қабілеттер мен мүдделердің мамандануы нәтижесінде басқа да көптеген барлық айырмашылықтар неғұрлым елеулі және практикалық тұрғыдан маңызы болады. Осыны, сондай-ақ жоғары сынып оқушысының мамандық таңдауға даярлану қажеттігін ескеріп, жоғары сыныпта оқытудың даярлығын күшейту қажет, оқушылардың дербестік дәрежесін арттырып, оларға жалпы білім беретін мектеп шеңберінде біраз мамандануға мүмкіндік жасау керек. (факультативтік пәндер, үйірмелік жұмыс, мамандаған мектептер). Бірақ арнайы қабілеттердің қалыптасуының өзі оқытудың сипаты мен бағытына орасан зор дәрежеде байланысты екенін есте ұстау керек.

Жас өспірімдік – жеке адамның толысуы мен қалыптасуының аяқталатын кезеңі. Жыныстық толысуға байланысты өз организмі мен сырт келбетіндегі үлкен өзгірістер, жағдайдың біршама тиянақсыздығы (енді бала болмағанымен, әлі ересек те емес), өмірілік іс-әрекеттің күрделенуі, жеке адамның өз міне-құлқын үйлестіруге тиісті адамдар тобының ұлғаюы – осының бәрі қосыла келіп жас өспірімдік шақта бағалаушылық- бағдарлаушылық іс-әрекетін күрт арттырады. Әңгіме өз қасиеттерін тану, жаңа білімдерді меңгеру туралы болса да, жас адам оларды бағалауға өте –мөте ден қояды да, өзінің мінез-құлықын саналы түрде жасалған немесе меңгерілген критерийлер мен нормалар негізінде құруға тырысады.

Ересектің мамандықты таңдауы және оның өмірлік жоспарлары.

Жалпы дүниетанымдық ізденістер өмірлік жоспарларда орнығып, нақтыланады. Жеткіншектердің өмірлік жоспарлары көбіне әлі бұлыңғыр болады және арман дүниесінен әлі бөлінбеген. Жеткіншек өзін алуан түрлі рольдерде қиялдап елестетеді, олардың тартымдылық дәрежелерін салыстырып өлшейді, бірақ өзі үшін бірдеңені біржолата таңдап алуға батылы бармайды және ойға алғанына жету үшін көбіне еш нәрсе істемейді. Жас өспірім неғұрлым есейген сайын таңдау қажеттігі соғұрлым күшейе түседі. Ойдағы, қиялдағы немесе абстрактілік көптеген мүмкіндіктердің ішінен неғұрлым шынайы әрі қабылдауға келетін бірнеше вариант біртіндеп тұлғаланып, осылардың арасынан біреуін таңдау керек болады.

Өмірлік жоспар – кең ұғым. Ол өзін жекелей анықтаудың бүкіл саласын – моральдық бейнені, өмір стилін, талап-тілектер деңгейін, шұғылданатын істерді т.б. қамтиды. Көп жайлардың тек жалпы түрде ғана тұлғаланатыны түсінікті. Жоғары сынптағылар үшін кәсіп таңдау ең маңызды, шұғыл әрі қиын іске айналады. Психологиялық тұрғыдан болашаққа ұмтылған және тіпті кейбір аяқталмаған кезеңдерден ойша «секіріп те кетуге» бейім жас өспірім (әсіресе он бірінші сынып оқушысы) іштей мектепті енді ауырлай бастайды; мектептегі өмір оған уақытша, нағыз өмір емес, өзін әрі тартып, әрі біраз жүрексіндіретін басқа бір бай және шынайы өмірдің босағасы секілді болып көрінеді. Ол болашақ бұл өмірдің ең алдымен кәсіпті дұрыс таңдап алуына байланысты екенін жақсы түсінеді.

Әрине, мамандықтың сан алуан түрі бар. Соның ішінен ересек өзінің қабілетіне қарай, тілегіне қарай болса да , таңдап алу оңай емес. Оларға ықпал ететін үлкендермен, құрбыларының пікірі, бірақ соған деген қабілетінің бар жоғын білмейді. Ересек негізгі міндеті – кәсіп таңдау. Жас өспірім неғұрлым есейген сайын таңдау қажеттігі соғұрлым күшейе түседі. Олардың дұрыс таңдауы үшін үш мәселені қарастыру керек.

- халық шаруашылғында осы мамандық қаншалықты көлемінде керек.

- адамдардың алдына қоятын талаптары.

сол адамның қабілетін анықтау.

Демек, қабілетілікті анықтау мамандықты таңдаудың ең шешуші түйіні. Бұл өте күрделі. Ол тәлім –тәрбие, еңбек әрекетінің түрлерінде дамиды. Қабілеттілік өздігінше байқалмайды, ылғи да іс-әрекет үстінде нақтылы қызмет бабына сәйкес байқалады. Керісінше нақтылы бір мамандыққа қабілетіліктің болмауы, адамның сол іске жеке бас қатынасындағы жағымсыз сапалық көрінісі арқылы білінеді.

Сондықтан да бір ғана мамандыққа сәйкес қабілеттілікті қарастырғанда оны жан-жақты қарастырған жөн.

Адамның мынандай көріністеріне мән беру керек.

1). әр адамның биологиялық жағынан шартталған көріністері: темперамент, нышандары.

2). жеке адамның әлеуметпен шартталған жақтары: олар, қаншалықты бағытанғандығы, нанымы, моральдық жағынан.

3). қабылдау ерекшеліктерін ,есінің типтік көріністері, ойлау өрісі, ерік сапасын, сезімін, эмоциялық сфераларының дамуын, яғни таным процестерін (когнитивті).

4). әр адамның өмір тәжірбиесі мен білім көлемін. (ісерлігін, білімін, дағдысын, әдеттін).

Кәсіптік бағыт беру жүйесінде адамның жеке мүмкіншіліктері, кәсіби бағыттылық пен мүдделікке де тығыз байлансты.

Танымдық, белсенділік, кәсіби іс-әрекеттің таңдап алған саласына деген интеллектілік қабілеттілік кәсіпке, мүдделікті дамытудың маңызды факторы.

Сонымен, бұл мәселе туралы соңғы кездері педагог-психологтар айналысып жүр. Мәселен, С.Н.Чистякова (Москва),Б.А. Федоришин (Киев), Л.А.Йавайша (Литва), Е.А.Климов (Ленинград ) т.б.

Жасөспірімдік жастағы өзара жеке бастық қатынас және оның еркшеліктері.

Ересектің құрбыларымен қарым-қатынасы жеткіншектерге қарағанда өзгерістер бар:

- ересектің жолдас –жоралары көп болады, бірақ олар мен уақытты бос өткізбейді. Көбінесе өзінің оқу мақсатын көздейді немесе келешек өмір туралы пікірлес болуын қалайды. Құрбыларының немен шұғылданатынына көңіл бөледі, оқуда бір біріне көмектеседі (оқу мотиві). Құрбы дос таңдауда ересектің бұдан басқа да мотивтері болады.

а) құрбыларының ішкі пейілі мен мінез құлқының әлеумет және табиғи ортаны танып білудегі түсініктерінің ұқсас болуын да еске алады.

б) Бірін-бірі түсіне алуы. Екінші кісіні де риза қылып оның да құрбысына жақсы қасиеттің қалыптасуына әсер етеді. Міне осындай – бірінің интелектісімен ісін бағалау да кездесетін қасиеттердің түрін когнитивтік және бағалауэмпатиясы дейміз.(анг.көңіл білдіру).

Когнитивтік эмпатияның негізінде ересек жаман-жақсыны, кімнің –кім екенің ажыратуға мүмкіндік береді.

Ал, бағалау эмпатиясына келсек, осының өзі жаңағы ересектің өзгелерге мейірімді келіп, жағдайымен санасын, дәлелін еске алуға байланысты келеді. Бұл кездегі ұлдар мен қыздардың өзара қатынасына тоқталсақ, бұлардың арасында достық қатынастар кездесе бастайды. Бұлардың достығы тұрақты. Сондай-ақ бұлар достықтың бірінші қатарына эмоциялық жылылықты, шыншылдықты қояды «сырашуы» өзіңдік сананың дамуына ықпал етеді.

Терең достық балалық жолдастықтан біртіндеп барып қалыптасады.

Достық – махаббат бастамасы. Жеткіншектік кезеңдегі қысылу, ұялу, жас өспірімдік кезде белсенді бола түседі. 5-6 сыныптарда ғашықтық сезіммен туындайтын (хат жазуы, көзқарас, түсінісу) өруге болады. Бұл кезде ересектер көптеген қиыншылықтарға түседі:

1) махаббат мәселлері көп талғандыра бастайды.

2) осы әдеттен тс жаңа сезім күшейгенде өзін өзі танытуға өзінің сүюге, сүйікті бала , білуге қабілетін сынап байқауға ұмтылыс та күшейеді.

3) жасөспірім шақтаағы махаббат қиялға толы.

