Жұрнақтар және оның түрлері.

Тақырыбы: «ЖҰРНАҚТАР ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ», «СӨЗ ТУДЫРУШЫ ЖҰРНАҚТАР», «СӨЗ ТҮРЛЕДІРУШІ ЖҰРНАҚТАР».

Пәні: Қазақ тілі

ЖҰРНАҚТАР

Түбірден кейін тұрып, жаңа сөз тудыратын қосымшаны жұрнақ дейміз. Жұрнақтың екі түрі бар: 1) сөз тудырушы жұрнақтар; 2) сөз түрлендіруші жұрнақтар.

Өзі жалғанған сөзге жаңа лексикалық мағына тудыратын жұрнақ сөз тудырушы жұрнақ деп аталады. Мысалы: ән-ші, заман-дас, етік-ші, ерін-шек.

Өзі жалғанған сөзге (түбірге) сәл де болса жаңа мағына үстейтін, бірақ негізгі лексикалық мағынаны өзгертпейтін жұрнақ сөз түрлендіруші деп аталады. Мысалы: үй-шік, кітап-ша, қызыл-дау, сұр-ғұлт.

ЗАТ ЕСІМНЕН ЗАТ ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ЖҰРНАҚТАР

Жұрнақтар

Мысалдар

-шы, -ші

ән-ші, тарих-шы, хат-шы

-лық, -лік, -дық,

-дік, -тық, -тік

бала-лық, сенбі-лік, түс-тік,

-лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес

ұстаз-дық, ұлт-тық

парта-лас, пікір-лес, дәм-дес, заман-дас, туыс-тас

СЫН ЕСІМ, САН ЕСІМДЕРДЕН ЗАТ ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ЖҰРНАҚТАР

