Тарых боюнча слайд

И.Арабаев атындагы КМУнун тарых жана социалдык –укуктук билим берүү бөүмүнүнүн СЭО(к)-12-16 группасы

Карыбеков Сатыбалды

Тема: Улуу Түрк кагандыгы (552-603-ж)

Сабактын максаты:

• Улуу Түрк кагандыгынын качан жана кайсы аймакта негизделиши
• Улуу Түрк кагандыгынын күч алышы, басып алган аймактары
• Кагандыктын бөлүнүшү, начарлашы тууралуу маалымат алабыз.

План:

• 1. Түрк этноними
• 2. Улуу Түрк кагандыгынын негизделиши
• 3. Бумын каган
• 4. Мукан каган

Түрк кагандыгынын чыгыштагы жана батыштагы жортуулдары

• 5. Түрк Кагандыгынын бөлүнүшү

Түрк этноними

• «Түрк» деген этноним (кытайларда «туцзие» деп аталат) кытай летописинде биринчи жолу 546-ж. эскерилген болчу. Бул сөз «түбөлүктүү », «күчтүү», «бекем» дегенди билдирип, этностук мааниге караганда социалдык маанини көбүрөөк түшүндүргөн. «Түрк» дешип алды менен аскердик аристократиянын өкүлдөрүн гана аташкан. Акырындап отуруп бул ат башында аристократия турган урууга гана эмес, ага баш ийген көптөгөн тектеш элге да өткөн.

Уламыш боюнча Түрктөр карышкырдын уулу Ашина уруусунан чыккан.

Улуу Түрк кагандыгынын негизделиши

• Түрк уруусу өздөрүн Борбордук Азиядагы хунндардын мураскерлери катары эсептешет.
• VI . орто ченинде (552-жылы) Борбордук Азияда көрүнүктүү роль ойлогон биринчи түрк мамлекетин түзүшкөн.
• 552-603-жыл аралыгы өкүм сүргөн.

Алар өздөрүнүн ата-бабалары деп мифте эскерилген карышкыр уулу Ашинаны эсептешет жана анын атынан уруу аталган.

• Ашина уруусу алгач Алтайда Борбордук Азияда жуан-жуандарга көз-каранды болуп, салык төлөп турушкан.

Бумын каган-Улуу Түрк кагандыгынын негиздөөчүсү

• Б. з. VI кылымында Алтайдагы түрктөрдүн өз алдынча мамлекетин Ашина уруусунан чыккан Бумын каган («каган» деген түркчө «хан» дегенди түшүндүрөт) негиздеген. Кытай жазма булактарында кагандын жан-жөкөрлөрү аны ак кийизге отургузуп, чоң салтанат менен хан көтөргөнү айтылат.
• Бумын каган коңшу мамлекеттер менен соода жана элчилик байланышта болгон. Кытайдын Батыш Вэй императору менен союз түзүп, душманы жужандарга каршы согушка даярданган. Бумын каган 552-ж. Жуан-жуандарды талкалап, Түрк кагандыгын негиздеген. Жуан-жуандардын каганы Анахуан өзүн-өзү өлтүрүүго аргасыз болгон.
• Бумын өзүнө «Эл-каган» (илиг-каган) (мамлекеттин каганы) деген титулду алган.

Улуу Түрк кагандыгы

Мукан каган Түрк кагандыгынын чыгыштагы жана батыштагы басып алуучулук жортуулдары.

• 552-ж. Бумын дүйнөдөн кайтат.
• Бумын каган өлгөн соң, анын ордуна баласы Кара каган (Ысык каган) кыска мөөнөт бийлик жүргүзөт.
• 553-жылы Бумындын экинчи уулу Мукан (553-572-жылдары) бийликке келет. Кытайдын майда империяларга бөлүнүшү, Жужан мамлекетинин кулашы түрк чек араларын кеңейтүүгө жакшы шарт түзгөн. Мукан каган Чыгышка карай жортуул уюштуруп,
• моңгол тилдүү кидандарды (кара кытай) багындырат.
• Ал Кытай, Корея жарым аралы жана Сары деңизге чейин жетип, кытайлыктардан чоң суммадагы салык алып турган.
• Мукан каган аскерлерин Енисейге жөнөтүп, 555-жылы ал жактагы кыргыз урууларын өзүнө каратат.

Түрктөрдүн Батыштагы жортуулдары

• Түрк кагандыгы түзүлгөндө эле анын батыш бөлүгүн Бумындын иниси ИСТЕМИ жабгу (вице-император деген мааниде) титулу менен башкарган.
• Тянь-Шань менен Хорезмди караткан.
• Итил (Волга) дарыясына чыгып, Уралга чейин басып алат.
• Түрктөр Иран менен биргелешип, 565-жылы эфталиттерге сокку урган. Мунун натыйжасында эфталиттер ээлеп турган Борбордук Азия, Чыгыш Туркестан дын бир бөлүгү, Индиянын түндүк-батышы түрктөрдүн карамагына өткөн.

Түрк каганатынын күч алышы

Эфталиттер мамлекети жеңилген соң, эфталиттердин ээлигин бөлүштүрүүдө түрктөр менен Ирандын ортосунда согуш башталат. Түрктөр 568-569-жылдары мурдатан эле Ирандын душманы болгон византиялыктар менен келишим түзөт. Византиялыктар дын колдоосуна ээ болгон соң, Истеми каган 569-жылы Иранга кол салган. Анын бир катар шаарлары менен кыштактарын басып алат.

Иран 571-жылы түрктөр менен тынчтык келишимин түзөт. Эфталиттердин жери -Согдуну түрктөргө берүүгө, жыл сайын алтын монеталар менен салык толоп турууга аргасыз болот.

• Иран менен болгон согушка византиялыктар катышпай койгондугу үчүн түрктөр эми Византияга каршы согуш аракетин баштайт.

• 576-жылы түрктөр Босфорго чейин жетип, Крымды каратып, Түндүк Кытайдан Византияга чейинки мейкиндикти ээлеген Түрк кагандыгы өкүм сүргөн. Бул мамлекет Мукан каган менен Таспар каган дын бийлиги мезгилинде (553-581-жы л дары) гүлдөп өнүгөт. Чарбалык жактан чыңдалат, түрктөр басып алган жерл ер дин түрк эли, түрк маданияты тарайт. Улуу Жибек жолу толук бой дон түрктөрдүн көзөмөлүндө бол г он.

Түрк кагандыгынын экиге бөлүнүшү 603-ж. Ич-ара чыр-чатактын айынан начарлап отуруп, Чыгыш жана Батыш Түрк кагандыгы болуп экиге бөлүнүп кеткен.

ТАПШЫРМАЛАР

• 1-топ тапшырмасы: Класстер менен иштөө (Бумын каган)
• 2-топ тапшырмасы : Текст менен иштөө
• 3-топ тапшырмасы: Хронологиялык дата менен иштөө

Мазмундуу сызык менен иштөө

• 1.Тарыхый мезгил
• 2. Тарыхый мейкиндик
• 3. Тарыхый динамика
• 4. Тарыхый персонаж