4) өзін ақылдырақ, күштірек , қайырымдырақ, мәдениеттірек болуыға деген ықыласын тудырады.

Достық – дегеніміз жеке адамдардың бір-бірін жақсы көруіне және ұнатуғына, мақсаттарының бірлігіне, ұзақ уақыт тату-тәтті араласуына негізделген аса тығыз өзара қарым-қатынас. Үлкен сезімінің бастамасы болып табылады. Сезім атасы – махаббат барынша бақытты не бақытсыз ете алатын құдіретті сезім.

Өзіндік бақылау сұрақтары:

Жасөспірімдік жасқа өтудің анатомиялық-физиологиялық және психологиялық алғышарттары.
Оқу- кәсіби әрекеті жасөспірімдік жастың жетекші іс-әрекеті ретінде.
Кәсіби бағдарлану жасөспірімдік кезеңнің жетекші жетістігі ретінде. Мамандықты таңдау мәселесі.
Жасөспірімдік кезеңдегі танымдық процестерінің дамуы.
Жеке бастың қалыптасуының әлеуметтік – психологиялық жағдайлары.
Жасөспірімдік жастағы өзара жеке бастық қатынас және оның ерекшеліктері.

ІІІ. Бөлім. Әр жас кезеңдегі жаңарыстар мен психикалық процестерді диагностикалау.

Мектепке дейінгі кезеңнің жаңарыстары мен психикалық процестерін диагностикалау.

1. Әдістеме: Тікелей зейінді зерттеу.

Зерттеуге дайындық: ақ, сары, көгілдір, жасыл түсті қағазддарды, секундомерлерді дайындау.

Зерттеуді өткізу: 4-7 жастағы балалармен жеке эксперименттің 2 сериясы өткізіледі. Бала сұрақты тыңдап, оған жауап бере бастағанда барлық оның жауаптарын, уақыттың интервалын хаттамаға тіркейді.

1-ші серия: іс-әрекетті сыртқы көмекші құралдарсыз орындау. Балаға айтады: «Мен саған қазір сұрақ қоямын, ал сен тез жауап бер. 2 заңдылықты қадағала: тыйым салынған түстерді атама (ақ және көгілдір) бір түсті қайта қайталамау».

Сұрақтар:

Сен ауылда болдың, ба?
Шөп қандай түсті?
Сен ауруханада болдың ба?
Дәрігерлердің халаттарының түсі қандай?
Сен раушан гүлін білесің бе?
Оның түсі қандай?
Аспан қандай түсті?
Күзгі жапырақтардың түсі қандай?
Пойыздың вагондарының түсі қандай?
Күнбағыстың жапырақтарының түсі қандай?

Осы сияқты басқа сұрақтар құрылуы мүмкін.

2-ші серия. Ырықты іс-әрекет сыртқы көмекші құралдарамен. Бұл серия басқа балалармен жүргізіледі. Әр балаға сол инструкцияны да ұсынады, 1-ші сериядағы. Бірақ оған қосымша ақ, көгілдір, сары және жасыл түсті қағаздарды беріп, зерттелушінің алдына үстелге қояды. Оған былай айтылады: «Мына ақ және көгілдір түсті қағаздарды сен атамауың керек. Қазір алдыңа қой. Ал мына сары және жасыл түсті қағазды 1рет атағаннан кейін алдыңа қой».

Әрі қарай 1-ші сериядағы сұрақтарды қояды.

Қорытындыны өңдеу. 2 серия бойынша дұрыс және дұрыс емес жауаптарды санайды. Ойланғанға кеткен уақытты да есептейді. Нәтижені кестеде көрсетеді.

Тапсырманы орындау көрсеткіштері.

Балалардың жасы

1 серия 2 серия

Дұрыс жауаптар

Дұрыс емес жауаптар

Ойланғанға кеткен орташа уақыт

Дұрыс жауаптар

Дұрыс емес жауаптар

Ойланғанға кеткен орташа уақыт

5-6жас

6-7жас

2. Әдістеме: Ырықты ес және ырықсыз ес арақатынасын зерттеу.

Зерттеуге дайындық:

Өлшемі 5х7 см болатын әр қайсысы 16-25 суреттен тұратын затттардың суретінің жиынтығын таңдау қажет. Бұл жиынтықты тақырып бойынша 4 топқа бөлуге болады: мысалы, жануарлар, жемістер, жидектер, киімдер.

Зерттеу барысы:

3-7 жастағы балалармен эксперимент 3 серияда өткізіледі. Эксперименттің әрбір сериясында суреттердің жаңа жиынтығы қолданылады.

1-ші серия. Ырықсыз белсенді емес есті зерттеу.

Балаға әртүрлі заттардың бейнесінен тұратын суреттерді көрсетеді. Баланың алдына есте сақтау міндеті қойылмайды. «Мен қазір суретті көрсетемін, сен зейін қойып қара». Суреттер бірізділікпен бірінен соң бірі көрсетіледі. Суреттердің жиынтығы көрсетіліп біткеннен кейін мынандай сұрақ қойылады: «Есіңде сақтаған суретті ата».

2-ші серия. Есте сақтауда материалды жіктеу әдісін қолданғанда белсенді ырықсыз есті зерттеу.

Балаға суреттердің жиынтығын 4 топқа бөліп, 4 қатарға қоюды ұсынады: «Қай зат қандай топқа жатады?». Бұл тапсырманы орындап біткеннен кейін, суреттер жиналып алынады да, балаға қатар бойынша қойылған барлық суреттерді еске түсіріп, атауды ұсынады.

3-ші серия. Ырықты есті зерттеу.

Эксперименттің 2 сериясына да қатысқан балаларға суреттердің 3-ші жиынтығын көрсетеді және суреттерді көбірек есте сақтап, кейіннен еске түсіруді ұсынады. Есте сақтаудың әдістері мен құраладары көрсетілмейді. Әрбір суреттің көрсетілу уақыты 3 секунд. Суреттердің барлығы көрсетіліп біткеннен кейін, суреттегі заттардың бейнесін балалар есте қайта жаңғыртады.

Мәліметтерді өңдеу.

Баланың жасы

Баланың саны

1-ші серия

ырықсыз белсенді емес есте сақтау

2-ші серия

ырықсыз белсенді есте сақтау

3-ші серия ырықты есте сақтау

3-4 жас

4-5 жас

5-6 жас

6-7 жас

Әрбір жас топтарындағы қайта жаңғырту негізінде аталынғанзаттардың орташа арифметикалық саны есептелінеді. Алынған мәліметтер кестеге тіркеледі. Баланың жасына байланысты эксперименттің әрбір сериясындағы естің көлемінің орташа көрсеткіштері салыстырылады.

3. Әдістеме: Топтастыру процесін зерттеу.

Зерттеуге дайындық:

Әрбір топқа 5 суреттен тұратын заттар топтастырылады: ойыншықтар, ыдыс-аяқ, киім, жиһаз, дала жануарлары, үй жануарлары, жемістер, жидектер.

Зерттеу барысы.

Зерттеу 3-7 жастағы балалармен жеке өткізіледі. Балаға суретттерді беріп, былай түсіндіреді: «Мына суреттерді сәйкестік бойынша топтастырып, бөліп, түсіндір». Соңынан мынандай сұрақтар қойылады:

«Неге алма жидектер тобына жатады?», «Мына сурет не себепті бұл топқа жатпайды деп ойлайсың?».

Мәліметтерді өңдеу.

Топқа жіктелген топтар бойынша берілген дұрыс жауаптар саналады. Қорытындыны кестеге жас топтарына байланысты тіркейді: 3-4 жас, 4-5 жас, 5-6 жас, 6-7 жас.

Әрбір топтағы жіктелінген заттарды қандай негізде іріктелгендігі анықталады: заттың мәнді, мәнсіз белгілері немесе топтастырудың себебін анық дәлелдей алмайды. Эксперимент соңында балаға жасына сәйкес заттарды қандай топтарға біріктіру жеңіл болғандығын экспериментатор анықтап жазады.

4. Әдістеме: Балалардың балабақша өміріндегі және мектептегі эмоциялық мәнді жақтарын елестетуін зерттеу. (Көңілді – көңілсіз.)

Зерттеудің барысы:

6-7 жасар балаларға мынадай әңгіменің соңын өздері ойлап, аяқтау ұсынылады: Марат мектептен көңілсіз күйде келді. Сен неге көңілсізсің? - деп сұрады шешесі. Ал Марат: «Себебі біздің мұғаліміміз Айша апай … -деп жауап берді. Ол әрі қарай не деп айтты?

Осындай ситуациялар ұсынылады. Ситуацияларда мектептен көңілді келген бала, сондай-ақ, балабақшадан көңілді және көңілсіз келген балалар жайында айтылуы тиіс.

Алынған мәліметтерді өңдеу:

Балалардың жауаптары 4 типке бөлінеді:

«Баға»: көңілді- себебі мұғалім оған «бес» деген жақсы баға қойды; көңілсіз-себебі мұғалім «екі» деген нашар баға қойды.

