История Кыргызстана

Василий Владимирович Бартольд  (немисче  Wilhelm Barthold ; 1869-1930) -  Орусиянын  чыгаан чыгыш таануучу окумуштуусу, академик, тарыхчы, булак таануучу, чыгыш булактарынын котормочусу, Орусияда жана Советтер Биримдигинде чыгыш таануу илимин өркүндөткөн адис, түрколог, кыргыз таануучу.

Бартольд В.В. Собрание сочинений в 9 томах. - М.: Наука, 1963—1977. - Т. 1-9.

Бартольд В.В. Киргизы: Исторический очерк. - Фрунзе, 1927.

«Кыргыздар Орто Азиянын э ң байыркы эли болуп эсептелет. Орто Азияда жашап жаткан элдердин ичинен , азыркы убакта, ө з ү н ү н аты тарыхта мынчалык эрте эскерилген бир дагы эл жок к ө р ү н ө т»

Кыргыздар ж ө н ү нд ө г ү алгачкы маалымат б.з.ч. 201-ж . таандык

Бул тарыхий мезгилди мезгил сызыгында т ү ш ү н үү г ө аракет кылып к ө р ө л ү

Кыргыздар ж ө н ү нд ө г ү алгачкы маалыматтар кытай жазма булактарында кездешет

Кытай тарыхчысы Сыма Цянь (б. з. ч. 145—86-жж.) өзүнүн «Ши цзи» «Тарыхый жазмалар» эмгегинде белгилегендей, б. з. ч. 201 -ж. хунндардын падышасы Модэ шанүй (кыт. шанүй тенир куту) түндүккө жана түндүк-батышка согуштук жортуулга чыккан. Бул жортуулда ал көз карандысыз бир катар: генгүн, динлин, синьли ж. б. урууларды каратып алган.

Ө өүң ӨҮҢ

Тарыхчы С.Е. Яхонтовдун жазганына караганда «кыргыз» аталышынын жазылышы кытай жыл намааларында мезгилдин ө т ү ш ү менен ө зг ө р ү п турган. Бул маалыматтын кыргыз тарыхы үчүн мааниси өтө зор. Генгүн (гэгунь, гяньгун, цигу, кигу, кыямут, камут, когыр, кыргур ж. б. варианттары бар) деп кытайлар байыркы кыргыздарды аташкандыгы илимде толук далилденди.

Яхонтовдун изилд өө сун ө карганда

• б.з.ч. 201-ж гег ү нь
• Б.з.ч. 49-ж. гяньгунь
• 553-ж. кигу
• 638-ж. гегу
• 801-ж. хягясы

сыяктуу аталыштары менен «кыргыз» этноними берилген.

Ал эми т ү рк жазуу эстеликтеринде, араб жана перси жазма булактарында «тенир эли»,

«хирхиз» деген аталыштар кездешет.

Элдик чечмелөө

1. Сайф ад-Дин Ахсыкенти «Тарыхтардын жыйындысы» чыгармасында (XVI к. ) : « Ө зг ө н тоолорунда жашаган огуз урууларына башка огуз уруусунун башчысы Санжар султан кол салган имиш. Бул алааматта кырк огуз тир үү калып, алар Коженттин жанындагы тоолорго баш калкалайт. Ошол кыркогуздан кыргыз келип чыккан» - деп баяндалат

2. Абу-л-Газы Бахадур-хан «Т ү рк санжырасы эмгегинде (XVII к.): «Кыргыздар Огуз хандын Кыргыз аттуу небересинен тараган» - деп берилет

3. Осмонаалы Сыдык уулу (1875-1940-ж.ж.) жана Талып молдо Байболот уулу (1849-1949-ж.ж.) өз санжыраларында Огуз ханды кыргыздардын байыркы ата теги катары карашат

4. «Юань сулалеси тарыхы» - «Юань ши» Кытайды мо ң голдор бийлеп турган доордогу бул эмгекте кырк кыз тууралуу айтылат. Падыша өз кызын эч кимге көрсөтпөй чо ң ойткон экен. Бир к ү н ү ал кыз кырк кызы менен к ө л жээгине барышып, суудагы көб ү к менен суу чачышып ойношот. Кийинчерээк ал кыздардын боюна б ү т ү п, каарданган падыша аларды ээн тоого жеткирип таштайт. Ал кыздардан тараган эл «кыргыз» аталып калган имиш. Кыргыздар бөр ү дөн тараган деген кытай булагында жазылган уламыш да бар.