Жұрнақтар

Мысалдар

Сын есім

-лық, -лік, -дық,

-дік, -тық, -тік

жақ-сылық, игі-лік, батыл-дық, кербез-дік, ақымақ-тық, пәк-тік

-шылық, -шілік

мол-шылық, көп-шілік

Сан есім

-лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік

алты-лық, бір-лік, он-дық, жүз-дік, қырық-тық, бес-тік

ЕТІСТІКТЕН ЗАТ ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ЖҰРНАҚТАР

Жұрнақтар

Мысалдар

-ма, -ме, -ба, -бе,

-па, -пе

суыр-ма, бөл-ме, сыз-ба, сүз-бе, бас-па, кіріс-пе

-қы, -кі, -ғы, -гі

шап-қы, күл-кі, шыл-ғы, сүз-гі

-ым, -ім, -м

келіс-іс, жаз-ым, біл-ім, тоқта-м

-ақ. –қ, -ек, -к,

-ық, -ік

қон-ақ, сұра-қ, жүр-ек, бұйыр-ық, түсін-ік

-қыш, -кіш, -ғыш, -гіш

жап-қыш, сүрт-кіш, сыпыр-ғыш, өшір-гіш

Жұрнақтар

Мысалдар

-ын, -ін, -н

шығ-ын, жи-ын, ег-ін, түй-ін, тол-н, бора-н

-ыш, -іш, -ш

қуан-ыш, өтін-іш, сағын-ыш, сүйін-іш

-қиын, -кін, -ғын, -гін

тас-қын, көш-кін, ер-кін

- ынды, -інді

қорыт-ынды, үй-інді

-мақ, -мек, -бақ,

-бек, -пақ, -пек

сал-мақ, өр-мек, жұм-бақ, бат-пақ, піс-пек

-у

еге-у, жаса-у, кесе-у

-уыш, -уіш

тырна-уыш, түйре-уіш

СЫН ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ЖҰРНАҚТАР

Жұрнақтар

Мысалдар

-лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті

пайда-лы, үлгі-лі, ақыл-ды, тас-ты, шөп-ті

-лық, -лік, -дық,

-дік, -тық, -тік

қала-лық, көйлек-тік, жолдас-тық,

-лас, -лес, -дас,

-сыз, -сіз

өлке-лік, қоғам-дық, шешен-дік

сыр-лас, көрші-лес, ауыл-дас, дәм-дес, туыс-тас, қызмет-тес

-дес, -тас, -тес

ақыл-сыз, білім-сіз

-қы, -кі, -ғы, -гі

қыс-қы, кеш-кі, жаз-ғы, күз-гі

СЫН ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ЖҰРНАҚТАР

Жұрнақтар

Мысалдар

-шыл, -шіл

арман-шыл, күлкі-шіл, ұйқы-шыл

-шаң, -шең

бой-шың, кейлек-шең

-дар, -тар

қырғыз-дар, борыш-тар

-мал

бауыр-мал

-кер, -гер

табыс-кер, шипа-гер

• -дай, -дей,
• -тай, -тей

тау-дай, түлкі-дей, ат-тай, сүт-тей

ЕТІСТІКТЕН СЫН ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ЖҰРНАҚТАР

Жұрнақтар

Мысалдар

-қақ, -кек, -ғақ,

-гек

жабыс-қақ, майыс-қақ, тоң-ғақ

-ақ, -ек, -ық, -ік, -к, -қ

қес-ек, сын-ық, іс-ік

-қыш, -кіш,

-ғыш, -гіш

тап-қыш, кес-кіш, сез-гіш,

-шақ, -шек

болжа-ғыш

мақтан-шақ, ерін-шек

ЗАТ ЕСІМНЕН ЕТІСТІК ТУДЫРАТЫН ЖҰРНАҚТАР

Жұрнақтар

Мысалдар

-ла, -ле, да, -де,

-та, -те, -а, -е

ой-ла, шеге-ле, тұз-да, бас-та, сурет-те, ас-а, өрт-е

- лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес

сауда-лас, қате-лес, ақыл-дас, тіл-дес, дос-тас, көмек-тес

-қар, -кер, -ғар,

-гер

бас-қар, ат-қар, ес-кер, су-ғар, тең-гер

-лан, -лен

пайда-лан, ашу-лан, үй-лен, ие-лен

СЫН ЕСІМ, САН ЕСІМДЕРДЕН ЕТІСТІК ТУДЫРАТЫН ЖҰРНАҚТАР

Жұрнақтар

Мысалдар

Сын есім

-ла, -ле, -да, -де, -та, -те

жұқа-ла, әдемі-ле, жаман-да, жеңіл-де, арық-та, тік-те

-ар, -ер, -р

жас-ар, ағ-ар, көг-ер, таза-р

-ай, -ей, -й

мол-ай, күш-ей, көб-ей, қара-й

Сан есім

-ла, -ле, -да, -де

алтау-ла, екеу-ле, он-да, жүз-де

-лес, -дес

бір-лес, жүз-дес

БАСҚА СӨЗ ТАПТАРЫНАН ЕТІСТІК ТУДЫРАТЫН ЖҰРНАҚТАР

Жұрнақтар

Мысалдар

Үстеу

-ла, -ле, -да, -де, -та, -те

жоғарыла, ілгері-ле, жылдам-да, төмен-де, шақ-та, қыс-та

Одағай

-лы, -ле

ойбай-ла, құрау-ла, көке-ле, уһ-ле

Еліктеу сөздер

-ла, -ле, -да, -де, -та, -те, -ыра,

-іре

зу-ла, сылдыр-ла, тырсыл-да, желпіл-де, салпақ-та, жарық-ыра, дүрк-іре

ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ

1. Сын есім тудырушы жұрнақтарды анықтаңыз:

а) –ыншы, -інші;

б) –лы, -лі, -сыз, -сіз;

в) –ма, -ме, -ба, -бе;

г) –ша, -ше, -лап, -леп;

д) –ыс, -іс, -с.

2. Етістіктің болымсыз түрінің жұрнағын анықтаңыз:

а) –қа, -ке, -ға, -ге;

б) –ма, -ме, -ба, -бе;

в) –та, -те, -да, -де;

г) –сы, -сі, -ы, -і;

д) –ыс, -іс, -с.

Назарларыңызға рақмет!