«Мұғаліммен (тәрбиешімен) болған келеңсіз қарым-қатынастар»: мақтады, жазалады, ұрысты, класстан шығарып жіберді, мейірімді болды, ренжулі болды т.с.с.

«Мұғалім-сабақтар»: мұғалім (тәрбиеші) ауырды, бүгін келді, басқа мектепке ауысты. Бұл типке мынадай жауаптар енеді: көңілді (көңілсіз) көңіл-күйдің себебі сабақтардың болуы немесе болмауы.

Кесте 2

Балалардың жауаптарын категориялар бойынша орналастыру

Жауап категориялары	Серия
	Балабақша			Мектеп
	Мектепке даярлық тобы (6жас)	1 сынып (6жас)	1 сынып (6жас)	Мектепке даярлық тобы (6жас)	1 сынып (6жас)	1 сынып (6жас)
«Баға» «Келеңсіз қарым-қатынастар» «Мұғалім-сабақтар» «Іс-әрекет мазмұны» Басқалары
Барлық жауап саны

5. Әдістеме: Балалардың біріккен іс-әрекетіндегі өзара қарым-қатынасқа мотивацияның әсер етуін зерттеу.

Зерттеуге дайындық:

Қағаз, қайшы, қылқалам, желім дайындау керек. Баланың жасына сай және қалыптасқан іскерлігіне байланысты аппликацияға тақырып таңдау. Мысалы, «Аквариум», «Қала».

Зерттеудің барысы:

6-7 жасар балаларға 2 серияны өткізу керек.

1-серия. Балалар тақырып бойынша өздері аппликация жасайды. Жақсы жасалған жұмыстар көрмеге қойылады.

2-серия. Балаларға ұжымдық, яғны бәрі бірігіп сол тақырыпқа аппликация жасауды ұсынады. Мұны олар ауырып қалған жолдастарына сыйлыққа беру керек. Балаларға «Жақсы жасауға тырысыңдар. Жұмысты аяқттап біткен соң, оны сыйлауға болатынын, болмайтынын өздерің шешесіңдер» деп айту қажет.

Алынған мәліметтерді өңдеу:

алынған мәліметтерді талдау келесі критерийлер бойынша өткізіледі:

Балалардың іс-әрекет процесіне және оның нәтижесіне қарым-қатынасы.
Құрбыларының іс-әрекетіне қарым-қатынасы (кемшілігін көрсету, көмек беру, көмек сұрау, құрбысының жұмысын мақтау т.с.с.).
Конфликтілік жағдайлардың тууын, оның себептерін және шешілу жолдарын қарастыру.

2 серияның нәтижелерін салыстыру негізінде балалардың іс-әрекетіне деген әр түрлі әлеуметтік мотивтердің әсерін анықтауға болады.

6. Әдістеме: Оқушылардың жетілуін анықтайтын тест. (Керн-Иирасек)

Бұл тест 3 тапсырмадан тұрады.

1.тапсырма – еске байланысты ер адамның тұлғасын салу.

2.тапсырама- жазба әріптерін салу, көшіру.

3.тапсырма- нүктелер тобын салу.

Әр тапсырмалардың нәтижеі 5 баллдық жүйемен бағаланады. (1-жоғары балл 5 төмен балл).Содан кейін 3 тапсырма бойынша ұпайлар қосындысы есептелініп, жалпы саны шығады. 3 тапсырма бойынша 3-6 балл аралығында ұпай алса – ортадан жоғары, 7-11 орташа,12-15 нормадан төмен деген қортынды шығады.

12-15 балл алған балаларға зерттеу қайта жүргізілуі керек. Себебеі олардың арасында кемақылды балалар кезесуі мүмкін.

Берілген графикалық тестің 3 тапсырмасы қол қимылының және көруінің дамуын анықтауғаа бағытталған. Бұл іскерліктер мектепке жазуға қажет. Сонымен қоса, тест балалардың ақыл –ой дамуын көрсетеді. (ер адам бейнесі бойынша). Әріптермен нүктелер салу үлгіні қайта жаңғыртуын, сондай –ақ балалардың (бір іспен)өзіне қызықсыз бір іспен шұғылдана алуын (зейінін бөлмей) көрсетеді.

К.Иирасек тесті жетістікпен орындау және әрі қарай оқудағы жетістіктердің арасындағы байланысты көрсететін зерттеу жүргізіледі. Тесті жақсы орындағандар мектепте де жақсы оқиды, бірақ тестке нашар жауап бергендер де мектепте жақсы оқи алады. Сондықтанда К.Иирасек тестін зерттеудің нәтижесін балалардың жетілу бекітпесінің негзі деуге болады. Бұл тесті топтық, жеке түрде өткізуге болады.

Кіші мектеп оқышыларының жаңарыстары мен психикалық

процестерін диагностикалау.

1.Әдістеме : Тестік әңгіме арқылы психоәлеуметтік есеюіне баға беру.

Әңгімелесу бала жайлы қосымша деректер алуға көмектеседі, оның бағдары туралы, жанұядағы жағдайы жайлы. Бұл деректер сенім атмосферасын орнатуға мүмкіндік береді. Сонымен бірге психологиялық эксперимент ситуациясына баланы еңгізу. Әңгіме сұрақ –жауп ретінде болуы керек. Әңгімені өткізіп отырған адам, барлық жауапты жатқа біліп, жауаптарды тез және дұрыс бағалай білуі керек. Сондай-ақ баланың өз пікірін айтуға мүмкіндік беріп, жауаптарды толық жазып отыруы керек. Гер сұрақ қиындық туғызсы рны анықтап сұрап алуы қажет.

Әңгімелесудің сұрақтары:

өзіңнің аты жөніңді айт .
әке-шешеңнің аты –жөнін ата.

3. анаң кім болып қызмет істейді. (әкең ).

қайда тұрасың, тұратын мекен –жайың.
сен қыз бала, әлде ұл баласың ба? сен өскенде кім боласың? аға әлде тәте.
сенің ағаң бар ма? (тәтең) кім үлкен?
сен нешедесің ? бір жылдан кейін нешеге келесің, ал екі жылдан соң?
қазір таң ба? әлде кеш пе?
қай уақытта сен тамақтанасың? таңертең әлде кешке? түскі асыңды

таңертең әлде күндіз ішесің ба? Қайсысы бірінші болады түскі ас әлде кешкі ас?

10.қазір қай мезгіл – қыс, көктем, жаз әлде күз? неге сен солай деп ойлайсың?

қай кезде шаңғы тебуге болады- қыста әлде жазда ма?
неге қар қыста, жазда емес?
хат тасушы , дәрігер , мұғалім не істейді ?
қоңырау, парта, сумка мектепке неге керек?
сенің мектепке барғың келе ме? неге?
мектепте балалар жауап берер кезде қай қолдарын көтереді.
сен сурет салуды ұнатасың ба? мына қарындаштың, лентаның, көйлектің түсі қандай?
өзінің оң көзің мен сол құлағыңды көрсетші? көз бен құлақ не үшін керек?
қандай аңдарды сен білесің? құстарды?
қайсысы үлкен? сиыр әлде ешкі? құс әлде ара, қайсысының аяғы көп? итте әлде әтеште?
қайсысы көп? 8 әлде 5, 5 әлде 3, 6 дан 10 ға дейін сана, 5 тен 3 ке дейін сана.
не істеу керек егерде сен керек затты сындырып алсаң?

Жауап бағасы.

1.Барлық дұрс жауапқа бала 1 ғана балл алады.

2.Бала дұрыс жауапқа 0,5 балл алалды, толық жауапқа емес.

3.Дұрыс жауап болып, толық жауап мысалы : «әкем инжнер болып заводта істейді». »итте аяғы көп, әтешке қарағанда, өйткені итте төрт аяқ , әтеште екеу». Қате жауаптар болып: «шешем - таня» «әкем жұмыс істейді» және де сонымен бірге жылдың төрт мезгілін ауытырса.

4.Бақылау пунктары – жауаптар :4,7,10,14,22 олар былай бағаланады: 4 – үйінің мекен –жайың , қаласын толық көрсетсе – 2 балл, 7 – егер бала нешеге толатынын білсе – 1 балл,егер ол айды да қосып санаса – 3 балл, 10-2 балл, әрбір дұрыс көрсетулер 1 балл, 22 – дұрыс жауапқа – 2 балл.

5.15 бірге бағаланады, 14,16 егер 14 бала 3 балл жинаса және нақты жауап 15 және16.14-16 бала 4 балл жинайды. Балалар оқысы келетін, оқу іс-әрекетіне бағдарлай алады, басқасы- ішкі мектепке (әдемі формаға, сумкаға және т.б.) қызығады

Әңгімелесудің қортынды бағасы 15 балл болса оларды психологиялық тексеруден өткізу керек. Мектепте «жетілген балалар» болып саналады. 20-24 балл алса, ал «жетілген емес»15-20 балл алса.

2.Әдістеме. Оперативті есті бағалау.

Бұл ес түрін тексеру үшін балаға төменде көрсетілген 4 сөздер жиынтығы оқылады.