5.Ү сөй ү н ажы кытайлык кыргыз санжырачы (1916-ж. туулган) Кыргыз Огуз хандын кичи аялынан туулган Де ң из хандын урпагынан болгон имиш. Анын дагы бир пикиринде «кыргыз» « кыр гез» деген сөзд ү н өзгөр ү лгөн т ү р ү дейт. Т ү рк ханы Калачтын баласы чо ң ойгондо чечек чыгып, бети чаар болуп калыптыр. Атасы аны элге кошпой «кыр кезип оокат кыл» деп, тоо арасына таштап койгон экен.

6. Анвар Байтур кытай тарыхчысы кыргыздар Карахандын уулу Огуз хандын 24- небереси дейт. Огуз хандын 24- төртнебереси болгон имиш. Алар көк бөр ү н ү н өлт ү рөл ү дешкенде бөр ү н ү н кудайга жалынуусу менен сел болуп, алардын ичинен э ң кич үү с ү тоого качып аман калган экен.

7. Абдыкерим Сыдык уулунун санжырасында Шамансур деген такыба адам жана анын карындашы Анал жөн ү ндө сөз ж ү рөт. Бир к ү н ү Шамансур кара ң гыда бир жакка барып ж ү ргөн Аналдын артынан ээрчип, ү нк ү ргө келет. Ал жердеги жаштар Шамансурга шарап ичтирип коюшат. Кызып калган Шамансур «Анал – хак, Мен хам хак» деп кайталайт берет. Хан Анал менен Шамансурду өлт ү рт ү п, денесин өрттөп, к ү л ү н сууга сапыртат. Ал суунун көб ү г ү нө хандын кырк кызы жуунуп боюна б ү төт. Ошол кыздардан отуз-уул – он канат жана он уул – сол канат тараган имиш.

8. Тоголок молдо менен Белек Солтоноев кыргыздар Огуз хандын небереси деп жазышат.

Илимий чечмелөө

1. Доржи Банзаров (1822-1855-ж.ж.) «кыргыз» аталышы кырк санынын көпт ү к т ү р ү нөн келип чыккан дейт.

2. В.В. Радлов (1837-1918-ж.ж.) «кыргыз» аталышы «кырк» жана «жуз» сандарынан кырк жана ж ү з уруу эл дегенди т ү ш ү нд ү рөт деп эскертет

3. Ахмед Зеки Велиди Тоган башкыр чыгыш таануучу «кыргыз» аталышы «кыр кер» болсо керек деп эсептейт.

4. Давлен Айтмуратов каракалпак этнографы «кыргыз» - кара эл, кара чачтуу эл деп божомолдойт.

5. К.И. Петров (1920-1988-ж.ж.) байыркы т ү рк тилиндеги «кыргу» - «кызыл» сөзунө көпт ү к мучө –ыз уланып «кызылдар» дегенди т ү ш ү нд ү рөт деп жазат

6. Н. А. Баскаков Петровдун пикирин колдойт.

7. А.Н. Кононов да өз эмгектеринде «кызыл ж ү зд үү эл» деп т ү скө басым жасаган.

Тарыхый жазуу булактарында б. з. ч. III к. тартып эске алынган кыргыздардын ата журту тууралуу да ар түрдүү пикирлер айтылып келген.

Айрымдар алгачкы кыргыз журту Енисейде (Енисей чон дарыя дегенди түшүндүрөт) болгон дешсе, башкалары азыркы Түндүк Батыш Монголиядагы Хыргыз-Нур (Кыргыз Көл) аттуу көлдүн аймагында болгон деп жоромолдошкон. Акыркы божомол Кыргызстандын тарыхнаамасында көп жылдар бою басымдуулук кылып келген.

Кытайлык байыркы тарыхчы Бань Гу (б. з. I к.) өзүнүн «Хань шу» — («Хань сулалесинин тарыхы») эмгегинде: «Кыргыздардан чыгышта 7 мин ли (1 ли 500 ж) узактыкта хунндардын шанүйлөрүнүн ордосу жайгашкан», деп жазат.

Археолог профессор Ю. Худяков , синолог Л. А. Боровкова жана азыркы кыргыз тарыхчылары бул маалыматка негизденип, кыргыздардын б. з. ч. I к. журту Чыгыш Теңир-Тоо аймагында болгондугун далилдешүүдө. Бул журт азыркы Чыгыш Түркстандагы Манас, Кара-Шаар сыяктуу шаарлардын түндүк тарабында, Боро-Хоро тоо кыркасынын түндүгүндө орун алган.

Байыркы түрк элдеринин ичинен хунндар, усундар, динлиндер, дилдер ошондой эле Чыгыш Түркстандагы индиевропалык тилдерде сүйлөгөн калктар (юэджилер т. а. тохарлар) эзелтен кыргыздарга коншу болгон.

Даталар

Окуялар

Б.з.ч. 3 к..