І ІІ ІІІ ІҮ

Ай кілем шанышқы мектеп

Тал стакан диван адам

Секіру жүзу әзілдеу ұйықтау

Сары ауыр батыр қызыл

Қуыршақ кітап пальто дәптер

Дорба алма телефон гүл

Әр сөздер жиынтығы оқылғаннан кейін , шамамен 5 секунт уақыттан кейін келесі 36 сөзден тұратын жиынтық оқылады, әр сөз аралығында 5 секунт интервал болу керек.

Стакан,мектеп, түйме, палас, ай, орындық, адам, диван сиыр, теледидар, тал құс, ұйықтау, батыр, әзілдеу,қызыл, аққу, сурет, ауыр, жүзу, доп, сары, үй, секіру, дәптер, пальто, кітап, гүл, телефон, алма, қуыршақ, дорба, ат , жату, піл.

Бұл 36 сөз жиынтығына алғашқы 4 сөз жиындағы барлық сөздер кездейсоқ тәріппе орналасқан.

І. Сөз жиынтығының сөздері түзу бір сызықпен

ІІ. Сөз жиынтығының сөздері түзу екі сызықпен

ІІІ. Сөз жиынтығының сөздері пунктелген бір сызықпен

ІҮ. Сөз жиынтығының сөздері пунктелген екі сызықпен сызылған

Бала міндетті түрде сөзді естуі бойынша табу керек, ұзын жиынтықты сөздер және қысқаша жаңа, кіші жиынтық көрсетіледі және идектификациясы көрінеді, «ия» деген сөзбен немесе «жоқ» деген сөзбен әрбір сөздің ізденісі, үлкен жиынтық бойынша балаға 5 секунт беріледі. Егер сол бала берілген уақыт бойынша шығарылмаса тәжірбие жүргізуші сөздерді есепке алады.

Көрсеткіш бойынша есту және есте сақтау жеке бөлік орташа уақыты, кеткен дентификация 6 –сөз бойынша, үлкен жиынтықта ( осы үшін жалпы уақыт жұмысы, балаға берілген тапсырма бойынша 4-ке бөлінеді орташа мөлшермен жіберілген қателер бойынша  1 .Онда бүкіл сөздер қате болып есептелінеді, бала ол сұрақтарға жауап бере алмаған жағдайда белгілемей тастап кеткен жағдайда қате болып есептелінеді.

Ескерту: бұл әдістеме стандарттық көрсеткіш болмайды. Қортынды бойынша баланың есте сақтау, ертедегі суреттелу бойынша осы көрсеткішке әдістемемен салыстыруға болады. Ол әртүрлі балалармен қайта өткізіледі, сонда екінші баланың айырмашылығы көрінеді, салыстырмалы қортындыны шығарады.

Баланың есте сақтауын екінші баладан айырмашылығынан көруге болады. Баланың есте сақтау уақытқа қарай өзгереді.

3. Әдістеме. «Рубик» (кубигі).

Бұл әдістеме көрнекі -әрекеттік ойлаудың даму деңгейін зерттеуге арналған. Рубиктің текшесін қолдана отырып, шекттелген уақыт ішінде балаға әртүрлі дәрежедегі күрделі тапсырмалар беріледі. 9 тапсырма ұсынылады. Жақша ішіндегі 1 минут уақыт мөлшерінде шешкен тапсырманың баллдар жиынтығы көрсетілген. Барлық тәжірбиеге 9 минут беріледі. Әр тапсырмадан келесісіне ауысқанда міндетті түрде жинақатлған текшелердің қырларының түсін ауыстырып отыру керек.

1- тапсырма. Текшенің кез-келген қырынан 3 ұсақ шаршысының 1 түсінен бағана немесе жол жинақтау керек. (0,3, балл)

2- тапсырма. Текшенің кез-келген қырларының шаршыларынан және сол түстен 2 бағана немесе 2 жол жинақтау керек (0,5 балл)

3-тапсырма. Бір шаршыдан және сол түстен , өзінің құрамына 9 ұсақ шаршылар кірістірген кубиктің бір қырын яғни толық бір түсті шаршы жинақтау керек.(0,7балл)

4- тапсырма.Бір түсте толық быр қырын және оған қоса, текшенің басқа қырына үш ұсақ шаршыдан тағы бір бағана немесе бір жол жинақтау керек (0,9 балл)

5-тапсырма. Текшенің толық бір қырын жинақтап және қосымша ретінде оған тағы текшенің басқа бір қырынан сол түсте екі бағана немесе екі жол жинақтау керек (1,1 балл)

6-тапсырма. Бір түсте текшенің толық екі қырын құрастыру керек (1,3 балл)

7-тапсырма. Бір түсте текшенің толық екі қырын құрап және одан басқа сол түсте текшенің 3-ші қырынан 1 бағана немесе 1 жол құрастыру керек (1,5 балл)

8-тапсырма.Текшенің толық екі қырын құрап және оған тағы 3-ші қырынан сол түсте 2 бағана немесе 2 жол құрастыру керек (1,7 балл)

9-тапсырма. Бір түсте текшенің барлық 3 қырын құрыстыру керек (2,0 балл)

Қортынды бағасы:

Егер бала 10 балл жинаса, онда оның көрнекі-әрекеттік ойлауы жоғары дамыған болыа есептеледі.

Егер 4,8-8,0 балл аралығында жинаса, онда оның ойлауы жоғары дамыған болып есептеледі.

Ал 1,5-3,5 балл орташа дамыған, бірақ бала мектепке оқуға дайын.

0,8 баллға дейін жинаса көрнекі-әрекеттік ойлауыәлсіз дамыған, бала мектептегі оқуға дайын емес деп есептеледі.

4. Әдістеме. «Равен матрицасы »

Әдістеме көрнекі –бейнелік ойлауды бағалауға арналған ( тапсырманы шешуде әртүрлі бейнелер мен көрнекілер ұсынылады).

Тапсырмалар Равеннің тестісінен алынған 10 біртіндеп күрделендірілген бір типттегі 10 тапсырманың сериясы беріледі: іздеу заңдылығына сүйеніп бөлшектерді матрицаға орналастыру; ( суреттер үстіңгі бөлігінде үлкен төртбұрыш түрінде көрсетілген) және төмендегі 8 суреттің ішінен сапа жағынан жетпей тұрған жерлерін қосып біріктіру, ол суретке сәкес келуі керек. (берілген матрицианың бөлігінде төменде кішкене жалаушаларға салынған әртүрлі суреттер түрінде көрсетілген.

Бала үлкен матрицианың құрылымын түсінп болған соң, сол матрицаға, суретіне дәлме-дәл сәйкес келген датальді көрсетуі керек немесе көлденеңнен және тігінен оның детальдарын қисынын келтіріп қосады.

Барлық 10 тапсырманы орындау – 10 минут. Содан соң дұрыс шешілген матрицалар саны аныталад және баланың дұрыс шешуде жинаған жалпы балалар қосындысы алынады. Әрбір дұрыс шешілген матрица – 1 балл.

Даму деңгейінің қортындысы:

10 балл- өте жоғары

8-9 балл жоғары

4-7 балл –орташа

2-3 балл – төмен

0-1 балл - өте төмен

Ескерту: матрицианың дұрыс шешімдері :

1-7, 2-6, 3-6, 4-1, 5-2, 6-5, 7-6, 8-1, 9-3, 10-5

Жеткіншек жасындағылардың жаңарыстары мен психикалық процестерін диагностикалау.

Әдістеме. Зейіннің нәтижелігі мен тұрақтылығын анықтау (5-6 сынып).

1-таблица

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         

Балаға Ландольттің дөңгелектері бейнеленген бланкі ұсынылып, келесі құсқау беріледі: Қазір екеуміз мынандай ойын ойнаймыз. Ол ойынның аты «Мұқият бол және жұмысты тезірек орында». Бұл ойында сен басқа балалармен сайысқа түсесің, сосын көреміз, сенің қандай нәтижеге жеткеніңді, менінше сенкіде басқа балалардікінен кем шықпайды. Сосын балаға бланкіні көрсетіп, түсіндіріледі, яғни ол қарап, олардың арасынан үзілгендерін (бөлінгендерін) тауып, белгілеу керек. Жұмыс 5 минутқа созылады. Әр минуттан соң зерттеуші «сызық» деген сөзді айтады. Сол кезде бала бланкінің қай жерінде осы сөзді естиді, сол жерге сызық белгісін қояды, 5 минуттан соң, зертеуші «тоқта»деген сөзді айтады. Бала жұмысын аяқтап, бланкінің толтырып келген жеріне осы сөзді естісімен екі сызықша қояды.

Нәтижені өңдеу барысында зерттеуші баланың әр миунт саыйн және 5 минут барсындағы қарастырған дөңгелектердің санын анықтайды. Снымен қатар 5 минут бойына және әр минут бойына жіберген қателерінің санын анықтайды.

Бала зейінінің нәтижелігі мен тұрақтылығы мына формуламен анықталады:

0,5N-2,8 п

S---------------; мұнда

60

S зейінінің нәтижелігі мен тұрақтылығының көрсеткіші;

Nбаланың бір минутта қарстырған дөңгелектер саны / егер бұл формуланың көмегімен зейінінің нәтижелігі мен тұрақтылығының 5 минут бойындағы жалпы көрсеткіші анықталса, онда N 5 минутт қарастырған дөңгелектер санына тең, п- 5 минут бойында жіберілген қателер саны, ал берілген формуланың бөлімі – 300/.

пбаланың бір минутта жіберген қате саны, өңдеу барысында бес әр минуттік көрсеткіштер S және барлық жалпы бес минут көрсеткіші есептелінеді.

2.Әдістеме: Зейіннің бөлінуін анықтау.

Сол материал қолданылады. Бірақ бала әр жерінен үзілген екі дөңгелекті бір уақытта белгілеу керек және әр түрлі етіп белгілеу қажет. Мысалы, жоғары және сол жағынан үзілген дөңгелектерді екі түрлі етіп белгілеу. Ескерту: Жоғырда қарыстырылған нәтижеге қарап өңдеуге болады.

3.Әдістеме : «Сөзді тап».

Мұғалім алдын ала тақтаға әріптерді жазып қояды, ал одан оқушылар сөз құрастырулары қажет. Шешімін табу үшін әріптер жинағын оңнан солға қарай оқуы қажет, өйткені буындардың орны ауыстырылып қойылған.

Үлгі әріптер жинағы:

қ, я , а (аяқ)

з, а, в, а (ваза)

о,и,н,к (кино)

з,а,р,о (роза)

у, а, т (тау)

Ескерту: бұл тәсіл талдау және жинақтау процесін дамытуға ықпал етеді.

3.Әдістеме: «Көру диктанты»

Балаларға төмендегі 2-5 секунт көрсетіледі (6-9 ға дейін).Содан соң есте сақтау бойынша ол суреттерді жаңғыртып салу қажет.

Ескерту: тікелей көріп есте сақтауды, әрекет ізділігіне байланысты есте сақтауды дамытуға ыпал етеді.

5. Әдістеме: Өзін-өзі бағалау деңгейін анықтау.

Сіздерге қазір адамның қасиеттері мен эмоционалды көріністеріне қатысты модалды ұғымдар ұсынылады. Олар :ашушандық,көкіректік,намыскерлік, сенімпаздық, көре алмаушылық, тұйықтық, кекшілдік, адалдық,ашықтық , жан- тәнімен сүйе алу қасиеті, секемпаздық, өштеушілік, табандылық, нәзіктік, батылсыздық, өкпешілдік, қайырымдылық, ұялшақтық, күдіктенушілік, кейігіштік, түнілімпаздық, шыдамсздық, ұстамдылық, бір нәрсеге бар зейін салып қадалушылық, ынтызарлық , төзімділік, мысқылшылдық. Осы берілген сөздерден өзіңізге «үлгілі» адамның бойынан емес өз бойыңыздан табылғанын қалайтын қасиеттерді сараптау (ажырату) үшін қажет. Реттік сандары жазып алып, соның қатарында бірішіден өз бойыңыздан табылған армандайтын қаиетті көрсетесіз. Сонан соң қажетті деп есептеген қасиеттерді, соңынан өзіңізге ұнамсыз қасиеттер ұғымын жазасыз. Бұл жұмысты орындау барсында тапсырманы басынан және аяғынан бірдей бастауға болады. Басына ең жақсы деген ұғымдары, аяғына ең ұнамсыз деген қасиеттер аттарын жазасыз. Мысалы: басына ең жақсы 10/ 15 қасиет, аяғына да солай бересіз. Ұнамды, ұнамсыз қасиеттер саны тең түсіп жатуы мінедтті емес. Ұнамдысы мол, ұнамсызы азырақ немесе керісінше де болуы мүмкін. Зерттеушілер эталондар қатарын жазып болғанан кейін, оларға екінші нұсқау беріледі. Енді екінші қатарды жаза бастаңыздар – бұл қатарда көрсететіндеріңіз өз басыңызда бар, айқын білінетін қасиеттер және өз бойыңызда жоқ, көрініске ие болмаған қасиеттер. Қатарды баынан және аяғынан бірден бастауға болады. Бұл байқау кезінде бізге керегі қасиеттер сапасы емес, аталған қасиеттердің біліну және көріну деңгейі. Есіңізде болсын, қатардың ең соңында сізге тән емес, бойыңызда кездеспейтін, жоқ қасиет тұруы керек. Яғни қатар басында ең көрнекті қасиетіңіз, аяғында керісінше болмақ.

Нәтижелерді жазып қортындылау:

Қортынды Спирменнің корреляция формуласы бойынша жасалады.

6./ d2/

r І - 

п3 –п

d – ранглер арасындағы айырмашылық

- қосынды сан

п- пайдаланған сөздер саны

Қортынды жасау ыңғайлылығы үшін, әр зерттелуші сөз номерлеррі / рангілері / айырмашылығын екі қатар бойынша да өздері шығард. Мысалы «табандылық» бұрын екінші орында тұрса, енді алтынш болып қалды делік. Рангілер айырмашылығ төрт / бірақ бұл белгі жазылмайды/. Бұл рангі айырмашылықтарынан верикалды қатар жаалады. Әр айырмашылық квадратқа көбейтіліп, квадраттар қосындыс есептелініп, алынған ан алтыға көбейтіледі. Пайдаланылған санының кубы есептелініп, алдағы алынған санан шығарылады / ортақ бөлгіш/. Он сөз үшін ортақ бөлгіш саны 990, онбес сөз үшін 3360 . Сонан соң жекелік сан шығарылып, алынған сан бірліктен алынады. Осылайша іздеген коэффицентті табамыз.

Нәтижелерді талдау: Өзін -өзі бағалау коэффицентті алынған негізінде – І / ден І / арасында болмақ. Егер нәтижеміз бірлік санан асып я жетпей қалса, онда нәтижесіз шындыққа жақындамай қалғаны / . 0,75 тен І дейінгі көрсеткіш баланың өзін аса жоғары бағалағандығын, ал – 0,75 тен – І дейінгі көрсеткіш баланың өзін аса төмен бағалағандығын көрсетеді. 0,4 тен 0,75 немесе – 0,4 тен –0,75 дейінгі көрсеткіш өзін жоғары және жеткілікті төмен бағалағандық болып табылады. –0,4 тен 0,4 дейінгі көрсеткіш өзін -өзі дұрыс бағалау көрсеткіші деп білеміз. Цифрлармен көрсететін болсақ:

-------------------------------------------------------------------------------------------------

-І – 0,75 – 0,4 0 0,4 0,75  І

Жас өспірімдердің жаңарыстары мен психикалық процестерін диагностикалау.

1.Әдістеме: Корректуралық сынау.

Зейінді зерттеу үшін (8,14,18) орта кітап форматындай бір парақ қағаз қолданылады. Онда әріптер қатары арадлас орналасқан (1- таблица)

Осы таблица бойынша зейіннің 2 көрсеткіші айқындалады: нәтижелік және тұрақтылық, көңіл бөлушілік және ауысуы. Нәтижелік және тұрақтылық зейінді бағалауда сыналушы мәтінен кез-келген әріпті табу және сызу тапсырмасын алады. Осы әдістеме көмегімен көңілдің бөлінуі және ауысуын бағалауда сыналушы күрделі тапсырма алады : 5 минут жұмыс істегенде, 1 минутта 2 түрлі әріпті тауып оны сызу, келесі минутта – 2 басқа әріпті, келесі 3 минутта – қайтадан бірінші екеуін, және тағы да солай 5 минут өткенше жалғастырады. Жұмыс барысында оған 2 әріп арасында зейіннің бөлінуін 2 әріп арасында, әр минут сайын 2 басқа әріп іздеуге зейінді ауыстыру керек.