Б.з.ч. 209-ж.- б.з.ч. 174-ж.ж. чейин

Кытайдын т ү нд ү к чек арасынан Байкал к ө л ү н ө чейинки аймакта жашаган к ө чм ө н уруулар к ү ч алган. .Алар к ү чт үү т ү рк тилд үү гунн уруулары башчылык кылган уруу союзун т ү з ү шк ө н.

Аларга Маодунь хан башчылык кылган. Ал абдан акылдуу, чечкинд үү жана алдын ала к ө р ө билген саясатчы болгон. Бийлик ү ч ү н атасын жана аялын ө лт ү ртк ө н.

Б.з.ч. 201-ж.

Кыска м өө н ө тт ө Маодунь батышта- к ө чм ө н юэчжтилер менен усундарды, т ү шт ү кт ө - хандык Кытайды, чыгышта дунху уруусун багынткан. Гунндардын ээликтери Чыгыш Туркстандан Байкалдын ары жагына чейин жана Т ү шт ү к Сибирден Кытай чек арасына чейин кеңейген.

Б.з.ч. 99-ж..

Маодунь т ү нд ү кт ө г ү хуньюлардын, цюшелердин, динлиндердин, гегундардын жана синьлилердин жерлерин каратып алган.

Кыргыз мамлекетине гунндар колго т ү ш ү р ү п алышкан кытайлык аскер башчы Ли Лин бийликке келген. Анын Кытайдагы ү й б ү л өө с ү б ү т муздалган. Гунндардын шан ү й ү н ү н кызына ү йл ө н ү п, жогорку чин алган.

Б.з.ч. 90-ж.

Б.з.ч. 74-ж.

Жа ң ы кыргыз башкаруучусу кыргыз атчандарынын башында туруп, гунн аскерлери менен кыталыктарга сокку урган.

Б.з.ч. 56-ж.

Ли Лин д ү йн ө д ө н кайткан.

Ли Линдин уулу кыргыз к ү чт ө р ү н ө таянып, династиялык б ө л ү шт ү р үү г ө киришип, хандын тактысына ө з адамын отургузган. Кыргыздар кыска м өө н ө тк ө гунндардын таасиринен бошоно алган.

Б.з.ч. 49-ж..

Гунндар кайрадан кыргыздарды багынтышкан. Бул аралыкта кыргыздар Батыш Монголияда болжол менен алганда Кыргыз-Нур айланасында болгон.

Б.з.ч. 1 к. ортосунда

Б.з.ч. 36-ж.

Чжичжи хан кыргыз к ү чт ө р ү менен колун чындап, Орто Енисейдеги Минусински ойдунудагы динлиндерди багындырган. Мына ошентип, кыргыздар Борбордук Азиядан жа ң ы мекенине келишкен.

Гунндар азыркы Кыргызстандын аймагына келишип, Талас ө р өө н ү нд ө отурукташып, кытай аскерлеринен каттуу сокку жеп же ң илет. Чжичжи хан туткунга т ү ш ү п ө лт ү р ү л ө т.

5к.

1-5 к.к.

Кээ бир изилд өө ч ү л ө р кыргыздардын Енесайга келишин т ү рк уламышы менен байланыштырышат. Уламышка караганда т ү ркт ө рд ү н мифтик бабалары «б ө р ү уулуу» ү йл ө н ү п, т ө рт уулдуу болгон.анын эн улуусу Нодулу шад байыркы т ү ркт ө рд ү н ашина династиясын негиздеп, алардын бири Афу жана Гянь дарыяларынын аралыгында Цигу (кыргыз) деп аталган жерде падышалык кылат. Бул уламышта к ө рс ө т ү лг ө н жердин координатын биринчи орус Чыгыш таануучу Н.А. Аристов чечмелеп берген. Кыргыздар Абакан жана Енесай дарыяларынын аралыгында жашаган деп к ө рс ө тк ө н.

Уламыш кыргыздардын Енесайга к ө ч үү с ү н гана к ө рс ө тп ө ст ө н, кыргыздардын т ү рк башкаруучулары менен династиялык байланышын дагы к ө рс ө т ө т.

3-5 к.к.

Бул мезгилдеги кыргыз тарыхы бир дагы булактарда чагылдырылган эмес. Бул кемчиликти археолоктор толуктайт. Алар жергиликт үү енисейлик европеиддик калк динлиндер Борбордук Азиядан к ө ч ү п келгендер менен ассимиялашып кетишкен. Бул проссецтин натыйжасы болуп таштык маданияттынын пайда болушу эсептелет.

Анын акыркы этабын байыркы кыргыздардын маданияты деп эсепт өө г ө толук негиз бар.

3-5 к.к.