«Корректуралық сынау» әдістемесінің бланкісі

Кесте

С х а в с х е в и х н а и с х н в х в к с н а и с е х в х е н а и с н

в н х и в с н а в с а в с н а е к е а х в к е с в с н а и с а и с н а

н х и с х в х е к в х и в х е и с н е и н а и е н к х к и к х е к в к

х а к х н с к а и с в е к в х н а и с н х е к х и с н а к с к в х к в

и с н а и к а е х к и с н а и к х е х е и с н а х к е к х в и с н а и

с н а и с в н к х в а и с н а х е к е х с н а к с в е е в е а и с н а

к х к е к н в и с н к в е х с н а и с к е с и к н а е с н к х к в и

а и с н а е х к в е н в х к е а и с н к а и к н в е в н к в х а в е и

к а х в е и в н а х и е н а и к в и е а к е и в а к с в е и к с н а в

н к е с н к с в х и е с в х к н в в с к в е в к н и е с а в и е х е в

х е и в к а и с н а с н а и с х а к в н н а к с х а и е н а с н а и с

е в х к х с н е и с н а и с н к в к х в е к е в к в н а и с н а и с н

а в с н а х к а с е с н а и с е с х к в а и с н а с а в к х с н е и с

в и к в е н а и е н е к х а в и х н в и х к х е х н в и с н в с е а х

н к е х в и в н а е и с н в и а е в а е н х в х в и с н а е и е к а и

к е и с н е с а е и х в к е в е и с н а е а и с н к в е х и к х н к е

е а к а е к х е в с к х е к х н а и с н к в е в е с н а и с е к х е к

И с н е и с н в и е х к в х е и в н а к и с х а и е в к е в к и е х е

в х в к с и с н а и а и е н а к с х к и в х н и к и с н а и в е с н а

с н а и к в е х а к в к е с в к с н х и а с н а к с х к х в х е а е с к

и с н а и е х к е х к е и х н в х а к е и с н а и к х в с х н в и е х

с н а н и с а к в с н х в е с х а и с н а е н к и с х к е х в х в с к х

е к х е к н а и в к в к х е х и с н а и х к а х е н а и е н и к в к е

е х в к в и е х а и е х е к в с н е и е с в н е в и с н а е а х н х к

и с н а и е и н е в и с н а и в е в х с и с в а и е в х е и х с к е и

к в е х в а е с н а с н к и с х е а е х к в е х е а и с н а с в а и с

х в е к х с н к и с е к а е к с н а и и е х с е х с н а и с н в е к х

а в е н а х и а к х в е и в е а и к в а в и х н а х к с в х е х и в х

в н с и е а х с н а н а е с н в к с н х а е в и к а и к н к н а в с н

с и а е с в к х е к с н а к с х в х к в с н х к с в е х к а с н а и с

н а и с н х а в к е в х к и е и с н а и н х а с н е х к с х е в к х е

Нәтижелерді өңдеу және бағалау

Нәтижелерді өңдеу және бағалауда суреттегі заттар саны анықталады. 2,5 минут ішінде жасөспірімнің қараған,орындаған тапсырмасы және 30 секунд арасындағы көрсетілген саны алынады.

Алынған мәліметтер мына формула бойынша есептеледі. Яғни жасөспірім зейінінің екі қасиеті: нәтижелігі және тұрақтылығының дамуын көрсетеді:

0,5-2,8 п

S  

t

S  зерттелушінің зейінінің: нәтижелігі және тұрақтылық көрсеткіші;

N1 – таблицадағы бейнеленген заттардың саны, жұмыс кезінде жасөспірімнің қараған заттарының саны;

t жұмыс уақыты;

пқателер саны,яғни жұмыс кезінде жіберген қателері.

Сандық талдауда жоғарыдағы формула бойынша 6 көрсеткіш анықталады: біреуі - әдістемемен жұмыс уақыты (2,5 минут), ал қалғаны - әрқайсысына 30 сеундтық үзіліс. Ауыспалы t өлшемі 150 және30 деген мағына ретінде қолданылады. Барлық S көрсеткіші бойынша, мынандай түрдегі график құрылады. Бұл графикті талдау арқылы жасөспірімнің зейінінің: нәтижелігі және тұрақтылық қасиеттерінің уакыт бойынша өзгеру динамикасын көруге болады.

S

«Корректуралық сынау» әдістемесіндегі зейінінің: нәтижелігі және тұрақтылық динамикасын көрсететін график варианттары

Графикта бұл әдістемебойынша анықталған жасөспірімнің зейінін зерттеу негізінде алынған әр түрлі қисық сызықтар көрсетілген. Осы қисық сызықтардың интерпретациясы мынандай:

1.------- типтегі қисық сызық түрі, зейіннің өте жоғары нәтижелігі және тұрақтылығының графигі

2......... ұсынылған қисық сызық түрі, төмен нәтижелігін, бірақ зейіннің тұрақтылығынкөрсетеді

3. типтегі сызық түрі, зейіннің орташа нәтижелігі мен тұрақтылығын көрсететін график.

4.  сызық түрі, зейіннің орташа нәтижелігі мен зейіннің тұрақсыздығын көрсетеді.

------- сызығы орташа нәтижелігі пен зейіннің шектен тыс тұрақсыздығын көрсетеді

Графикті сызған кезде нәтижелілік пен тұрақтылық (әрқайсысы жеке) ондық балл жүйесімен төмедегідей балдармен есептеледі:

10 балл - S көрсеткіші 1,25 балдан жоғары.

8-9 балл- S көрсеткіші 1,00-ден – 1,25 балл аралықта кездеседі.

6-7 балл- S көрсеткіші 0,50-мен – 0,75 балл аралығында

4-5 балл- S көрсеткіші 0,24-тен – 0,50 балл аралығында.

Зейін тұрақтылығы өз кезегінде балл түрінде былай бағаланады:

10 балл – графиктің барлық нүктелері 1 аймақ шегінен шықпайды, график өз формасын 1-қисықпен еске түсіреді.

8-9 балл - графиктің барлық нүктелері 2 аймақта, 2 қисықта орналасқан.

6-7 балл- графиктің барлық нүктелері 3 аймақта орналасқан, ал, қисық 3-графикке ұқсас.

4-5 балл - графиктің барлық нүктелері 4 аймақта орналасқан, ал оның қисығы 4-графикке ұқсас.

3 балл - графиктің барлық нүктелері 5 аймақта орналасады, ал оның қисығы 5-графикке ұқсас.

Даму деңгейі жөніндегі қортынды

10 балл - зейіннің нәтижелігі өте жоғары тұрақтылық та өте жоғары.

8-9 балл - зейіннің нәтижелігі жоғары тұрақтылық та жоғары.

4-7 балл- зейіннің нәтижелігі орташа тұрақтылық та орташа.

2-3 балл зейіннің нәтижелігі төмен тұрақтылық та төмен.

балл- зейіннің нәтижелігі өте төмен, тұрақтылық та өте төмен.

Әдістеме: Жаттау процесінің динамикасы.

Жасөспірім алдына 20 таныс емес, жеткілікті ұзақ, шетел сөздерін бірнеше қайталау жолымен есте сақтау тапсырмасы қойылады. Бұл міндетті шешуде 8 жол беріледі.(8.) Жаттап алынатын сөздер тізімі мынандай болуы мүмкін :

Лапидарлық 11.Апперцепция
Папильотка 12.Филантроп
Виолончель 13. Манифестация
Филистер 14. Краниология
Манукрипт 15. Официоз
Альманах 16. Баллотировка
Протекция 17. Жестикуляция
Эвакуация 18. Стандартизация
Меланхолия 19.Ультиматум
Коньюнкт 20.Геликоптер

Әр қайталаудан кейін жасөспірім қатесіз айтқан сөздер саны анықталады. әр тәсілден кейін дұрыс қайта жаңғыртылған сөздер қатысады. Қортындыда алынған негіздер жаттаудың графигі түрінде ұсынылады.

Жаттау графигін талдау негізінде графикте ұсынылған, жаттау динамикасы 2 көрсеткішпен анықталады.

жаттап алу динамикалылығы
жаттап алу нәтижелілігі

Бірнеше сөздерді жаттау процесінің динамикалық ерекшелігінің графигі

Бірнеше сөздердің қайталану саны

Жаттап алу динамикалылығы қисық сызық сипатымен көрсетіледі. Егер қайталаудан қайталауға бұл қисық жайымен жоғары көтерілсе, ( суретте қисықтың жалпы варианты) онда жаттап алу процесі жеткілікті динамикалы деп саналады.

Егер қайталаудан қайталауға дейін нәтиже төмен демесе, бұрынғы деңгейінде қалса, онда жаттап алу процесі орта динамикалықпен сипатталады.

Егер қайталаудан қайталауға дейін нәтиже біресе жоғарылап, бірсе төмендесе ( суретте қисықтың нүктелі варианты), онда жаттау процесі динамикалы емес екендігін куәландырады.

Нәтижелерді өңдеу.

Жаттау процесінің динамикасынан алынған мәліметтер негізінде келесі шкала бойынша 3 бағаның бірін алуға болады;

Жаттау процесінің жеткілікті динамикалылығы - өте жақсы;

Орта динамикалы жаттау процесі – қанағаттанарлық;

Динамикалы емес жаттау процесі – қанағаттанарлық емес. Жаттау процесінің нәтижелілігі басқаша, келесі шкала көмегімен балмен бағакланады:

10 балл – жасөспірім барлық 20 сөзді қайта қатесіз жаңғыртып және есте сақтай алады, не бары 7 қайталаудан аспайды.

8-9 балл - жасөспірім барлық 20 сөзді толық 8 қайталаудан кейін қайта жаңғыртты.

6-7 балл- жасөспірім 8 қайталауда17-ден 19 –ға дейін сөздерді дұрыс қайта жаңғыртты.

4-5 балл-8 қайталауда14-16 сөзді дұрыс қайта жаңғыртты.

2-3 балл 8 қайталауда жасөспірім 12-13 сөзді есте сақтады.

балл - жасөспірімге 8 қайталауда небәрі 10 сөзді қайта жаңғыртты немесе біреуін

де есте сақтамады.

Даму деңгейі жөнінде қортынды.

Жоғары және орташа жаттау процесінің динамикалығы жоғары және орташа ( көрсеткіш бойынша өте жақсы және жақсы бағаланған) және жаттау процесінде нәтижесі 8 баллдан жоғары болса, онда жасөспірім оқу материалын нәтижелі меңгеруге қабілетті деп саналады.

Егер жаттау динамикалылығы қанағаттанарлық емес және жаттаудың динамикалылығы 4-тен –7 баллға дейін болса, оқу материалын меңгеруге жасөспірімдерде қиыншылықтар байқалады.

Динамика бойынша қанағаттанарлық баға және 3 балдан төмен баға алған жасөспірім оқуға даяр еместігін көрсетеді.

Әдістеме: Айзенк тестісі ( ерсектердің интеллектуалды қабілеттін анықтауға арналған).

«Ерік –жігерді зерттеу».

Бұл әдістемеде (8,14,18) сыналушы берілген сұрақтарға бірнеше жауаптың ішінен өзіне ұнағанын таудау керек.

1.Сіздің іс-әрекетініздің сізді қоршағандарға қалай әсер ететіндігі жиі ойланаыз ба?

А) өте сирек

Б) сирек

В) жиі

Г) өте жиі

2.Өзіңіз сенбегенде тұрашылығыңызды басып, жұртқа айтатың кезіңіз бола ма?

А) ия
Б) жоқ
3.төменде көрсетілгендерден адам бойындағы қандай қасиеттерді бағалайсыз?

А) табандылық
Б) ой-өрісінің кеңдігі
В) өзін көрсете білу қабілеттігі

4.Педантизмге бейімсіз бе?

А) ия
Б) жоқ

Өзіңізбен болған қолайсыз жағдайларды жылдам ұмытасыз ба?

А) ия
Б) жоқ

6.Өз іс-әрекеттеріңізді сараптауды ұнатасыз ба?

А) ия
Б) жоқ

7.Өзіңізге жақсы таныс адамдар арсында сіз:

А) бұл ортадағы өзімді ұстай жөніндегі қағидаларды сақтауға тырысамын

Б) өз-өзіммен қалуға тырысамын

8.Ауыр тапсырмаларды орындауға кірісерде , алдағы мәселелер жөнінде ойламауға тырысасыз ба?

А) ия
Б) жоқ

9.Төмендегі мінез құлықтардың қайсысы сізге келеді?

А) қиялшыл

Б) бәрібір
В) жұмыстан ынталылық
Г) ұқыптылық пен мұқиятылық
Д) сөзшен
Е) қарбаластық

10.Әр түрлі сұрақтарды сіз:

А) көпшілтіктің ойымен жаңалай тұрсадағы өз қөзқарастырыңызды айтасыз
Б) бұл жағдайда өз көзқарастарыңызды айтпайсыз, тіптен ауыз ашпаймыз
В) сыртай көшілікті қолдағанмен, өз пікірімде қаламын
Г) басқалардың пікірін қолдай тұрып, өзімдікнен бас тарттамын

11.басқарушының кенеттен шақыруы сізді қандай сезім қалыптастырады?

А) тітіркендіреді
Б) қорқыныш тудырады
В) ыңғайсыздық
Г) маған әсер етпейді

12.Сіздің қарсыласыңыз айғайлап, сізге қарсы пікір айтса, онда сіз:

А) сіз оғанда қарсы шығасыз
Б) оған мән бермейсіз
В) барлығының көзінше ұяласыз
Г) әңгімені доғарасыз
13.Егер сіздің жұмысыңыздан ахау тапса, онда сіз:

А) өкініш байқалады
Б) ұятты сезімде боламын
В) ашуланам

14.Егер қолайсыз жағдай тап болсаңыз, бірінші кезекте кімді кінәлейсіз:

А) өз-өзімді

Б) тағдыр, жолым болмауын

В) әділ,жағддаяттап

15.Сіздің қабілетіңіз біліміңізді қоршаған адамдарыңыз бағаламай жэүрген жоқпа ?

А) ия
Б) жоқ

16.Егер достарыңызбен әріптестеріңіз сізді қайраса, сіз :

А) оларға ашуланасыз
Б) олардан алшақ жүресіз
В) олардың ойына кірісіп кетіп, әзілдесе бастайсыз
Г) бәрібір сияқты көрінесіз, бірақ ішіңізден уайымдайсыз

17.Жұмысқа асығып жүріп кенеттен күнделікті орында тұратын заттыңызды таба алмай қалсаңыз, онда?

А) үндемей іздеуді жалғастыра бересіз
Б) ретсіздікке басқа біреуді кінәлей отырып, іздеуді жалғастырасыз

В) ол заттымды үйде қалдырып, жұмысқа жүре беремін

18.Сізді тепе-теңдіктен шығаратын қайсысы:

А) тығыз жұмыспен жолуға келген қандай бір шенеулік қабылдау бөлмеснің алдындағы кезек
Б) көпшілік орында

19. Біреумен дауласып болғанан кейін өз көз қарасыңызды жаңа дәлелдемелерді келтіре отырып ойша жалғастырасыз ба?

А) ия
Б) жоқ

20. Бір тығыз жұмысты бітіру үшін сізге көмекші таңдап алу жағдайы туса,төмендегі кандитатардың қайсысын таңдайсыз:

А) өзіннің бастамасы жоқ орындаушы адамды
Б) жұмыс ітеуді білетін, бірақ даукез және көп сөйлемейтін адамды
В) жалқаулығы бар адамды, талантты адамды.

Нәтижелерді бағалау

Таблицада сыналушының осы әдістемеде таңдаған жауаптарына қанша балл алатыңы көрсетілген.

Ерік –жігерді зерттеу кілті

Жауап вариантты	Пікірдің реттік номері

Егер ұпай 14-одан аз болса: бұл адам әлсіз ерікті адам болып саналады.

15-25 ұпайға дейін: бұл адамждардың мінезі мен еркі жеткілікті қатаң болып саналады.

26-38 ұпайға дейін бұл адамның мінезі мен еркі өте қатаң болса, ол жасаған қылықтары көп жағдайда жауапкершілікпен жасалады. Өз ерік күші арқылы өз мақсатына беріліп кетуі қаупі бар.

38- ұпайдан жоғары болса, адамдардың мінезі мен еркі мұратына жетугке жақын болғанда «бұл адам өзің объективті және дұрыс бағаладыма деген» күдік тууы мүмкін.

4. Әдістеме: Диагностикалық әңгіменің бағдарлама қағазы.

Оқушының аты-жөні__________________________________
Сыныбы__________ Мектебі____________________________
Отбасы құрамы_______________________________________
Осы мектепке қай сыныптан бастап келдің______________
Сізді қандай пәндер қызықтырады______________________
Сізге қандай пәндер оқуға жеңіл келеді__________________
Сізге қандай пәндер қиынға түседі_____________________
Күнделікті үй тапсырмасын орындауға қанша уақыт жұмсайсыз___________________________________________
Сізге қандай пәндер ұнамайды__________________________
Биылғы жылдағыдай үлгерім әр уақытта болды ма_______
Гимназия мектебінде оқуға біліміңіз сай деп ойлайсыз ба?__________________________________________________
Сыныптың, мектептің қандай жұмысында белсенділік көрсетесіз____________________________________________
Отбасындағы сіздің ұдайы атқаратын міндетіңіз_________
Бос уақытыңызда немен айналысқанды ұнатасыз________
Сіз қандай газет, журнал, кітап оқығанды ұнатасыз______
Қандай фильмдер, спектакльдерді көруді ұнатасыз_______
Сіз достарыңызды, үлкендердің қандай мінез сапаларын бағалайсыз___________________________________________
Өзіңіздің қандай мінез сапаңызды ерекше атап көрсете аласыз ба_____________________________________________
Сіздің мектепте, сыныпта, мектептен тыс қандай достарыңыз бар_______________________________________
Мектептегі оқуыңызды жалғастырасыз ба немесе кәсіби-техучилищеде, техникумда білім алуға тырысасыз ба_____
Сіз мамандық таңдадыңыз ба (атап көрсетіңіз)___________________________________________
Осы мамандықты бұрыннан бері таңдадыңыз ба_________
Неліктен осы мамандықты қалайсыз____________________
Бұл мамандықты таңдауда не әсер етті (ата-ана немесе достарының пікірі, кітап, кинофильм, радиохабарлардың әсері, мұғалім кеңесі, арнайы үйірме сабағы)_____________
Таңдаған мамандығыңызды игеру үшін қандай дайындық жүргізесіз____________________________________________
Қандай мамандықтар ұнайды (таңдағаныңыздан басқа)
Осы мамандықты игеруге арналған оқу орнына түсе алмасаңыз қайда оқығыңыз немесе жұмыс істегіңіз келеді

_______________________________________________________

«________» __________ 2004 ж.

5. Анкета: Қызығушылықтың бағытын бағдарлау.

Сіз жақсы көресіз бе? Сізге ұнай ма?

«Қызықты физика», физиктер әзілдейтін типіндегі кітаптарды оқу.
«Қызықты математика», «метаматикалық кеңестер» типіндегі кітапты оқу.
Радиотехника саласындағы жетістіктер туралы ғылыми-белгілі журналдардан статья оқу.
«Жас техника», «жастар техникасы» атты техникалық журналдарды оқу.
Химия саласындағы жаңалықтарды, белгілі химиктердің өмірі мен қызметі туралы оқу.
Өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігі туралы оқу.
Адамдардың сырқаттары мен күресу туралы, дәрігер туралы, медицина саласындағы жетісьіктер туралы оқу.
Географиялық карта бойынша және жазылғандар бойынша әр түрлі мемлекеттер мен танысу.
Тарихи адамдар мен оқиғалар туралы кітаптарды оқу.
Дүниежүзілік әдебиет классиктерінің шығармаларын оқу.
Өнер дамуының тарихымен шұғылдану, опералық ,симфониялық, джаз музыка әндерін тыңдау.
Мектеп өмірі туралы кітаптарды оқу «Тәрбиеші, мұғалім жұмысы» жөнінде.
Кулинария өнерімен шұғылдану, киімді модельдеу, үй жиһаздарын құрастыру.
Соғыс туралы кітаптарды оқу.
Спорт газеттерін, журналдарын, спорт туралы кітаптарды және белгілі спортшылар туралы оқу.
Физика жаңалықтарын, көрнекі физиктердің өмірімен қызметі туралы ғылыми-белгілі әдебиеттерді оқу.
Математика жаңалықтары, көрнекі математиктердің өмірі мен қызметі туралы, ғылыми-белгілі әдебиеттерді оқу.
Радиоаппаратура (схемаларын) схемасын айыра алу.
Техникалық көрмелерге бару, немесе техника жаңалықтары туралы хабарларды көру, есту.
Табиғатта химиялық құбылыстарды табу, химиядан тәжірибе өткізу, химиялық реакцияларды байқау.
Ботаника, зоология, биологияны зерттеу, меңгеру.
Анатомия мен физиологияны меңгеру.
Пайддалы қазбалардың табылған жерлері туралы зерттеулерді білу.
Әр түрлі халықтың және мемлекеттің пайда болу тарихын меңгеру.
Әдеби-сыншыл статьяларды оқу.
Кинофильмдерді, көркемдік көрмелерді, театрлық қойылымдарын талқылау.
Жолддастары тапсырмаларды өз беттерімен орындай алмаса (оларға тапсырманы орындау барысын түсіндіру).
Тоқыма тігу, тамақ даярлау, тұрмыстық құралдармен үй жиһаздарын жөндеуден өткізу.
Әскери техника мен танысу.
Спорттық жарыстарға бару.
Физикадан тәжірибе өткізу.
Математикалық есептер шығару.
Электрлік және радио құралдардың құрылысын білу.
Техникалық чертеждер мен схемаларды білу.
Қосылым (раствор) даярлау, реактивтерді өлшеу.
Бақшада жұмыс істеу, өсімдіктер мен жануарларды күту.
Әр түрлі аурулардың шығу тегін оқу.
Минералдар коллекциясын жинау.
Мемлекетімізбен шет елдегі саяси оқиғаларды талқылау.
Шет тілдерін меңгеру.
Сценада өлең айту.
Кішкентайларға көмектесу, ертегі айту, кітап оқу.
Үйді, класты ретке келтіру.
Әскери солдаттарға қатынасу.
Спорт ойындарын ойнау.
Физикалық үйірмелермен шұғылдану.
Математикалық үйірмелерге қатынасу.
Электр желісіндегі құралдарды ретке келтіру.
Әр түрлі механизмдерді жинау.
Химия үйірмесіне қатынасу.
Биологиялық үйірмеге қатынасу.
Ауруларды күту.
Географиялық және геологиялық карталарды құру.
Тарихи мұражайларға бару, мәдени ескерткіштермен танысу.
Өз пікірін, бақылауын, жазбаша түрде көрсету, күнделік бастау.
Драмалық үйірмелерге қатынасу.
Балалар мен жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелерін талқылау, қиын тәрбиеленетіндерді басқару.
Адамдарға әр түрлі тұрмыстық қызмет көрсету.
Әскери ойындар мен саяхаттарға қатынасу.
Спорттық жарыстарға қатынасу.
Физикалық олимпиядаға қатысу.
Математикалық конкурстар мен олимпиядаларға қатынасу.
Радио приемниктермен радио құралдарды жинау және жөндеуден өткізу.
Самолет, корабль модельдерін жасау.
Химия олимпиядаларына қатынасу.
Биологиялық олимпиядаға қатынасу.
Медбике және дәрігер жұмысы мен танысу.
Жердің топографиялық суретін шығару.
Тарих үйірмелеріне қатынасу.
Әдебиет үйірмелеріне қатынасу.
Музыкалық аспаптарда ойнау, сурет салу.
Жетекшілік жұмысты орындау.
Отбасы бюджетінің экономикалауға кіру.
Ойындар мен саяхаттарды ұйымдастырушы болу.
Спорт секцияларына қатынасу.
Физикадан конкурстар ұйымдастыру, баяндама оқу.
Радио үйірмесіне қатынасу.
Техникалық үйірмелерді ұйымдастыру.
Химия біздің айналамызда типі сияқты кештер ұйымдастыру .
Биологиядан тәжірибе жүргізу.
Санитарлық үйірмеге қатысу.
Географиялық және геологиялық барлауға (экспедицияға) қатынасу.
Туған жер тарихын меңгеру мақсатында саяхаттар ұйымдастыру.
Математикалық шаралар ұйымдастыру.
Әдеби кештер сценарийлерін жазу, әдеби мерекелер ұйымдастыру.
Көркемдік әрекет байқауларына қатынасу.
Балаларға арналған ойындар мен мерекелер ұйымдастыру.
Саяхат уақытында тамақ пісіру
Әскери істі меңгеру.
Балалардың спорттық командаларын жаттықтыру.

Жауап қағазы.

Дешифератор.

Аты-жөні:

Туған жылы-------------------- сыныбы-------------------------------

Тұратын жері---------------------------------- уақыты----------------

физика
математика
электро және радиотехника
техника
химия
биология
медицина
геология және география
тарих
физиология
өнер
педагогика
қызмет көрсету сферасы
әскери іс
спорт

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45

46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60

61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75

76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90

+

-

Әдебиеттер

Ә. Алдамұратов, М.Мұқанов. Психология пәнінен лабораториялық-практикалық сабақтар. Бірінші бөлім, Алматы, 1978. Екінші бөлім, Алматы, 1979.
Ә. Алдамұратов және т.б. Жалпы психология. - А., 1996.
Ә. Алдамұратов. Қызықты психология. - А., 1992.
Л.С. Выготский. Собрание сочинений: В 6 т. – Т. 1. – М., 1982.
Ф.Н.Гоноболин. Психология. Мектеп, Алматы, 1976.
Жалпы психология. В.В.Богословскийдің және т.б. редакциясымен. - А., 1980.
Н.М. Итбаев. Жалпы психология. - Ақмола, 1992.
Қ.Жарықбаев. Психология. - А., 1993.
Қ. Жарықбаев, С. Қалиев. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - А., 1995.
Қ.Жарықбаев, Ә.Абдрахманов. Психология терминдерінің орысша-қазақша сөздігі. Мектеп, Алматы, 1976.
И.С.Кон. Психология ранней юности. – М.. 1990.
А.А. Люблинская. Мұғалімге бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. Мектеп, Алматы, 1981.
Р.С. Немов. Психология: В 3 т. – Т. 1. – М., 2001.
М.Мұқанов. Ақыл-ой өрісі. Қазақстан, Алматы, 1980.
М.Мұқанов. Ми және сана. ҚМБ, Алматы, 1980.
М.Мұқанов. Бақылау және ойлау. ҚМБ, Алматы, 1959.
М.Мұқанов. Жас ерекшелік және педагогикалық психология. Мектеп, Алматы, 1990.
С.Л. Рубинштейн. Основы общей психологии: В 2 т. – Т. 1. – М., 1989.
Т.Тәжібаев. Жалпы психология. - А., 1993.
А. Темірбеков, С. Балаубаев. Психология. – А., 1996.
Г.Крайг. Психология развития. СПб.:Питер,2002-992с.
Л.Ф.Обухова.Возрастная психология.М.2002г.
А.В.Петровский Педагогикалық және жас ерекшілігі психологиясы.А.,1987

.

2.Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология А. 1987

3.Возрастная и педагогическая психология под.ред. М.В.Гамезо М.1982

4.Люблинская А.А. Мұғалімге бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде А.1981

5.Жарықбаев Қ Жантану негіздері А., 2002

6. Мухина В.С. Мектепке дейінгі балалар психологиясы А.1986

Просмотр содержимого документа
«599_психология»